Xidir Erenik Ğarğalaps

“(Sıma pêroine rê, kişta çhemê Muzıri ra ma be xêr di) - Tkvan iris selami giʒ̆umert ma Munzurişi ğaldidip̆icişen ...”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkimi ren Xidir Ereni. Emu ren Zazuri nenaşi mamgurapalepeşi art- arti. Gonep tkvanti giçkinan, ma eya va maçkinen; Xidir Ereni ren Zazuri nenaşi beciti emektarepeşi art-arti. Edo emus kuğun gamiçkvineri Zazuri ketabapeti. Zazuri nenaşen; Zazuri nenaşi nenaluri ocaği, tarixi, ak̆ademiuri noçalişepe, doloxeni- galeni coğrafya muşişen; Zazapeşi gedgineri derneğepen; emektari Xidir Erenişi biyografi do noçalişepeşen bğarğalit çkin. Aya noç̆are ren çkini noğarğaleşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi; 11 VI 2019)

+

                       

Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle biyografi tkvanişen bğarğalat do eşo gevoç̆k̆at, iqveni?! So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Çileri reti? Berepe do motape giqonunani? Aʒ̆i so skidurt? Dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: Ma yepçkindi noğa Dêsimi- Ovacik̆işi Oput̆e Zeraniges, (15) vit̆o xut  K̆undura (1957) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. ʒ̆oxle ma  doviguri oput̆e çkimişi geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas. Uk̆açxeti viguri oşkenoni nʒ̆opula K̆ebanis; Mamgurapaleşi Nʒ̆opulati noğa Dêsimişi şkaguris. Ar oput̆eşen majuranişa ma mamgurapale vort̆i, voguri mamgurepe çkimis çkvadoçkva oput̆epes, (15) vit̆o xut ʒ̆anaş morgvalis.  Uk̆açxe doviguri noğa İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Sosyolojişi burmes. Uk̆açxeti dop̆i mağali lisansi sosyolojişi speros, Sosyaluri Çkinapapeşi Enst̆it̆ut̆is. Ma vixandi gamantana- gurapaşi çkvadoçkva speropes, (41) jure neçi do ar ʒ̆anaş morgvalis. Çileri vore do jur k̆ulani bere komiqonun ma. Aʒ̆i ma pskidur oput̆e çkimis (6) anşi tutaş morgvalis do anşi tutaş morgvalisti noğa İst̆anbolis pskidur ma.

(2009) eçi oşi do çxoro ʒ̆ana rt̆u, emindros ma vixandept̆i noğa İst̆anboli- Beşik̆t̆aşis. Manebrape komiqonut̆u ma. Emindros p̆eriodilo çkin ok̆optit do Zazapeşi p̆roblepeşen molapşinit do bğarğalit. Aya ok̆oxtalape şk̆ule, Zazuri nenaşi oskidu- oskedinuşi simadaten, ar vak̆ufi varna ar nena-k̆ult̆urişi derneği gedgu şeni gzas gebdgitit çkin.   

Vak̆ufi gedguşi dulyaşi maaliyet̆i didi do dido rt̆u, amuşeni ar derneği şeni govonk̆vatit. Edo İlkineri Zazuri Nena do K̆ult̆urişi Derneği p̆k̆idit çkin  (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas, noğa İst̆anboli- Beyoğlis. Emindroşen doni, xes xe meçameri do şurdoguriten vixandept derneği çkinişi doloxe. P̆rojepe çkini eşo rt̆u: Zazuri K̆ursepe/ Xçini- badepe çkinik Zazuri Ğarğalapan, Zazuri gamaçkvapeşi Kutupxana, Zaza mç̆arupeşen imzaşi dğalepe, Zaza esnafi, turcari do dulyaşk̆oçepeşa mok̆itxape, Mengaperi nena do k̆ult̆uruli derneğepeşa mok̆itxape, Nenaşi k̆omisyonuşi oʒ̆opxinu, Zazuri dersepeşi mat̆eryalepeşi oʒ̆opxuşi k̆omisyoni, Mengaperi nena do k̆ult̆uruli derneğepe k̆ala oşkaruli p̆rojepeşi oʒ̆opxu (Anat̆olişi Xalk̆epek mu ak̆vandepan, Moʒ̆qvaşi Fest̆ivali steri, Turkiyeşi K̆ult̆uruli Xampoba steri…), Universit̆et̆epeşi Zazapeşen ambaroni semp̆ozyumepes ognapalapeten omxvacu, noğa Dêsimis ʒ̆opxineri Munzurişi Buncina do K̆ult̆uruli Fest̆ivalis ok̆atu, Zazuri radio-t̆elevizvoni şeni ot̆oritepes oxveʒ̆upe meçamu, Zazuri nenaşi xaliten nok̆uʒxinu şeni ok̆oxtalape oʒ̆opxu Meclisis, Menoʒxune Zazuri nenape şeni Munzurişi Universit̆et̆i k̆ala oşkaruli k̆omisyon oʒ̆opxuşi noçalişepe, Art̆uk̆luşi Universit̆etişi menoʒxune p̆at̆i Zazuri dersepe şeni Gamantana-gurapaşi naziobas rap̆orepe oç̆aru do meçamu, Ketabişi speros Zazuri İSBN şeni oxandu, derneğeşi gamaçkvale gedgu. Andğaneri ndğas, çkin gurdoşuriten gzalepe bgorupt Zazuri Monç̆inoraşi Nʒ̆opula oʒ̆opxu şeni Noğa Ovacik̆işi oput̆e Zeraniges…

Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nena ren k̆oçinobaşi simbolepeşi art-arti. Zazuri nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepe şinaxeri ren Zazuri nenaşi doloxeti; majura nenapesti eşo. Ma eşo miçkin. Edo aşo matkven. Aya ren çkimi k̆oçinobaşi gagnapa.  Aya ren çkimi anank̆eni. Zazuri nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Zazuri nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati ğurasunon. Çkimi gagnapa aşo ren. Tkvan muepe gatkvenan aya gagnapa şeni? Mtini giʒ̆vat; Turkiye, dido xampa ren Zazuri nenape steri majura nenapeten. Aya ren Turkiyeşi k̆ult̆uruli xampoba. Mara çkin didopeten çkar mutu va miçkinan amk̆ata nenapeşen. Tkvan mu isimadep aya xali şeni? Mi ren aya xalişi nena-gemktiru? Mu isimadupt tkvan?

Xidir Ereni: Aya varna eya, k̆arta nenak skidala, k̆oçi, k̆oçepeşi munasebet̆i, buncina, buncinaşi şuronepe oçinu- oçinapu şeni k̆oçis numxvacups. K̆oçinoba, k̆oçinobaşi noxvenepe, muşi noçkindepe, entepeşen genomskidepe, muşi cginape, mogapape; mk̆ule nenaten; renobaşi kianas oʒ̆k̆edu şeni ren k̆arta nena; k̆arta nenas kuğun aya noğira. K̆oçi xvala- xvala vardo, tarixiten koren do emuten skidun. Eşo giʒ̆vat; tarixuri renobaşi spero ren aya. Aya tarixuri renobati nenaşi menceliten koren. K̆oçis renoba muşi aqu nenaşi xeten. Emuşeniti, K̆oçinobak mu qvas na, qvas, muç̆oşi dulyape qvas na, qvas, muepe yoçkindas na, yoçkindas, mteli cginapa muşi, ziyanepe muşi, gecginape muşi, ugecgineroba muşi, icadepe muşi… çkin gomaşinen k̆arta ambari, k̆oçişi mteli noxvenepe nenaten yeçkindun.  Nenaşi menceliten ar ʒ̆oxleni tasişen uk̆açxeni tasis niçinen çkinapa. K̆oçik nenaşi menceliten dodgitun do sva okaçaps  çkinapaşi kianas. K̆oçişi mteli noçkinde do noxvenepe muşi mulun nenaşen; emuşeniti k̆oçis borci kuğun nenaşa. Nena va rt̆u k̆onna, varti renobaşi tarixişen varti k̆oçinobaşi tarixişen molaşinu iqvasunt̆u.

Emuşeniti, Ar nena oçvalu ren k̆oçinoba oçvalu; k̆arta nena şeni aya xali aşo ren. Mek̆arberi k̆arta nena ren mek̆arberi ar “k̆oçinoba”. Aya dixa xampa ren uk̆oreʒxu nena do k̆ult̆urepeten; amk̆ata xampa dixapa ʒara oxvenu ren oqvilu k̆oçinoba; aya ren didi k̆abaeti.  

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşen bğarğalat, molapşinat! Zazuri nena namu nenapeşi ocağişen ren? Zazuri, nena reni varna ar çkva nenaşi dialekt̆i reni?  Miçkin, çkvadoçkva t̆eorepe koren aya speros. Tkvan mu isimadupt aya t̆eorepe şeni?

Xidir Ereni: Zazuri nena ren Hint-Avrop̆uri nenaşi ocağişi İranuri nenapeşi grubişen. İranuri nenapeşen Zazuri nenas kuğun meçkineri sva do hususiyet̆i. (Dudi muşi ren ar nena.) Edo O. Manik (1906 ʒ̆anas), K̆. Hadank̆ik (1932 ʒ̆anas), P̆. Det̆esk̆ok (1921 ʒ̆anas), G. Morgenst̆erinik (1958 ʒ̆anas), I. M. Oransk̆icik (1963 ʒ̆anas), G. L. Vindfyuxrik (1989 ʒ̆anas), V. S. Rast̆rguevak (1990 ʒ̆anas), J. Gip̆erik (1996 ʒ̆anas) do majura lingsvist̆epek doç̆ares uk̆oreʒxu mak̆elepe. Zazuri majura nenapeşi dialekt̆i vardo, dudi muşi ren ar nena yado ognapes lingsvist̆epek. İranuri nenape eşo itasnifinenan:  ʒ̆oxle, Yulva do Geulva, uk̆açxeti, Olande do Omjore. Zazuri nena işinen Olande-Geulva İranuri nenapeşi doloxe. Farsuli nenati ren İranuri nenapeşi şkas. Zazuri nena Oşke Farsuli (Pehlevuri) do K̆lasik̆uri Farsulişa vardo, Avest̆uri do P̆art̆uli nenaşa xolosoni ren.

Zazuri nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Kyurduli nenaşi mağarğalepeşi nena;  Kyurduli nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Zazuri nenaşi mağarğalepeşi nena. Artikartis va oxomaʒ̆onenan çkin. Mara Turkuli nena oğarğaluten artikartis oxomaʒ̆onenan çkin, Zaza do Kyurdepe.  Aya noʒ̆irenikti k̆aixeşa moʒ̆irapan: Zazuri nena va ren Kyurduli nenaşi varna ar çkva nenaşi dialekt̆i; aya noʒ̆ireniti domibağunan. Dialekt̆iş teorepe lingvist̆uri vardo, p̆olit̆ik̆uri ren. Edo amk̆ata teorepe ilmiuri va renan; aya k̆aixeşa miçkit̆an. Amk̆ata notkvamepe p̆olit̆ik̆uri renan do mutu var.

Ali İhsan Aksamazi: Çkin, aya nena Zazuri nena coxoten miçkinan. Çkva coxotenti içkineni Zazuri nena? Antepeşenti molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: Alamanepek dudi mutepeşi svalepe mutepeşiten oçinapapan majurapes: P̆rusiuli, Saksonuri, Bayuli, Geulva zoğap̆icuri steri. Zazapekti eşo ikipan do dudi mutepeşi eşo oçinapapan majurapes: Zaza, K̆ırmanç̆i, Dimili, K̆irdi, Giniç̆i, Elevi, Şarê Ma steri. Antepek dudi mutepeşi Zaza oçinapapan galenepes. Hemi emuşeni hemiti opapeşxoloxeni t̆erminolojiten, am xalk̆is Zaza, nenape mutepeşisti Zazuri itkven.

Kyurdepek Zazuri nenaşi mağarğalepes Zaza varna Dimili uʒ̆umernan. Sarizi, Zara, Divriği coxoni noğapes do noğa Malatyas, Kyurdepek Zazuri nenas “Gini” uʒ̆umernan. Coxo Gini; Beypazari do Ulaşis skideri ar Zazuri aşiret̆işi coxoşen mulun. Zazuri nenaşi mağarğale Dersimişi Alevepek dudi mutepeşis K̆ırmanç̆i, Sunepes Tirk, Kyurdepesti Xurr, entepeşi nenasti K̆irdaşk̆i uʒ̆umernan. Edo dudi mutepeşi entepe k̆ala ar žiropan. Noğa T̆ek̆mani do noğa Xinisişi Zazuri mağarğale Alevepekti dudi mutepeşis Elewi, Sunepesti Kyurdi uʒ̆umernan. Entepekti dudi mutepeşi Kyurdepeşen va şinapan.

Ali İhsan Aksamazi: Miçkin; Zazuri nena iğarğalen Turkiyeşi k̆arta sotis. Tarixuro; Zazuri nena didopeten Turkiyeşi namu noğapes iğarğalen? Turkiyeşi gale, çkva dobadonapesti iğarğaleni Zazuri nena?

Xidir Ereni: Zazuri nena iğarğalinen didopeten jileni Firatişi gomorgvas. Olande Geulvas noğa Zara, Geulvas noğa Çemişgezegi, Omjores noğa Siverek̆i, Omjore Yulvas noğa Mut̆k̆i do noğa T̆at̆vani, Yulvas noğa Vart̆o do Xinisi, Olandes noğa T̆ercani do noğa Çayirli ren Zazuri nenaşi gomorgva; eşo matkvenenan çkin. Aya gomorgvaş gale, noğa Aksarayişi (17) vit̆o şkvit oputes, Noğa Art̆aani- Gyoleşi ar-jur oput̆es, noğa K̆arsi- Selimişi namtini oput̆epes do noğa K̆ayseri-Sarizis iğarğalinen Zazuri nena. Turkiyeş gale, K̆azakistani do Gurcistanisti iğarğalinen Zazuri nena. K̆azakistanişi noğa Cumbulis (10.000) vit vit̆oşi Zaza skidun yadoti molişinen. Emindroneri Sovyetistanişi am Zazape içvines K̆azakistanişa noğa Batumişen St̆alinişi xeʒalas; ayati ren mtini ambari. Zazuri nena iğarğalinen (3- 4) sum- otxo milioni k̆oçişi şkas dobadona çkinis. Eşo ptkvat na, aşo ptkvatna (1) ar milioni Zazati skidun menyaş gale. Aşoten (5) xut milioni Zaza skidun mtel kianas yado matkvenan.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşi albonişen molamişinit, mu iqven! Zazuri nenas muk̆o bonca uğun? Muk̆o xonaroni do muk̆o uxonare bonca do diftongi uğun Zazuri nenas?

Xidir Ereni: Zazuri nenas kuğun (7) şkvit xonaroni bonca ( “a, e, ı, i, o, u, û”),  (24) eçi do otxo uxonare bonca ( “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, q, p, r, s, ş, t, v, w, x, y, z”) do (4) otxo diftongi (“ph, th, çh, kh”).

Ali İhsan Aksamazi: Çkin k̆aixeşa miçkinan, k̆arta nenas kuğun eʒxeri zit̆ape majura nenapeşen. Zazuri nenasti eʒxeri zit̆ape uğuni majura nenapeşen. Didopeten namu nenapeşen eʒxeri zit̆ape uğun Zazuri nenas? Edo aya eʒxeri zit̆ape didopeten namu speropeşen ren? Majura nenapesti Zazuri nenaşen eʒxeri zit̆ape uğuni?

Xidir Ereni: Zazuri nena ren İranuri nenapeşi grubişen, emuşeniti eya nenapeşen uk̆oreʒxu oşkaruli zit̆ape kuğun. Zazuri nenas kuğun dido ç̆it̆a Ermenuri, Urumuri do Arabuliti zit̆apeti.

Kyurduli, Turkuli do Ermenuri nenapesti kuğunan Zazuri zit̆ape; aya içkinen.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, aʒ̆iti Zazuri nenaşi ak̆ademiuri speroşa komoptat! İpti mundes do so gamiçkvinu Zazuri nenaşi alboni? Mi rt̆u varna miepe rt̆es aya noçalişepeşi goʒ̆oncğonerepe? Namu nana albonişen yeçkindu iptineri Zazuri alboni; Arabuli albonişeni, Latinuri albonişeni?!

Xidir Ereni: Rabisk̆o Zazuri nena ipti iç̆arinu P̆et̆er Lerçi (Rusyaşi İlimepeşi Ak̆ademi) şk̆elen (1856) vito ovro oşi do jure neçi do vit̆o anşi ʒ̆anas.  Aya rabisk̆epe gamiçkvinu Alamanuri do Rusuli nenapeten (1956- 58) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆o anşi-  jure neçi do vit̆o ovro ʒ̆anapes. F. Miulerik ligvist̆uro ixandu aya rabisk̆apeten (1964) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do otxo ʒ̆anas.  Aya noçalişepeten, Zazuri ren dido mcveşi nenapeşi art-arti yado oxoiʒ̆onu.  O. Manik do emuşk̆uleni K̆. Hadank̆ikti mç̆ipaşaşi ixandu Zazuri nenaşi speros. Aya noçalişepe gamiçkvines “Zazuri Dialekt̆i” coxoten (1932) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆o jur ʒ̆anas. Majura noçalişepeti eşo renan: Xolo, V. Minorsk̆i (Daylamit̆epeşi ʒ̆oxle-mxtimoba, nananoğa P̆arisi, 1931 ʒ̆ana, B.: 17; Daylami, İslamişi Ansik̆lopedi), Albert von Lo K̆oqi (1901 ʒ̆ana), T̆eri Liin T̆odi (1985 ʒ̆ana), Ludvig P̆oli (1998 ʒ̆ana, Zazuri - Grameri do Ar Dialekt̆olojişi Oğoda), Şkaguri do Omjore P̆ici; Zilfi Selcani (1998 ʒ̆ana,  Zazuri Nenaşi Grameri, Olande Dialekt̆i –Dersimişi Dialekt̆i), İlyas Arslani (2007 ʒ̆ana, Noʒ̆ilinape, 2016 ʒ̆ana,  Fiilişi fonksiyoni do ergat̆iuroba), Mesut K̆esk̆ini (2009 ʒ̆ana, Zazuri Nenaşi Dialekt̆uri moʒ̆opxaşi jin).

Zazuri t̆ekst̆epe ipti Arabuli boncapeten, uk̆açxeti Latinuri boncapeten iç̆arines.

Andğaneri ndğas, Zazuri nena kuğun sum alboni: Munzurişi Universit̆et̆işen Selcanişi Alboni, Vate coxoni noçalişeşi grubişen Bedirxanişi Alboni, Bingyolişi Universit̆et̆i- menyaş galeni namtini Zazuri gamantanerepe, mç̆arupe do Zaza-Der-işi noxmare  Jak̆obsonişi Alboni.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes do Turkiyeşi gale; iptineri Zazuri alboni, zit̆apuna do ketabepe mundes do so gamiçkvinu? Aya noxvenepeşi goʒ̆oncğonerpe miepe rt̆es?

Xidir Ereni: Zazapes kuğunan dido mcveşi nç̆araloba, mara ç̆areli va rt̆u.  Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, ç̆areli Zazuri nç̆aroba yeçkindu çodina jur oşʒ̆anuraşi doloxe; Arabuli alboniten iç̆arinu. Çkineri iptineri t̆ekst̆epe ren (1798 – 1833) vit̆on şkvit oşi do otxo neçi do vit̆o ovro- vit̆on ovro oşi do eçi do vit̆o sum ʒ̆anapeş tariğoni. Antepe renan Alevobaşi ambarepeşen xeşnoç̆arepe. Aya xeşnoç̆arepe ižirineret̆es noğa Diyarbak̆iris.    İptineri gamiçkvineri Zazuri noxvene ren Liceluri Zaza Ahmede Xasişi. Kyurdişi dinişk̆oçepek Zazapes k̆ult̆uruli menceli va uğunan ya tkverenan şak̆aten. Liceluri Zaza Ahmede Xasikti entepes nena geuktiren Zazuri Mevlidi oç̆aruten (1899) vit̆on ovro oşi do otxo neçi do vit̆o çxoro ʒ̆anas.   Aya ren gamiçkvineri iptineri Zazuri buk̆let̆i. Majurani gamiçkvineri Zazuri noxvene ren noğa Siverek̆işi mufti Osman Efendiyo Babicişi mevlidi. Aya buk̆let̆i iç̆arinu (1906) vit̆on çxoro oşi do anşi ʒ̆anas do gamiçkvinu (1933) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆o sum ʒ̆anas, noğa Şamis/ Damosk̆os.

Zazuri nena rt̆u uxonare (60) sume neçi  ʒ̆anaş morgvalis.  sume neçi ʒ̆anaşi uxonaroba şk̆ule, Latinuri Alboniten Zazuri burmeloni jurnali “Roja Newe / Ağani Dğa” gamiçkvinu (1964) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do otxo ʒ̆anas. Uk̆açxe (1980) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi ʒ̆anaşakis,  namtini mak̆vazale jurnalepek gamoçkes Zazuri t̆ekst̆epe; amk̆ata noʒ̆irenepe ižirines Zazuri nç̆aralobaşi speros.  Zazuri nç̆arobaşi ağneburo yeçkindu Zaza mailticepeşi menceliten Avrop̆as. Aya rt̆u entepeşi geʒ̆unk̆ap̆ala. Aya rt̆u (1980) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi ʒ̆ana şk̆ule.  Aya ren “Zazuri Nenaşi Ronesansi” yado molişinen.  Zaza gamantanerepek gamoçkes Piya, Ayre, Desmale Sure, Ware, Tija Sodiri coxoni jurnalepe aya p̆eriodis. Zazuri p̆aramitepeşi k̆orobape, p̆aşurape, do romanepeti gamiçkvinen. Zit̆apuna şeni noçalişepe ixvenes.

Edo xolo; Zazuri nenaşi jin çkvadoçkva dokt̆orant̆urape ixvenes Avrup̆aşi (didopetenti Alamaniaşi) universit̆et̆epes. Edo amk̆ata noçalişepe gamiçkvines.

Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nenaşi uç̆aru nç̆araloba ren dido xampa oşʒ̆anurapeşen doni; eşo miçkin. Mara k̆aixeşa miçkinan, aya ren globalizasyonişi ora. Edo uç̆aru nenapes oskiduşi menceli va uğunan globalizasyonişi oras. Radio- t̆elevizionişi ç̆andina, gazetaşi ç̆andina, gamantana-gurapa va uğut̆aşi, oskiduşi menceli va uğunan amk̆ata nenapes. TRT̆-s Zazuri nenaten ç̆andina uğuni? Turkiyeş gale, Zazuri nenaten radio- t̆elevizyonişi ç̆andina reni? Armʒikati amk̆ata p̆roblemepeşen molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: Dido mtini zop̆ont tkvan; ʒ̆ori ret tkvan. Ar nena,  iptinero gamantana- gurapaşi nena va ren na,  (eya nenaşi mağarğalepes eya nenaten ok̆itxu- oç̆aru va uçkinan na,) eya nena ren oğuruşi gzas. İrişen ʒ̆oxle emk̆ata dulyapeşi oʒ̆opxinu domaç̆irnan çkin: Amk̆ata k̆arta nenaten gamantana-gurapa ren dvaç̆ironi, çkar va rt̆as na, dudi mutepeşi sotepes. (2012) eçi oşi do vit̆o jur ʒ̆ana rt̆u,  (MEB-şi) gamantana- gurapaşi nazirobaşi gonk̆vataten, Zazuri nenati iqu menoʒxune dersi oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Zazuri nena iqu jur saat̆oni dersi ar dolonis. Zazuri nenati iqu gamantana- gurapaşi nenapeşi art-arti. Mara galeni nenapeşi k̆at̆egorişi doloxe işinu Zazuri nena. Aya xaliten Zazuri nena va ren mtelo gamantana- gurapaşi nena; aşo matkvenan çkin. Mamgureşi ok̆vanduten, beres niçinen aya nena nʒ̆opulas. Ayati ren k̆ursuşi p̆rogramişi doloxe. Ar nena, gamantana- gurapaşi nenati ren na, mecburi oqopimuşi ren; ma aşo miçkin. Coxo muşişenti mskvaşa oxoiʒ̆onen: Menoʒxune!

Radio- T̆V-şi ç̆andinapeşi speroşenti molapşina: TRT̆ -Kyurdişi ç̆andinapeşi doloxe gverdi saat̆oni Zazuri ç̆andina koren.  Kyurdulişi hibrit̆iten ar p̆rogrami niçinen. Aya p̆rogramik Zazuri nenaşi asimilasyoni şeni ixandeps Kyurdulişi doloxe; amk̆ata noğira kuğun eya p̆rogramis. T.C.-kti ar çkva bela va gorups do emuşeniti amk̆ata asimilasyonis numxvacups; eşo domaʒ̆onen mati.

Çkin dido faraten, Dudnaziroba do R T̆UK-is oxveʒ̆upe komepçit do  Zazuri nenaten (24) eçi do otxo saat̆oni ç̆andina vak̆vandit entepes. “Doxmeli k̆anali gonʒ̆k̆u şeni tkvan çkar endoli va giğunan” yado nena gemiktires entepek(!)

Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nenati menoʒxune dersepeşen arteri ren devletişi nʒ̆opulapes. Aya menoʒxune dersepe dobağine renani Zazuri nenaşi oskedinu şeni? Tkvan mu isimadept aya xali şeni? Turkiyeşi gale, Zazuri nenaşi dersi reni ar çkva dobadonas?

Xidir Ereni: Jileti molapşini ma. Ar dolonis jur saat̆oni Zazuri “menoʒxune” dersi ak̆vandit yado aya nenaşi mağarğalepes otkvalu va ren çkar realist̆uri dulya; ma eşo domaʒ̆onen.

Zaza gamantaneri do magamantane Hak̆k̆ı Çimenişi şurdoguriten noçalişeten, Zazuri nena iqu menoʒxune dersi menyaş gale, Alamaniaşi ar eyalet̆is;  Turkiyes steri. Mara ar çkvanerobaten; İlçe M.E. Direkt̆oba koren ak do “Nʒ̆opulapeşi Direkt̆oroba” koren ek. Edo akoni- ekonepes kuğunan çkvadoçkva gagnapape. Ekoni ar “Nʒ̆opulaşi Direkt̆orobaşi” onžğonis skideri (15) vit̆o xut mamgurek ak̆vandaşi,  namu nʒ̆opulaşen varna sinifişen iqvas na, iqvas, entepeşi vasitapeten entepeşa irişen xolosoni şkaguroni nʒ̆opulaşi ar varna ar-jur sinifis   (mamgurepeşi tercixiten) entepe ok̆omç̆k̆eşuten  mamgurepes nuşvelnan belediyepek.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes varna majura dobadonapes, Zazuri nenaşi oskedinu şeni gedgineri derneğepe, inst̆it̆ut̆epe giğunani? Aya derneğepek muepe ikipan? Muperi ak̆t̆ivit̆epe uğunan entepes?

Xidir Ereni: Aya gagnapaten, Turkiyes gedgineri iptineri ren çkini derneği. Noğa İst̆anbol-Beyoğlis, (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas gedgineri ren derneği çkini.  Edo xolo,  çkini derneği şk̆ule, akt̆iuri faaliyet̆oni derneğepeti korenan nağa Bingyolis, noğa Diyarbak̆iris do noğa Mersinis..

Menyaş gale; didopeten Alamania, Avust̆uria, İsveçi, İsviçre do Fransasti  gedgineri derneği do enst̆it̆ut̆epe komiğunan çkin.

Aya derneği do enst̆it̆ut̆epes Zazuri nenaşi oskidu- oskedinuşi anank̆eni kuğunan. Edo aya anank̆eniten faaliyet̆epe kuğunan entepes.  Antepeşen namtinepek nena, zit̆apuna do dersişi ketabepe oʒ̆opxu şeni şurdoguriten içalişapan.

Ali İhsan Aksamazi: Dido çinoberi gemabirepeti kogiqonunan; aya komiçkin ma. Entepe do entepeşi çinoberi birapapeşenti molamişinit, mu iqven!

Xidir Ereni: İrişen ʒ̆oxle, dido çinoberi şairepe komiqunan. Sey Qaji, Hesenê Sey Qaji, Weliyê Usenê İmami ren entepeşen ar-juri.

Sait Baksi, Hüseyin Doğanay do Xidir Akguli stei k̆oçepe renan ağanmordale şairepe çkini.

Xolo, Metin- Kemal Kahraman Cumalepe, Hasan Dewran do Mikail Aslani steri k̆oçepekti kilami ibiran do nok̆orobepeti kuğunan entepes artneri oras.  

Yılmaz Çelik, Kerem Sevinç, Erdoğan Emir, Ahmet Aslan, Mucahit Goker, Zele Mele Mehmet Ali, Gule Mayera, Hasan Ali, Aynur Doğan, Beser Şahin, Doğan Çelik, Abidin Biter, Ozan Serdari steri uk̆oreʒxu gemabirepekti Zazuri kilam ibiran; amk̆ata k̆oçepeti k̆omiqunan çkin.

Birapape çkinişen namtinepeti eşo ren: Asme veciya, xece, agerayiş, intizar, pukeleke, ewro hirê asmiyo, elqajiye, şire, ğezale, vilike, usên, dada amelkano, kata şêri se bikeri, fadike, oy meleme…

Ali İhsan Aksamazi: Tkvan Gamiçkvineri ketabepeti kogiğunan. Zazuri nenati ogurapt mamgurepe tkvanis; aya komiçkin ma. Ağani çkva mu p̆rojepe giğunan Zazuri nenaşi speros?

Xidir Ereni: Ho, komiğun ma. Antepeşen ilkineri ren “Dêsım ra Ju Pelge, ZERANIGE” . Aya ren speroşi noçalişe. Uk̆axçe, çkimi şk̆elen meçameri dersepeşi not̆epeşen nok̆orobe “Dersê Zazaki/ Zazuri Dersepe” coxoni gamiçkvineri ar çkva ketabi komiğun ma. Emuşk̆uleti, Skidalaş morgvalis Oguruşi Generaluri  Direkt̆orobaşi (2016) eçi oşi do vit̆o anşi tariğoni moduluri p̆rogramişa moxva Zazuri p̆rogramiten ç̆areli “Zazuri Dersişi Ketabi” coxoni noçalişeti komiğun ma. Aʒ̆i (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆anaşi moduluri p̆rogramişa moxva ar ketabi do menoʒxune dersepe şeni ʒ̆opxineri  5, 6, 7 do 8. sinifepeşi Menoʒxune Dersepe şeni dersişi kitabişi mat̆eryalepe k̆orobineri renan do  grafik̆eris meçamuşi oras renan.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Aʒ̆i çkva k̆itxala va miğun. Mara tkvan molaşinuşi çkva mutu giğunan na, eti molamişinit, mu iqven! İrote ixelit!

Xidir Ereni: Dobadona çkini ren k̆ult̆urepeşi cenneti. Aya k̆ult̆urepeşi osağapu ren oxenʒaleşi iptineri anank̆enepeşen; eşo miçkin ma. Mteli nena, k̆ult̆uri do simadepe dudmoşletinero skidan;  k̆arta k̆oçi skidas dudk̆anonuri dobadonamşinobaten demok̆rat̆iuli, sosyaluri do xuk̆uk̆işi oxenʒaleşi doloxe; ma aya gurdoşuriten mepşven.

Selçuk̆ Balk̆ari Ğarğalaps

 

“Nena ren k̆oçişi oxori…”

+

(Goʒ̆otkvala: Andğati ar sumari komiqonun. Sumari çkimi ren Selçuk̆ Balk̆ari. Selçuk̆ Balk̆ari ren Ak̆ademik̆osi. Eşo miçkin. Selçuk̆ Begis kuğun Çerkesuli diʒxiri do Çerkesi gamantanerepeşen art-arti ren. Ma emu 2012 ʒ̆anaşen doni viçinop. Aya rt̆u Çerkesuli Çaliştayis.  Eya ok̆oxtala iʒ̆opxineret̆u Derbent̆is noğa K̆ocaelis, 25-26 K̆undura 2012 ʒ̆anas. Aya Çaliştayi iʒ̆opxineret̆u (Ç.H.İ.)  Çerkesuli Xak̆epeşi İnisiyat̆ifiş k̆elen. Ma ekolen viçinop Selçuk̆ Begi. Eşo komşuns. Uk̆açxe xolo nananoğa Ank̆aras komomxvadu, 14 Mariaşina 2014 ʒ̆anas. Emuti, mati (ÇDP̆-şi) “P̆luralist̆uri Demok̆rasişi P̆art̆işi 34 magedginalepeşen juri vort̆it. Artneri ʒ̆anas, 2014 ʒ̆anas, muşi noxvene gamiçkvinu, muşi ketabi gamiçkvinu: “Çerkesuli do Yunanuri Mitolojepeşen oxodgeri T̆emat̆iuri ok̆itxupe”. Uk̆açxe aya ketabi xolo gamiçkvinu 2015 ʒ̆anasti.  Aya rt̆u monžineri xampa ambarepeten. Giçkinan; TRT̆-k Afrik̆aşi namtini t̆omepeşi nenapeten    ç̆andinaps mara, Abxazuri, Lazuri do Çerkesuli nenapeten va ç̆andinaps. Edo Çerkesi gamantanerepe derdoni renan aya xaliten. TRT̆, Çerkesuli nenatenti oç̆andinuşa oç̆andu şeni ar mitingi iʒ̆opxinu noğa K̆ayseris, 16 St̆aroşinas, Anʒ̆o. Selçuk̆ Begi rt̆u aya

mit̆ingişi k̆omit̆et̆işi umçane; eşo miçkin. Ma Selçuk̆ Begi k̆ala ar int̆erviu dop̆i do aya ren eya int̆erviuşi t̆ekst̆i. (Ali İhsan Aksamazi; 24 XI 2018)

+

Ali İhsan Aksamazi: Selçuk̆ Begi, ma miçkin, tkvan Çerkesuli diʒxiri kogiğunan. Rusyaşi İmp̆eriaşi didmapaş k̆elen K̆afk̆asiaşen uçvaten get̆k̆oçineri Çerkesepeşen ret. Nak̆otxani diʒxirişen Çerkesi ret?

Selçuk̆ Balk̆ari: Ma vore (5.) maxutani diʒxirişen; eşo miçkin ma.

Ali İhsan Aksamazi: Cinci tkvanişi oput̆es mu coxons Çerkesias. Tkvan so dibadit, so yeçkindit. Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? Mu dulya ikipt? So skidurt? Çileri reti? Berepe giqonunani? Mu mcveşuri gvari giğunan?

Selçuk̆ Balk̆ari: Eşo komiçkin: Çkinepe komoxterenan Yulva Çerkesiaşen. Ç̆it̆a K̆abardey coxoni regionişen komoxterenan. Meşkvineri ekoni oput̆e çkinis Anzoreyi coxons. Turkiyesti, noğa K̆ayserişi Uzunyaylaşi oput̆e Yinerigoyişa dibargerenan.

Ma sosyoloji doviguri fak̆ult̆etis. Edo sosyolojişen lisansuri dip̆lomaten gamaxtimeri vore fak̆ult̆etişen. Mağali lisansi komiğun p̆olit̆ik̆uri speroşen. Dok̆t̆oranti vort̆i ma Rusyaşi Federasyonis, mara 15 Xʒalaşi askeruli darbeşi ʒadaşi guri şeni, gverdi doskidu dok̆t̆orant̆ura çkimi. Aʒ̆ineri noğira çkimi ren oçodinu dok̆t̆orant̆ura çkimi. Noğa Vanişi Yuzuncu Yilişi Universit̆et̆işi mamgurapalepeş art-arti vore ma. Çileri vore do jur biç̆i bere komiqonun. Çerkesuli gvari çkini ren Balk̆ari.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti ketabi tkvanişen bğarğalat. “Çerkesuli do Yunanuri Mitolojepe…” coxoni ketabi tkvanişen bğarğalat. Mu ambarepeşen molaşinapt aya ketabiten? Muşeni ç̆arit aya ketabi?

Selçuk̆ Balk̆ari: Ho, gamiçkvineri ar ketabi komiğun ma. Aya ketabi çkimis coxons Çerkesuli do Yunanuri Mitolojepeşen Temat̆uri Ok̆itxupe. Yunanuri mitolojişi jur ʒ̆oxle- mxtimu mç̆aru Hesiodosi do Homerosişi ketabepe do Çerkesepeşi Nartuli mitolojişen oxodgeri et̆udepe ikips aya ketabik didopeten. Çerkesepeşi Nartuli Mitoloji ren (8) ovro cildoni; çkin aya komiğunan. Mara Turkuli nenaşa va goiktirinu aya noçalişe aʒ̆i. Hesiodosişi “Dğalepe do Dulyape” do “Teogonia” coxoni ketabepe do Homerosişi “İlyada” do Odisea” coxoni ketabepeşen oxodgeri et̆udepe dop̆i ma.

Ketabis kuğun jur burme. (Mtini giʒ̆vat, k̆arta burme ren tito ketabi.) Ketabişi maartani burme ren “Olimp̆osi do Xarama Uaşxaşi Maskidalepe”. Edo maskidalepeşi xali goşigorinu aya burmes. Olimp̆osi do Xaramaşi germape işinenan k̆osmiuri germape. Mtini nenaten, aya germape renan Çerkesuli do Yunanuri mitepeşi şkaguris.  Yunanuri mitolojişi Germa Olimp̆osis skides yado şineri antrop̆omorfulepe do Çerkesepeşi Nartuli mitolojişi germa Xaramas skides yado şineri Nartepe oxodgeri vixandi aya burmes. Didopeten Hesiodosişi noç̆arepe işinen bazi aya burmes.

Ketabişi majurani burmes coxons “Ğurelepeşi Dobadona”. Didopetenti Homerosişi “İlyada” do Odisea” coxoni noç̆arepe vixandi ma aya burmes.

(1910) vit̆on çxoro oşi do vit̆oni ʒ̆anepes, nananoğa İst̆anbolis gedgineri Çerkesepeşi Teavunişi Cemiyeti coxoni ar derneği kuğut̆es Çerkesepes. Aya derneğişi namtini gamantanerepek tarixi do mitolojişi jin ixandept̆es.  Amk̆ata gamantanerepeşi renoba do noçalişepe ren dido beciti çkini şeni. Am gamantanerepeşen Met̆ Ç̆yunat̆ik̆o Yusuf İzzetis kuğun ç̆areli mak̆alepe Homerosişi “İlyada” do Odiseaşi” jin.  Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok Homerosişi “İlyada” coxoni t̆ekst̆işen ar limaşi ambarepe momçapan.  İptinero Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok aya limaşi ar k̆ele ren K̆afk̆asialurepe do majura k̆eleti ren İndo-Avrop̆uri ok̆up̆ant̆epe yado nena muşis gebažgu. Amk̆ata iddiaşi mance ren Met̆ Ç̆yunat̆ik̆o. Ok̆açxe Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok Homerosişi “Odisea” coxoni ketabişi jinti ixanderen.  T̆roiaşi lima şk̆ule dobadona muşişa oxtimuşi gzalepe gorupt̆u İt̆ak̆aşi mapa Ulisek. Mapa Uliseşi ambarepeşi jinti ixanderen Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok. Mapa Uliseşi p̆aşuraten et̆udepe qveren Met̆ Ç̆yunat̆ik̆ok.

Mtini giʒvat, Homerosişi Odisea coxoni ketabişen gurami çkini Ulise mendaxteren Geulva K̆afk̆asiaşa do goxteren mcveşi Çerkesias; emuk aya kožiru. P̆rof. Dr. Ayt̆ek̆ Namit̆ok̆ik ç̆areren ar ketabi (1930) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆oni ʒ̆anapes, Sorbonişi Universit̆et̆is. Ketabi muşis coxons Çerkesepeşi Etnik̆uri Cincepe. Edo aya ketabi muşiten, Prof. Dr. Ayt̆ek̆ Namit̆ok̆ik xolo artneri temaşen molaşineren do artneri çodinepe k̆ozireren aya speros. Xolo K̆anaduri mucidi do Çkinerk̆oçi Recinald Abrei Fesendenisti kuğun ar ketabi. Aya ketabi muşi gamiçkvineri ren (1925) vit̆on çxoro oşi do eçi do xut ʒ̆anas. Ketabi muşis coxons T̆ufanişen ʒ̆oxleni K̆afk̆asuri K̆it̆ak̆işi Noğaroba. Edo Ketabi muşiten, Recinald Abrei Fesendenikti artneri çodinepe k̆ozireren aya speros.

*( Sureti 1: Met̆ Ç̆yunat̆ik̆o Yusuf İzzeti do  Ayt̆ek̆ Namit̆ok̆i )

         Aya mç̆arupeşi simadaten; T̆roiaşi mzaxali K̆elt̆i- Ligyuri- P̆elasgi- K̆aria-T̆rak̆uri t̆omepeşi kianaşi naʒ̆ile renan Çerkesia do Çerkesuli xalk̆i.

Am xalk̆epes kuğunan monk̆aşa tesiri Çerkesuli etnogenolojişi doloxe. Mcveşi Yunanuri mitepeşi ambarepeşen oxoʒ̆oneri temeluri mazgalobape iʒ̆opxinu Geulva K̆afk̆asias, mtini nenaten Çerkesias, yado nena muşis gebažgups Fessendenik. Majura k̆elendoti aya tema “Mgzaloba Ğurelepeşi dobadonas” coxoten içkinen yadoti gamognapaps xolo Fessendenik. Muşi toliten; Homerosişi Odiseaşi gurami Ulise ʒ̆oxleşen goxteren Çerkesiaşi zoğap̆icis, uk̆açxeti Ğali Qubanişi gzaten, Çerkesiaşa gexteren do T̆roiaşi ğurelepeşi şurepe k̆ala ğarğaleren. Fessendenis ar ruk̆ati kuğun aya ketabişi muşişi doloxe.

*(Sureti 2: Fessendenişi Mitepeşi Nandobadona K̆afk̆asia coxoni ruk̆aşen ar borme- 1925 ʒ̆ana)

(Ek̆inoksişi) Mjoralaşi p̆eriodis, K̆afk̆asiaşi Germape  p̆araleli ren do, emuşeniti didopeten Mjoraşi K̆ult̆işen skideri medeniyetepes K̆afk̆asia k̆ala k̆ont̆akt̆i kuğunan. Eya akolen mulun yado Fessendenik nena muşis gebažgeren. Mcveşi Misirişen (Egvip̆t̆işen)  Yunanurepeşa; namu medeniyetepe K̆afk̆asiaşi namu regionepes skiderenan do entepeşi xvameri sotepe tito- tito komoʒ̆irapan muşi noxvene ruk̆aten Fessendenik.

Aya ketabi çkimiten, sum ğirsoni mç̆arupeşi t̆ezepeşen ç̆it̆a- ç̆it̆a molapşini ma. Mara Çerkesepeşi çkineri Nartuli mitolojişi t̆ekst̆epe do Yunanuri mç̆arupeşi t̆ekst̆epeti oxodgeri vixandi ma.

Mtini giʒ̆vat; (7) şkvit cildoni Çerkesepeşi Nartuli Mitolojişi et̆udepeşi iptineri ketabi rt̆u aya noçalişe çkimi. Majurani ketabi gamiçkvinu K̆afk̆aias, K̆abardey-Balk̆arişi Cumhuriyetis, (2017) eçi oşi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. Nananoğa Nalçik̆is Çerkesuli nenaten gamiçkvineri “Nartepe, Net̆erepe, Anunnak̆epe” coxoni ketabişi İngilisuri tercumeten viboder ma aʒ̆i.

Mtini giʒ̆vat; Çerkesia do Anat̆olias udodginu irtibati/ k̆ont̆akt̆i kuğutes artimajura k̆ala tarixişi doloxe.  Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na; Krist̆eşen ʒ̆oxleni (85) otxo neçi do xutepes,

Romaşi İmp̆eriak Anat̆olias xe gedvuşi, dudmoşletinobaşi lima şeni Mit̆ridat̆esi VI (maanşani) Eup̆at̆ororik namtini orapes gedgu muşi ordugyaxi K̆irimi do Kerçi coxoni sotepes. Çerkesiaşi xalk̆epeşen askerepeten xolo Anat̆oliaşa gextimuten, Romaşi İmp̆eriaşi lejyonepe k̆ala ok̆vak̆ideret̆u.   Romaşi İmp̆eriaşi emindroneri palanç̆inalak Mit̆ridat̆esi suik̆astiten doqvilapu, emindrosti Mit̆ridat̆esik p̆lanepe ikipt̆u Romaşa gextimu şeni,  Çerkesia- Geulva K̆afk̆asiaşen do Fransaşi  K̆elt̆epeşen  ʒ̆opxineri ordupeten/ armiapeten. 

Mtini nenaten; Anat̆olias yeçkinderi St̆oa coxoni ek̆olişi tak̆vimepe/ k̆alendarepe do Mit̆raşi diniti/ religiati yeçkinderet̆u kvaşi k̆ult̆uşi gomorgvas.   Çerkesepeşi Nartuli  mitolojişi Sosrikoti kvaşen dobaderet’u; emu steri.

Edo Mit̆ridat̆esi VI (maanşani)  Eup̆at̆ori ren gurami; emuk oxvenaperet̆u k̆aravape K̆lik̆ias do Romaşi İmp̆eria kalati ok̆vak̆ideret̆u do emuşeni. Emuk oxvenaperet̆u k̆aravape K̆lik̆ias, so na yeçkinderet̆u St̆oaşi ek̆oli. Mit̆ridat̆esi VI (maanşani) Eup̆at̆orişi p̆eriodi ren opşa beciti, emindros Çerkesia do Anat̆olik xes ok̆ok̆limeri ok̆vak̆ideret̆u  Romaşi İmp̆eriaşi agresia k̆ala. Emindroneri jur coğrafyaşi k̆ult̆uruli ok̆otesiruti ren epto dido. Xolo K̆ap̆adok̆aşen yeçkinderi nana MA-şi nanğormotişi k̆ult̆iti ren K̆irimi do K̆afk̆asiaşen cinconi.

Uk̆ule Sind-Meot̆-Bisalt̆ai steri t̆omepes tesiri kuğunan Çerkesuli  etnogenolojişi doloxe. Mtini nenatenti,  Sind-Meot̆-Bisalt̆aepe renan T̆rak̆uri t̆omepe. Edo T̆roiaşi Limaş k̆ule, Ak̆xaepeşen namtinepeti dibargerenan Çerkesiaşi zoğap̆icişa; ayati kobžiropt çkin. T̆roiaşi lima iskedinu Krist̆eşen ʒ̆oxleni  (1200) vit̆o jur oşoni ʒ̆anepes yado içkinen do icerinen. Aya limaş k̆ule Ak̆xaepeşen namtinepe dibargerenan Geulva K̆afk̆asiaşa. Mit̆ridat̆esi VI (maanşani) Eup̆at̆orişi xeʒalaşi orasti, Krist̆eşen ʒ̆oxleni (85) otxo neçi xutoni ʒ̆anapesti, Ak̆xaepe skidut̆es Çerkesiaşi zoğap̆icepes, çkin ayati kobžiropt.

*(Sureti 3: Namtini odudepek Çerkesepeşi diʒxirişen Vubixepe, Ak̆xapeşen moxtimeri renan yado molamişinapan.)

*(Sureti 4 do 5: Mcveşi Çerkesuli Xalk̆epeşen Sint̆-Meot̆epe renan T̆rakia do K̆afk̆asias skideri xalk̆epeşen.)

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti k̆aixeşa giçkinan, nena ren minoba. Armʒikati nananenaşen; Çerkesuli nenaşi andğaneri xalişen bğarğalat. Ma miçkin, Çerkesepes opşa gamantaneri kuqonunan andğaneri ndğas. Edo Çerkesi gamantanerepek gurdoşuriten içalişepan do ç̆arupan ketabepe. Didopetenti udodginu artikarti k̆ala upşu p̆olemik̆epe ikipan. Mara Çerkesuli nenati ğurun dğaşen dğaşa. Hemi aya upşu p̆olemik̆epe do hemiti Çerkesuli nenaşi xalişi jin muepe isimadept?

Selçuk̆ Balk̆ari: Nena ren k̆oçişi oxori; eşo tkumernan. Mara Cumhuriyetişi iptineri p̆eriodişen doni, rejimik obğe çkini ok̆oxu şeni gzalepe goru. Cumhuriyetişi oktalaşi iptineri dğaşen doni, k̆oçepes Turkuli oguru vardo,

K̆oçepes nananena mutepeşi goç̆k̆ondinapu do omʒikanuşi şeni gzas gedgitu sist̆emik.  Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, ç̆it̆a-ç̆it̆ati gecgineri iqu aya dulyas. Çerkesuli Xalk̆i didopeten ren t̆ravmat̆uli xalk̆epeşen. 3arobaşi Rusya k̆ala ok̆vak̆idu Çerkesuli xalk̆ik oşi ʒ̆ana morgvalis. Uk̆açxe cenozidi do dobadonaşen uçvaten Çerkesuli Xalk̆iti iyaralinu k̆ut̆alişa tişen k̆udelişa.

Cumhuriyetişi oktalaten ağani p̆rosesi kogeoç̆k̆u.  Mteli xalk̆epek şurdoguriten numxvaces Turkiyeşi Cumhuriyetişi oʒ̆opxinus, mara am xalk̆epe icezalines monk̆aşa. Nananena mutepeşi dimemnes do aşopetenti gamantana do gurapaşen geit̆k̆oçines.  Eşo giʒ̆vat; radio geidginu dido ordoşen, (1927) vit̆on çxoro oşi do eçi do şkvit ʒ̆anas, dobadona çkinis. Aʒ̆i pskidurt (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆anas. Edo aʒ̆işa, ar nenaten Çerkesuli nena va iğarğalinu do ar not̆atenti Çerkesuli musik̆a ignapinu Turkiyeşi Radiopeşen. Xvala aya notkvame çkimikti ambari mekçapan aya gagnapaşen; mtini giʒ̆vat na.

Mara, andğaneri ndğas, TRT̆-k ç̆andinaps (41) jure neçi do ar kianaşi nenaten int̆ernet̆işen  (24) eçi do otxo oras. Saharaşi Omjoreşi Svahiluri nenaşen Afganistanişi Dariuli nenaşa, dido nena ren aya jure neçi do ar nenaşi doloxe.

TRT̆-şi galeni nenapeşi ç̆andinapeşen molapşini do eya nenape psvari ma. Aya ambarepeşen k̆aixeşa oxoiʒ̆onen, Çerkesepe ʒ̆ori renan TRT̆-şen Çerkesuli ç̆andina ok̆vanduten. Oʒ̆k̆edit: http://www.trtvotworld.com/

Aʒ̆i mskvaşa dopxedat do mç̆ipaşaşi visimadat: Dobadona tkvanik Afrik̆aşen Çinetişa (41) jure neçi do ar nenaten ç̆andinaps na, milletişi biucet̆işen mara; tkvani nananenaten va ç̆andinaps na;  aya ren p̆at̆i noğira do ma aşo visimadeps.

Çerkesi gamantanerepek udodginu artikarti k̆ala upşu p̆olemik̆epe ikipan; aya mtini ren.  Cumhuriyetişi oktalaşi oşkurinapu do dudiş ondrik̆apuşi p̆olit̆ik̆ape ren nena- gemktiru  Çerkesi gamantanerepeşi aya xalişen, eşo visimadep ma. Cumhuriyetişi oktalak iptineri dğalepeşen astaxolo goşoʒxunu Kemalizmi ideoloji muşi.

Edo Turkiyeşi k̆arta xalk̆ik şudoguriten nuşvelu dudmoşletinuşi Limas, mara oktalak, eşo varna aşo, gentxalu am xalk̆epes.  Çerkesi Ethemişi coxoten, Çerkesobakti dido nʒ̆iru gamantana- gurapaşi p̆rosesis; dudi gindrik̆inu. Cumhuriyetişi oktala gidginu  (1923) vit̆on çxoro oşi do eçi do sumi ʒ̆anas. Edo Noğa İst̆anbolişi Çerkesuli Teavunişi Cemiyetiti geink̆ilinu astaxolo. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, astaxolo ixandu sist̆emik.  (1950) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆i ʒ̆anaşakis Çerkesuli Derneğişi gedginuşa gza geink̆ileret̆u Turkiyes; aya miçkit̆an. Çerkesepeşi goşogoruşi rabisk̆a do arkivi itirineret̆u P̆oloniaşi nananoğa Varşovaşa. Mara aya beciti odude kagundunu majurani didi limaş morgvalis.

Aya p̆olit̆ik̆apeşi çodinasti, Çerkesepek, didopetenti gamantanenerepek dudi gendrik̆es aya xali mutepeşişa. Eşo iquşiti, p̆roblemepe muşi oxenʒales ognapu do demok̆rasi ok̆vanduşi xali va duskidu xalk̆is. Mara xalk̆i çkinik p̆olemik̆ape muşi doçodinu doloxe muşis; amk̆ata lamtinala yeçkindu oxenʒaleşi p̆olit̆ik̆apeten.

Andğaneri ndğas, Çerkesuli nena ğurun. Edo aya ambarik didopeten Çerkesuli lamtinalas onç̆els. Mtini giʒ̆vat; Aya ğura dodginu şeni Çerkesepes menceli kuğunan. Edo xolo; Turkiyes kuğun demok̆rat̆iuli xampoba; aya xampobasti menceli kuğun Çerkesuli nenaşi oskedinus. Çerkesepe renoba mutepeşi oʒ̆iramuşi renan;  p̆roblemepe mutepeşi oğarğaluşi renan lamtinalaşi ʒ̆oxle;  do ok̆vandupe mutepeşi xeʒalas do p̆olit̆ik̆uri mencelis ognapuşi renan. Çerkesuli nena iğurinu oxenʒaleşi xeten, Mara xvala oxenʒales menceli kuğun Çerkesuli nenaşi oskedinu şeni.

Moro mu; aya ambarik Çerkesi k̆oçepeşi doxmeli nena- gemktirobati va omʒikanaps; ayati k̆aixeşa miçkit̆an. Aʒ̆iti dudi çkimişen noʒ̆ireni mekçat; ma doviguri Çerkesuli nenaşi ok̆itxu- oç̆aru, (25) eçi do xut  ʒ̆ana şk̆ule.

Eşo giʒ̆vat; ar k̆ele doxmeli nena- gemktirobaten majura k̆eleti oxenʒaleşi uʒ̆ori k̆ult̆uruli p̆olitik̆ape k̆ala demok̆rat̆iuri gzalepeten ok̆obu domaç̆irnan. Oki oxenʒalek Afrik̆uri nenaten ç̆andinaps, Çerkesuli nenatenti oç̆andinuşi ren. 

Ali İhsan Aksamaz: Tkvanti “P̆luralist̆uri Demok̆rasi P̆art̆işi magedginalepeşi art-arti ret. ÇDP̆-şi andğaneri noçalişepeşi jin muepe gatkvenan tkvan?

Selçuk̆ Balk̆ari: Noğa İst̆anboli ren Turkiyeşi bedi. Noğa İst̆anboli va rt̆uk̆on na, çkar p̆roblemi muşi onʒ̆uranuşi menceli va aqvet̆u Turkiyes.   Turkiyeşi k̆arta p̆roblemoni k̆oçis asağen noğa İst̆anbolis; amk̆ata arteri soti ren noğa İst̆anboli.  Oxenʒale do rejimişi k̆arta monk̆anoba ižiren Anat̆olis, amk̆ata ar soti ren. Noğa İst̆anbolis xe va geidvinen. Edo k̆arta peris oskiduşi menceli ažiren ek. (ÇDP̆) P̆luralist̆uri Demok̆rasişi P̆art̆iti ren noğa İst̆anbolişi Çerkesepeşi hamle.  Anat̆olişen noğa İst̆anbolişa eşo varna aşo mextimeri Met̆rop̆olişi Çerkesepeşi irişen realist̆uri hamle ren ÇDP̆; eşo matkvenan çkin.  ÇDP̆- şi gedginu ren Çerkesepeşi irişen ʒ̆ori hamle çodina oşʒ̆anuras. Edo ÇDP̆-şi magedgine nosi ik̆unʒxinu ok̆up̆ant̆i Rusya do Amerik̆aşi Ok̆ont̆aleri Oxenʒaleş k̆elen. Çerkesepeşi dido p̆roplemepe didopeten k̆ult̆uruli vardo, p̆olit̆ik̆uri ren; mtini giʒ̆vat. Emuşeniti, Çerkesepeş k̆elen ÇDP̆-şi gedginu ren dido isabetoni.

Andğaneri ndğas,  Çerkesepeşi Cenosidişi oğarğalinu Meclisis, Jur k̆eleni dobadonamşinobaşi hak̆i do TRT̆-şen Çerkesuli T̆V-şi ok̆vandupe mutepeşi; mtini giʒ̆vat, antepe k̆ult̆uruli vardo, p̆olit̆ik̆uri p̆roblemepe renan. Cumhuriyetişi oktalaşi  gedginuşen doni, Kemalist̆uri rejimik nena do k̆ult̆uri oxandapu ar p̆olit̆ik̆uri projeten. Emuşeniti Çerkesuli nenaşen molaşinatşi, mtini giʒ̆vat,  aya va ren k̆ult̆urişen molaşinu, mara aya ren p̆olit̆ik̆aşen molaşinu; aya aşo miçkit̆an.  

Ağani p̆eriodis, ar mʒika rt̆as nati, İslamist̆uri p̆olit̆ik̆uri mencelik xe gedvu xeʒalas. Edo nok̆arbu Kemalizmi namtini speropes. Mara Çerkesuli nena itkvinaşi, Çerkesuli nenaşi coxoşen molişinaşi, aya ağani p̆eriodişi İslamist̆epe do Kemalist̆epes artneri ğara kuğunan do mutu var. Entepes çkvaneroba va uğunan entepeşi şkas. Didopetenti (15) vit̆o xut Xʒalaş k̆ule, p̆op̆ularuli Kemalizmi imancinu am İslamist̆epeş k̆elen; aya ren onç̆eloni. Kemalizmi p̆ot̆e va ğurun. Edo  Turkiyeşi Çerkesepeşi dudduşmani ren Kemalist̆uri k̆ult̆uruli p̆olit̆ik̆ape. Çerkesepeşen molişinaşi, TRT̆-s Çerkesuli ç̆andina  ik̆vandinaşi, xeʒalaşi İslamist̆epeti Kemalist̆epe steri şumeri renan; aya ren irişen oşkurinoni ambari.   (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas ʒ̆opxineri iptineri TRT̆- Çerkesişi mit̆ingişi ora rt̆u; emindroneri Dudnaziri Erdoğanişi reak̆sioni va gomoç̆k̆ondat, govişinat: “ Aʒ̆iti, Kyurdepe şk̆ule Çerkesepek ok̆vandus kogeoç̆k̆es!” Emuk şumeri eşo tkveret̆u.

Andğaneri ndğas, Çerkesuli xalk̆i do Çerkesuli nenas kuğun renoba- varenobaşi p̆roblemi. Aya mizezitenti,  ar p̆olit̆ikuri p̆art̆işi goʒ̆oncğoneroba do menceliten xes xe meçameri ok̆oxtimu ren ç̆ami Çerkesuli xalk̆i do Çerkesuli nenaşi moşletinu şeni.

Artneri oras, Lazepeşen arteriti ren muşi magedginalepeşi doloxe. Emuşeniti ÇDP̆-k isters dido beciti roli P̆luralist̆uli Demok̆rasişi gedginus Turkiyes. Edo çkimi simadaten, aya ren dido beciti. Kemalizmik k̆arta xalk̆i xvala- xvala tito-tito oç̆opu do baxu. Aya gzaten Kemalist̆uri rejimik mek̆arbu Turkiyeşi xalk̆epe. Amk̆ata rejimi ren Kemalizmi. Xalk̆epe ibaxines artneri bigaten, emuşeniti entepes nomskuns xe xes meçameri artimajuraşa oxolosu. Varna Latinuri notkvamek eşo tkumers: “Artianobaşi menceli va açkines; duşmanis nodgitinu şeni xvala-xvala ok̆vak̆ides, emuşeniti tito- tito geicgines.”

Ali İhsan Aksamaz: Çerkesuli nena ren k̆oçinoba. Çerkesuli nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepeti şinaxeri ren Çerkesuli nenaşi doloxe, majura çkineburi nenapeşi doloxe steri. Ma eşo miçkin. Çerkesuli nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Çerkesuli nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati ğurasunon. Eşo vicer ma. Nananena ren irişen ʒ̆oxleni tema. Nananena skidaşi, minobati skidun. Edo andğaneri ndğas nananenaşi oskidu- oskedinu ren irişen beciti. Ma aşo visimadep. Eşo ižiren ki, aya xvala menoʒxune nʒ̆opulaten va iqvasen. Radio-T̆V-şi ç̆andina ren irişen beciti. Mara aya va ren ar-jur k̆oçişi dulya. Aya ren oxenʒaleşi dulya. Emuşeni ki, oxenʒale ren mesuli aya xalişen,  Çerkesuli nenaşi do majura nana nenapeşi andğaneri xalişen. Andğaneri ndğas, oxenʒalek mtelo xe va meçaps Çerkesuli nenas do majura nana nenapes. Mara TRT̆-k Kurduli nenaten ç̆andinaps 7/24-s. TRT̆, Çerkesuli nenatenti oç̆andinuşa oç̆andu şeni ar mit̆ingi iʒ̆opxinu tkvaniş k̆elen noğa K̆ayseris. Aya mit̆ingişen mu ambarepe megaçenan çkinda?

Selçuk̆ Balk̆ari: Ho, TRT̆-Çerkesişi mit̆ingepe iʒ̆opxinenan, mtini giʒ̆vat, (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anaşen doni. ʒ̆oxle nananona Ank̆aras, noğa İst̆anbolis do noğa K̆ayseris iʒ̆opxines mit̆ingepe. Uk̆açxe noğa Bitlis- Axlat̆işi Çerkesepeş k̆elenti iʒ̆opxinu ar mit̆ingi. Anʒ̆o, TRT̆-Çerkesişi mit̆ingi iʒ̆opxinu majurani fara noğa K̆ayseris. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na; (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anaşen (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆ana şakis, çkar mutu va iktiru dobadona çkinis.  Xeʒalak goxoç̆k̆oduten utole do nduraşi roli istori do xoloti isters. Xolo giʒ̆vat; TRT̆ VOT-k ç̆andinaps mtelo (41) jure neçi do ar kianaşi nenaten galeni dobadonape şeni. Ma mast̆eri dip̆loma komiğun  Opapeşdoloxoni Munasepetepeşi speros. TRT̆-şi majura namtini nenapeten ç̆adinape do entepeşi xalk̆epeşen ambariti komiğun ma:  Serbuli, Yunanuri do Xirvaturi nenapeşen met̆i Svahiluri, Xausuli, Melayuri, Dariuli do Peşturi nenapetenti ç̆andinaps TRT̆-k.

TRT̆-Çerkesişi ok̆vanduşen xe  çkar va movizdaten çkin. K̆arta xalis, şurdoguriten palanç̆inalas eya ç̆andina vak̆vandaten çkin. Çkin vak̆vandept, mara İslamist̆uri map̆olit̆ik̆epesti, Kemalist̆epesti çkini ok̆vandu va moʒ̆ondunan; aya ren dido onç̆eloni.  Demok̆rasi itkvinaşi, jur k̆eleşi ant̆i- demok̆rat̆oba arşvacis yeçkindun. P̆op̆ulari medyat̆uri ar Kemalizmi ağneburo geidginen.  Akoni namtini medyaşi organepek oçkinuten ar p̆olit̆ik̆a ikipan. Eşo giʒ̆vat na, aşo giʒ̆vat na; noğa K̆ayserişi TRT̆- Çerkesişi mit̆ingiş k̆uleti Fatih Altayli coxoni k̆udeli jurnalist̆ik eşo tkveret̆u: “Çerkesepek hak̆i unonan na, Çerkesistanişa idan!” Onç̆eloni ren aya notkvame muşi. Fatih Altaylis eya uçkit̆as: Çerkesepek ok̆vak̆idapan hak̆epe mutepeşi şeni  Çerkesiasti. Anʒ̆oşi Ağani ambari ren; ok̆up̆ant̆i Rus askerepe do Slovik̆epeşa medgineri Çerkesi ağanmordalepeşi ok̆obu ren beciti Çerkesias. Moro mu, amk̆ata ambarepeşen çkas miti ambari va uğun; mutu va içkinen Turkiyes.  Moro mu, çkin Turkiyeşi Çerkesepe ak voret; ak pskidut çkin. Akoni  dobadonamşinepe voret çkin. Emk̆ata faşist̆uri notkvamepeten, ok̆vandupe çkinişen çkar mitis va aqvasen dudi muşi moşletinuşi menceli. Oxenʒales vak̆vandaten hak̆i çkini. Xausuli, Svahiluri do Melayuri nenapeten ç̆andinaps aya oxenʒalek. Mitam çkin va voret, çkinda eşo oğoduşi va ren oxenʒale.  (30) eçi do xut ʒ̆ana ʒ̆oxle Alamaniaşa mextimeri Turki madulyape şeni, Bulgaristanişi do Mak̆edoniaşi Turkuli mʒikanobapeşi hak̆epe p̆anda onç̆els oxenʒales, mara aya oxenʒaleşi magedginaleşen Çerkesepe mitam va renan, eşo oğodaps oxenʒalek;  aya gagnapa va ik̆abulinen.

Arteriti koren: Çerkesepeşi dobadonas xe geidvinu. Mara Turkepeşi dobadonasti xe geidvinu. Edo Turkiyeşi Turkepe do oxenʒales çkar daxli va uğun xe gedvineri Yulva Turkistanişi Turkepeşi xalişi doloxe, çkinti eşo çkar daxli va miğunan xe gedvineri Çerkesiaşi xalişi doloxe. Negat̆iuri notkvamepe renan  irrasyoneluri. Mtini ambari eşo ren: Turkuli nena va ren çkva mskva varna çkva menceloni Çerkesuli nenaşen. Oxenʒalek şurdoguriten numxvacups milluri/ erovnuli nena muşis mteli radio- t̆elevizyonepe do universit̆et̆epeşi menceliten, mara Çerkesuli nenaşi oskedinu şeni çkar nena- gemktiroba va ognaps. Xolo artneri oxenʒalek Saharaşi Omjore k̆eleni t̆omepeşi nenaten ç̆andinaps. Edo oxenʒalek ayati “Didi Afrik̆aşi Reformi” yado obazarups Turkiyes. Emindros çkin Çerkesepe varna Lazepes domaç̆irnan ok̆itxu: Tkvan Turkiyeşi nenapeşen xe moizdapt, mara namu hak̆iten Afrik̆aşi nenapeten ç̆andinapt? Çkinti aşo ok̆itxuşi hak̆i komiğunan do mutu var.

Çkva gza va uğut’u; TRT̆- Kyurdi ren Kyurdepeşi noçalişeşi çodina; aya ren aşikyari. TRT̆- Arabuliti ren nek̆na neftoni do paroni  (450) otxo oşi do jure neçi do vit milioni Arabuli kianaşa;  TRT̆- Çerkesi va ren. Eşo giʒ̆vat; nefti do para va giğuğan na,  varna k̆oçi va giqonunan na, xvala demok̆rat̆iuli gzalepeten nananena tkvaniten ç̆andina ak̆vandupt na, oxenʒalek quci va mekçapan. Aya ren aʒ̆ineri xali.  Turkiyeşi Cumhuriyetişi oxenʒalek dobadonamşinepe muşi k̆ala demok̆rat̆iuro k̆ont̆akt̆i oxvenuşi gzalepe goşoʒxuneret̆uk̆on na,  andğaneri ndğas TRT̆- Çerkesik (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anaşen doni ç̆andinasunt̆u. Mara oxenʒales moʒ̆ons xeqalişi rk̆ineba. Aya ren ağanbargeruli refleksi. Mtini giʒ̆vat; Turkiyes kuğun vit̆oşi ʒ̆anoni oxenʒaleşi anderi. Cumhuriyetişi magedginalepe rt̆es Maittihate askerepe, gonepti aya p̆roblemi ren yeçkindineri aya entepeşen. Va gomoç̆k̆ondan, govişinat;  Maittihatepek ipti Arnavudepeşa kogentxales   (1908-1912) vit̆on çxoro oşi do ovro- vit̆on çxoro oşi do vit̆o juri ʒ̆anaşi meclisis. Arnavutepek Osmanlişen ok̆uiʒ̆k̆u; aya ren mtelo Maittihatepeşi k̆abaeti.  Artneri k̆adropek Ermenepeşa kogentxales (1915) vit̆on çxoro oşi do vit̆o xut ʒ̆anas. Cumhuriyetişi oktalaşi gedginu şk̆ule, Çerkes Ethemişi coxoten Çerkesepek dido nʒ̆iru. Artneri k̆adrok Tunceli’de Alevepeşati kogentxalu.

         Çodina nenaten; nena do k̆ult̆uri ren mtelo p̆olit̆ik̆uri tema dobadona çkinis do mutu var. (90) otxo neçi do vit ʒ̆anaşen doni, hemi cuma hemi dobadonamşine hemiti Muslimani voret yado tkumert̆u oxenʒalek, mara TRT̆-s ç̆andina ok̆vanduten ar çkva faraten xolo k̆aixeşa kobžirit, mtini giʒ̆vat, oxenʒale t̆eren p̆anda xvala Maittihate; aya xolo kobžirit do mutu var.  Kemalizmi ğuraşakis, demok̆rasis mtelo va askedinen Turkiyes; ma aşo visimadep do mutu var. İroras xolo osağu do dudi muşi xolo gamamaluşi xemaxvencoba kuğun Kemalizmis. Aya gagnapa namtini orapes Fatih Altayli steri uqazu, gverdi jurnalist̆i, gverdi mat̆et̆ik̆e k̆oçepeşi renobatenti yeçkindun.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Tkvan cumalobaşi gagnapaten k̆itxalepes mskvaşa do mç̆ipaşaşi nena gemiktirit do emuşeni. Aya domibağun do aʒ̆i ma ok̆itxuşi çkva mutu va minon guris. Tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, mu iqven, miʒ̆vit. Allahik bere-bari k̆ala tkvan goxelan iroras.

Selçuk̆ Balk̆ari: Ma tkvan şukuri giʒ̆umert. Temape renan dido k̆ut̆ali. Emuşeniti k̆arta p̆roblemişen molaşinu şeni ar rop̆ort̆aji dobağine va maqven; ayati giçkit̆an.  Çerkesepeşi speroşen dudi çkimişi ambarepe ognapu şeni, tkvan memişvelit, şukuri giʒ̆umert.

АДЫГЭ УЕЙ УЕЙ! (Hayde Adigepe!)

*(Sureti 6 do 7: TRT̆-şen Çerkesuli ç̆andina ok̆vanduşi mit̆ingi noğa K̆ayseri.)

Abdullah Onayik Ğarğalaps

“Nanapeşi nanişen sp̆ik̆erişi ambarişa…”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkini ren Abdullah Onayi. Abdullah Onayi ren Birikimi coxoni jurnalişi emektarepeşen arteri. Abdullah Onayik iboders k̆oçinuri do skindinuri hak̆apeten. Emk̆ata k̆oçinuri dulyapes şurdoguriten numxvacups emuk; mak̆alepe ç̆arups, ank̆et̆epe ikips, int̆erviupe meçaps. Aya tematen ar blogiti kuğun int̆ernet̆is emus. Andğaneri tema çkini ren skindinapeşi hak̆epe Turkiye do dunyas. Ali İhsan Aksamazi.17 VI 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: İpti biyografini tkvanişen bğarğalat, mu iqven! So do mundes yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes, sopes igurit? Mu mesleği giğunan? So skidurt? Namu gamiçkvineri noçalişepe do ketabepe giğunan?

Abdullah Onayi: Abdullah Onayi: Ma yepçkindi, dovibadi noğa İst̆anbolişi raioni Feneris,1961 ʒ̆anas. Fenerişi geç̆k̆apuroni do oşkenoni nʒ̆opulapes doviguri, dovik̆itxi ma.  Fenerişi dido k̆ult̆uroni xaliti kobžiri ma beroba çkimis. Mʒika rt̆u nati,  dido k̆ult̆uronoba skidut̆u emindroneri Feneris. K̆ult̆uronobak ç̆it̆a- ç̆it̆a oskidus naqonupt̆u beroba çkimişi Feneris.   Uk̆açxe çkin dovibargit noğa Fatihişa. Uk̆açxeti çkin pskidit noğa Bahçelievleris. Noğa Fatih- Fenerişi geç̆k̆apuroni do oşkenoni nʒ̆opulapeş k̆ule, ma doviguri, dovik̆itxi Pertevniyalişi Lises, İzzet Unverişi Lises do İletişimişi Fak̆ult̆et̆is. (18) vit̆o ovro ʒ̆anaşen doniti Heybeliadas pskidur ma. Didopeten edit̆ori vort̆i skidala çkimiş morgvalis. Gamiçkvineri mak̆alepe komiğun, mara gamiçkvineri ketabi va miğun.

Ali İhsan Aksamazi: K̆oçepes hak̆k̆epe mutepeşişen ambari va uğunan do eya hak̆epe mutepeşi oçvalu şeniti didopeten va içalişepan Turkiyes. Eşo iqvaşiti, Ar k̆oçik skindinapeşi hak̆eşen ar- jur nena tkvaşi, notkvame muşi absurt̆uri işinen. Mara çkin miçkinan, k̆oçi hak̆k̆i muşiten, hak̆k̆i muşi oçvaluten k̆oçi ren. Xolo skindinapeşi hak̆epe oçkinuten do entepeşi aya hak̆epe şurdoguriten oçvaluten k̆oçi k̆oçi iqven. Ma eşo miçkin. Edo aşo matkven.  İpti gk̆itxaminonan ma: Vicdanoni armitxanik skindinuri hak̆k̆i, skindinapeşi hak̆epe tkvaşi, aya mu tkvala ren? Aya tkvalaşen mu oxoʒ̆onuşi voret çkin?

Abdullah Onayi: Abdullah Onayi: K̆oçinuri Hak̆epe irden ç̆it̆a- ç̆it̆a oraşi doloxe. Edo eya p̆rosesik orduşa naqonups. Mara hak̆epe çkini şeni oboduşi k̆ult̆uri va miğunan, emuşeniti aya hak̆epe çkini majura mitxanepek momçan yado didopeten mepşvent çkin; varnati aşo oxoiʒ̆onen. Skindinapeşi hak̆epeti ʒ̆oxleşen çaçkveri ižiren. Aya dulyape ipti eşo ren, eşo iqven. Oxorcaluri oxonk̆ana ipti yeçkinduşi, “çaçkveri” ižirineret̆u. Hukumran- mencelis kuğun k̆onformizmi. K̆arta ağanobak k̆onformizmişi menceli ok̆oxups. Emuşeniti k̆arta hukumran- mencelik k̆arta ağanoba duşmani şinaps, udodginu reak̆sioni meçaps, çaçkveri žirops, geiž3inups. Mtini giʒ̆va, siti ar minoba, ar k̆ult̆uri, ar nenaşi oskedinu şeni şuri do guriten içalişi; aya miçkin.  Edo siti emk̆ata reak̆sinope mekçes namtinepek. 

Hak̆epeşi ok̆vak̆idinu didopeten menfaat̆i şeni ixvenen. Mara skindinapes menfaat̆i mutepeşi va açvenan k̆oçepeşen.  Emuşeniti skindinapeşi hak̆epe k̆oçepe oçvaluşi renan. Siti mskvaşa miʒ̆umer, skindinapeşi hak̆epeti, “k̆oçinuri hak̆epeşi” doloxe şinaxeri ren. Mara aya k̆oçinoba mu ren! eya k̆oçinoba dudişen oxoʒ̆onu- oxoʒ̆onapu domaç̆irnan. Skindinapeşi hak̆epe itkvinaşi, irişen mk̆ulo, mteli şuronepeşi hak̆epe oxoʒ̆onuşi voret çkin. Muç̆oti k̆oçi, majura mteli şuronepeti dudmoşletineri oskiduşi renan aya kianas. Zulumiten oskiduşi va renan. Entepeti kyoloba do oğurinuşen mendra oskidinuşi renan. Aya ren entepeşi buncinaluri hak̆i. Entepesti k̆oçinuri hak̆i kuğunan, entepesti şuri kuğunan do emuşeni.

Ali İhsan Aksamazi: Ma ç̆iç̆it̆a bere vort̆işi, armitxanik skindina tkuşi; k̆at̆u, coğori, kotume, mamuli varna k̆vinçi ren aya domaʒ̆onet̆u ma. Aya ar- jur  skindinaşen çkva skindina va  miçkit̆u ma noğa İst̆anbolişi skidalas. Mçxuri do boçişenti ambari komiğut̆u, mara k̆at̆u, coğori do k̆vinçi steri va rt̆es nosi çkimis. Ora kogalaxtu. Mati oxomaʒ̆onuki, k̆at̆u, coğori, k̆vinçi, mçxuri, boçişen çkva skindinapeti t̆erenan noğaşi skidalas: ʒxeni, girini do cori. Monç̆inoraşi sinemapeşi filimepeşen majura skindinapeşi renobaşenti ambari maqu: Lomi, qilo, mgeri. Ok̆açxeti vogniki, namtini skindinape oxoruli do namtinepeti mt̆k̆uri renan! Andğaneri ndğas (60) sume neçi ʒ̆aneri vore. Edo oxomaʒ̆onuki, çkar skindina varti oxoruli varti mt̆k̆uri ren! K̆oçepek skindinapeşi buncinaluri gomorgva do skidalas zarari komeçerenan. Emuşeniti hemi k̆oçepe hemiti skindinapek zarari kožires aya skidalaşen. K̆oçepe tolužğe renan! Muşeni?! Muepe otkvalu ginonan k̆oçinobaşi aya p̆at̆i xali şeni?

Abdullah Onayi: Siti tkumer, “oxomç̆k̆ineri” skindinape dido va ren noğaşi skidalas. Entepe mʒika renan noğaşi skidalas. Modernuli noğa ren uskindineli; eşo oxoiʒ̆onen aya p̆rosesi. Skindinapek oxomç̆k̆ineri kyolepe iqvanşi noğaşi skidalas oskiduşi hak̆i aqvenan entepes. Tarixi itkvinaşi, aya ren  “sinifuri  ok̆ok̆idunepeşi tarixi”. Edo aya tarixiti yeçkindun menfaat̆epe şeni xveneri k̆abğapeşi p̆rosesişen. Mara xolo ar çkva ğocişen voʒ̆k̆edatşi, skindinapeşi menceli, xorʒi, mja, toma, mont̆k̆ori do t̆k̆ebişen gamaxtimeri amk̆ata medeniyet̆işi doloxe pskidurt çkin. K̆oçepek skindinape udodginu kogamaşves. Aya ren didi gamaşvala.

Andğaneri ndğasti, k̆oçepek xoloti skidunan skindinapeşi menceli, xorʒi, mja, toma, mont̆k̆ori do t̆k̆ebiten. K̆oçinoba armʒika gecgineri iqu k̆oçişi gamaşvaluşa medgineri ok̆vak̆idus. Mara k̆oçinoba gecgineri va gamaxtu ar çkva  kiana yeçkinuşi ok̆vak̆idus. K̆ap̆it̆alist̆uri sist̆emis dobaderi k̆oçepek açkva skidunan rek̆abet̆i do tolužğepeşi gagnapaten andğaneri ndğas. Emk̆ata gurişmeç̆voni dulyape kianaşen mek̆arbinu şeni, ağani ok̆vak̆idinuşi gzalepe gamaxtaşi; ağani ok̆vak̆idinuk aya gurişmeç̆voni dulyape mek̆arbaşi, amk̆ata xalik çkinti mogurasunonan skindinapeşi hak̆epeşi becitoba.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti ç̆it̆a- ç̆it̆a Skindinapeşi hak̆k̆epe şeni ok̆ok̆idinupeşi tarixişen bğarğalat çkin! Skindinapeşi hak̆k̆epe şeni ok̆ok̆idinupeşi tarixi muç̆oşi rt̆u Avrup̆aşi dobadonapes? Muk̆o mcveşi ren aya ok̆ok̆idinupeşi tarixi Avrup̆as? Aya dulyapeşi goʒ̆oncğoneri coxope mi renan?

Abdullah Onay: Avrup̆aşi dobadonapes kuğunan “meç̆vaşi” oxonk̆anape (17.) vit̆o maşkvitani oşʒ̆anuraşen doni. Didopetenti Didi Brit̆anyas kuğut̆u amk̆ata oxonk̆anape. Didi Brit̆anya ren ʒ̆oxle-mxtimu dobadona aya speros.  ʒ̆oxleşen namtini skindinapeşi sort̆epe şeni rt̆es amk̆ata oxonk̆anape Avrop̆as. ʒxenepe do amk̆ata majura skindinapeşi hak̆epe şeni rt̆es emk̆ata oxonk̆anape. Skindinapeşi hak̆epe şeni gedgineri derneğepe ipti yeçkindu (19.) vit̆o maçxorani oşʒ̆anuras. Emk̆ata dido derneğepe ižirinu Amerik̆aşi ok̆ont̆aleri Oxenʒalesti emindros. Amk̆ata derneğepe gedgineri rt̆es skindinapes k̆ai oğodu- oğodapu şeni. Xvala skindinapeşa eziyet̆işa medgineri rt̆es emk̆ata derneğepe emindros.  Emuşeniti emk̆ata derneğepek ok̆vak̆iderenan ʒxeni steri namtini skindinapeşi hak̆epeşi oçvalu şeni huk̆uk̆işi speros.  Edo aşoten dido k̆imet̆oni k̆anonepe iʒ̆opxinerenan emindro şeni.

 “Skindinapes ognuşi gagnapa va uğunanya” tkveret̆u Dek̆art̆esik k̆oçinobaşi modernizasyonişi oras. Edo aya notkvame muşi rt̆u emindroneri skidala şeni. Dek̆art̆esişi aya notkvameşa medgineri simadepe udodginu irdenan. Ceremi Bent̆amik eşo tkveret̆u (18.) vit̆o maovrani oşʒ̆anuraşi çodinas: “Ho, ar k̆itxala komiğunan. “Skindinapes asimedenani varna ağarğalenani?” Mara aya va ren mtini k̆itxala.”Skindinapek ç̆vini nʒ̆orupani?” Aya ren mtini k̆itxala.  Edo Ceremi Bent̆amişi aya k̆itxala ren beciti ok̆ogza çkini şeni. Skindinapeşi hak̆epeşi simada yeçkindu mtelo (20.) maeçani oşʒ̆anuras. Goʒ̆oncğoneri Riçard Rayderi, Pet̆er Singeri, T̆om Regini, Geri Françione steri filosofepe do uk̆oreʒxu majurapek sort̆it̆uli t̆erimi oxmaruten, skindinapeşi hak̆epeşi simadas numxvaces. Skindinapeşi hak̆epeşi t̆eorişi gordinu şeni şur do guriten içalişes amtepek.

Ali İhsan Aksamazi: Skindinapeşi hak̆k̆epe şeni ok̆ok̆idinupeşi tarixi muk̆o mcveşi ren Osmanli/ Turkiyes? Çkinti goʒ̆oncğoneri k̆oçepe miqounani Osmanli/ Turkiyes?

Abdullah  Onayi: Osmanlişi orasti, skindinapes meç̆va oʒ̆iru şeni k̆ap̆et̆i k̆ult̆uri kort̆u. Aya gagnapa yeçkindineri rt̆u mtini dinuri k̆ult̆urişen.  Geulvaluri seyyaxepekti kožirenan aya beciti gagnapa Osmanlişi lamtinalas. Çkin vigurapt aya gagnapa Geulvaluri mcveşi seyyaxepeşi ç̆areli- gamiçkvineri gonoşinepeşen. Xolo tasavvufuri simadasti kuqonun amk̆ata uk̆oreʒxu mutasavvifi. Am mutasavvifepekti skindinape do entepeşi hak̆epe çumert̆es. Çxonapili İsmet Sungurbeyis ar ketabi kuğun gamiçkvineri. Skindinapeşi Hak̆epe coxoni ketabi muşik mç̆ipaşişa ambarepe momçapan emindroneri gonoşinepeşen. İsmet Sungurbeyişi ketabişi doloxe şinaxeri ren amk̆ata k̆oçinuri gonoşinepe tişen k̆udelişa. Modernizasyonişi oraşen doni, amk̆ata k̆oçinuri gagnapa didopeten gomindines. Mara  gedgineri namtini derneğepek milletis meç̆va oguru şeni şur do guriten içalişes. Aşo matkven ma. Amk̆ata noçalişepeşen ambarepeti komiğunan çkin.  Mara eya derneğepeşen namtinepekti “meç̆vaşi gagnapaten” skindinape “oncirapt̆es”; qvilupt̆es emindros… İsmet Sungurbeyi ren didi goʒ̆oncğonerepeşen arteri skindinapeşi hak̆epeşi davas. Ak coxo muşi goşinuşi voret çkin; skindinapeşi hak̆epe şeni şur do guriten içalişu.  P̆ant̆er Emeli žegnoni Emel Yildiziti goşinuşi voret çkin. Amk̆ata k̆ap̆et̆i k̆oçi ar-jur va ren, dido ren aya ok̆vak̆idinuşi tarixis. Ayati k̆aixeşa miçkit̆an.

Ali İhsan Aksamazi: Çkini xçini- badepek Hayirsizadaşi t̆rajedişen ambarepe komomçept̆es. Mu rt̆u aya t̆rajedi. Aya t̆rajedişenti molamişinit çkin, mu iqven!

Abdullah Onayi: Modernizasyonişi oras rt̆u. Noğa İst̆anbolişi coğorepe p̆roblemi işineret̆u noğaşi skidalas. Mcveşuri maxaleşi gagnapa gomindines.  Eşo iquşiti, mcveşuri simadati gomindines. Geulvaluri oqopimu şeni, Osmanlişi modernist̆epes sokağişi coğorepeşen moçitu domaç̆inan yado daʒ̆ones. İpti şur do guriten, coğorepeşen moçituşi gzalepe gores. Emuşeniti Abdullah Cevdetik gamoçku ar buk̆let̆i.  St̆eriluri ar noğas oskiduşa toli kuğut̆es Osmanlişi modernist̆epes. Aya gagnapa ixorʒelinu modernist̆uri İttihat do Terakkişi xeʒalaşi oras. Sokağişi coğorepeşen moşletinu şeni ʒ̆oxleşenti ar-jur amk̆ata dulya ixveneret̆u. Mara aya rt̆u didi zalimoba. Noğa İst̆anbolişi xalk̆ik aya zalimoba, didi  oç̆vapeşi sebebi şinapt̆u. Noğa İst̆anbolişi xalk̆ik reak̆sioni komeçu ot̆orit̆epeşi emk̆ata zalimuri dulyapes. Emuşeniti ot̆orit̆epek naşkves emk̆ata zalimuri dulyape emindros. Mara belediyeşi dudmaxvance Sup̆i Begişi organizasyoniten (60- 80) sume neçi vit̆oşi- otxo neçi vit̆oşi coğori iç̆opinu noğa İst̆anbolişi sokağepeşen, (1910)  vit̆on çxoro oşi do vit ʒ̆anas. Am bedigoç̆veri   coğorepe mavnavepeten mendiçkvines Hayirsiz Adaşa.  Mşkironeri do uʒ̆k̆are doğures am bedigoç̆veri coğorepe dğalepeş morgvalis. Lai uk̆açxeneri et̆nik̆uri opağupeşi p̆rova steri rt̆u aya dulya (1) .

Ali İhsan Aksamazi: Ginon noğa İst̆anbolis, ginon majura noğapes, namtini belediyepes didopetenti coğorepe şeni axirepe kuğunan. Aya axirepe dobağine reni? Muepe isimadept? Muepe gatkvenan?!

Abdullah Onayi: K̆at̆u do coğorepe şeni, aya axirepe ipti pelaperi ižirinu skindinamaqoropepeş k̆elen. Sokağepes ğura do ğuržulişen ğuraşen k̆ai rt̆u aya axirepes oskidu do emuşeni; eşo oxoiʒ̆onu ipti.  Eşo isimadinu skindinamaqoropepeş k̆elen. Lai ğuraşen vardo, çaçxurişen razi oqopimu; amk̆ata gagnapa rt̆u aya simada. Mtini giʒ̆vat; ğurati, çaçxuriti ar va reni?!    Amk̆ata dulya rt̆u skindinaş axiri do mutu var! İptineri skindinaş axirişen doni k̆aixeşa ižirinu: Aya rt̆u k̆onsantr’asyonişi k̆amp̆i. Edo (10.000) vit vit̆oşepeten coğori iqvilinu aya k̆onsantr’asyonişi k̆amp̆epes. Aşo narentina, mk̆ule ora şk̆ule, xoloti vit̆oşepeten coğori udodginu ižirinet̆u sokağapes. Mara mitik aya dulyaşi mtini sebebi şeni va isimadu. Omralobaşi fabrik̆ape do p̆et̆şop̆epek omralapan aya “eşyape”. Muşterik aya “eşya” yeç̆opups, ixmars; ok̆açxeti oxorişen get̆k̆oçups. Varna sokağis varna skindinaş axiris skidasen get̆k̆oçineri bedigoç̆veri skindina. Oxorişen  get̆k̆oçupe dido rt̆u arorapes. Aʒ̆iti dido va iç̆it̆anu; eşo domaʒ̆onen ma. Aya dulya xoloti aşo ren. Maartanik skindina omralaps, majurak skindina oxorişen get̆k̆oçups, mara çkar mitik varti maartanis, varti majuranis ceza meçaps; miti şeni k̆anonuri ceza va ren. Oşʒ̆anurepeşen doni, coğorepek ç̆vini nʒ̆orupan; ğurunan. Dido ʒ̆ana ʒ̆oxle va ren, belediyepek bere- baris 25 k̆uruşişen k̆at̆u- coğori doqvilapes.

Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxleşen noğa İst̆anbolişi belediyes kuğut̆u zup̆ark̆is Gyulxaneş P̆ark̆işi doloxe. Ma k̆aixeşa va miçkin, mara namtini bediyepes xoloti zup̆ark̆epe kuğunan. Namtini doxmeli zup̆ark̆epe korenan Turkiyes. Aya zup̆ark̆epeşi jin ar- jur nenati miʒ̆vit! Aya zup̆ark̆epe pelaperi reni berepe şeni?

Abdulah Onayi: K̆oçik lamtinalas geocginu; lamtinala p̆at̆işi geicginu k̆oçiş k̆elen. Edo eşoten yeçkindu žup̆ark̆epe Avrup̆as. Zuup̆ark̆i ren aya cginaşi nişani. Skindinape nirçines zup̆ark̆epes. Afrik̆a do Asyas xe geidvinu; aşotenti mt̆k̆uri skidalasti xe geidvinu, xoloti xe geidvinen. Arorapes, uça berepeti nirçinet̆es zup̆ark̆i steri k̆afesepeşi doloxe; eşo komşuns ma. Burak̆ Ozgunerik çkin ambari komomçes Meclisişi K̆omisyonişen. Muşi aya ambariten; (36) eçi do vit̆o anşi sert̆ifik̆oni zup̆ark̆i koren aʒ̆ineri Turkiyes. Minimumuro (16.000) vit̆o anşi vit̆oşi mt̆k̆uri skindina ren moloxuneri aya zup̆ark̆ep̆es. Geulvaşi dobadonapesti, buncinaluri muşişi mengaperi mteli zup̆ark̆epe molaxunale renan do mutu var. Skindinape buncinaşen get̆k̆oçu do moloxunus çkar sebebi va uğun. Edo amk̆ata k̆abaet̆i mututen  va ixarsuvinen. Gyulxanaşi P̆ark̆işen molaşinap si, mati beroba çkimişen gomaşinen;  dido oşkurinoni soti rt̆u. K̆afesis molaxuneri bedigoç̆veri cilo; emedeni amaxtimonişi dido mʒ̆ule sotis molaxuneri aklemi…

Ali İhsan Aksamaz: 3irk̆epe şeni, ʒirk̆epeşi skindinape şeni muepe isimadept? Amk̆ata şovepe k̆oçinuri renani?

Abdullah Onayi: Moro, aya k̆oçinuri gagnapa va ren. Amk̆ata şovepeşi sebebi k̆aixeşa oxoiʒ̆onu t̆okseris.   Aya ç̆anda va rt̆u. Mancepek skindinapes onʒ̆orinapan “gamantanaten”. Aya şovi va ren, zulumi ren. Skindinapes rolepe mutepeşi bigaten ogurapan k̆oçepek. Edo bedigoç̆veri skindinakti bigaşi şkurinatenti roli muşi osağups eya şovis. K̆arta ndğas 3irk̆epeşi muk̆onoba imʒikanen yado ambarepe vognapt çkin; bolaki, mepşvenat, arteriti va doskidas aya kianas!  3irk̆i ren k̆oçinobaşi oncğore; aya oncğore açkva içodas!

Ali İhsan Aksamazi: Namtini skindinape, didopetenti mtugepe ixmarinen eksp̆eriment̆epesti. Eşo miçkin ma. SSRR-şi oras, St̆alinis kuğut̆u ar eksp̆eriment̆uli k̆amp̆i. Aya k̆amp̆i rt̆u noğa Soxumis do maymunepe ixmarinet̆es askeruli noğirepeten. Skindinapes nena va uğunan! Edo amk̆ata vandalist̆uri dulyape oçodinu şeni, k̆oçinoba muepe oxvenuşi ren?

Abdullah Onayi: ʒadapeşi tema ren didi k̆at̆asrofi. Xveneri amk̆ata dulyapeşen molaşinukti k̆oçis omgarinups. K̆oçinobas ʒ̆oxlextimu t̆eknolojiuri kuğun, mara k̆arta ʒ̆anas xoloti milionepeten skindinak işk̆ence nʒ̆irupan. Skindinapeşi hak̆epeşi aktivist̆epeşen Yağmur Ozgurik eşo tkumers: “Skindinapes oğuru şeniti gza va niçinen zalimepeş k̆elen.” (2) Aʒ̆iti, Amerik̆a do majura dobadonapeşi ordupek skindinape ixmarnan  askeruli dulyapes.

Ali İhsan Aksamazi: Gazetapeşen vik̆itxupt do t̆elevizyonepeşen vognapt, namtini k̆oçepek zavali skindinapes eşo varna aşo zarari meçapan. Amk̆ata psikop̆aturi do vandaluri dulyape oğindu şeni, k̆oçinoba muepe oxvenuşi renan, ginon Turkiyes, ginon dunyaşi majura dobadonapes? Amk̆ata k̆abaetepe şeni k̆anonuri cezape dobağine reni? Amk̆ata k̆abaetepe cezaten içodeni?

Abdullah Onayi: İrişen ʒ̆oxle, oşʒ̆anurepeşen doni naqoneri resmuri ideoloji k̆ala ok̆vak̆idinu domaç̆irnan. K̆oçi ren skindinaşi mance; eşo içkinen. Aya mancoba buncinaluri va ren; Ğormotişen va ren. İpti aya mancobaşi simada k̆ala k̆abğa domaç̆irnan.  K̆art̆a ʒ̆anas milyarepeten skindina iqvilen k̆oçepeş k̆elen mezbaxanapes, ʒadaşi laborat̆uvarepes, avapes. Xolo am skindinapak şkence nʒ̆irupan sokağapes. Aya zalimuri xali diçodas yado meşvenu va ren realist̆uri simada. Aya zalimuri dulyape k̆ala ok̆onagu domaç̆irnan ʒ̆oxle. Ok̆açxeti k̆anonepe oağanu do entepes quci meçamu domaç̆irnan. Mara nʒ̆opulapeşi mufredatikti skindinapeşi hak̆epe berepes ogurasunon. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na; aya dulyas xvala ar  cepxe va uğun.

Ali İhsan Aksamazi: K̆oçi paraten gamiçineni? Skindina paraten gamiçineni? Mundes içodasen skindinapeşi aya ç̆vini?!

Abdullah Onayi:  Skindina açkva va gamiçinasen,  mali va işinasen skindina; skindinati k̆oçi steri işinasen, skindinasti aqvasunon hak̆epe k̆oçi steri, emoras içodasunon aya zulumi. “Para” tkumer si, aya nenas gebažgu skani beciti ren. Skindina mali va ren; aya aşo ožiramu domaç̆irnan.  Aya simada onʒ̆uranuşi voret çkin.  Çkin aya ideolojis ocginuşi voret  k̆anonepes, gamantanas, sokağis; mk̆ule nenaten şairikti eşo tkumers: “Nanapeşi nanişen sp̆ik̆erişi ambarişa; tişen k̆udelişa;  guris, ketabis do sokağis” ocginuşi voret çkin aya zalimobas…

Ali İhsan Aksamazi: Eşo ižiren, didopeten didi noğapes, andğaneri dğalepes skindinamaqoropeşi muk̆onoba dido ren, xoloti aya muk̆onoba udodginu irden. Mara namtini skindinamaqoropepek majura skindinapes vardo, xvala ti-mutepeşi skindinapes qoropan. Aya muperi psikolojiuri xali ren?!

Abdullah Onayi: Gonep aya xaliti “mancobaşi gaganapaten” oxoʒ̆onapu domaç̆irnan. K̆arta k̆oçik  mali muşis mancoba ikips. Skindinamaqoropoba irden, mara didoti p̆roblemoni ren aya skindinamaqoropoba. Mis açkinen; çkin aya dulya mç̆ipaşaşi mağarğalenan arçkvaneris.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert aya int̆erviu şeni. Tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti molamişinit, mu iqven!.

Abdullah Onayi: K̆itxalape skani do int̆erviu skani şeni ma şukuri giʒ̆umer. Çkvadoçkva  mağduriyetepeşen moxtimeri, nʒ̆ireli  k̆oçepes manişa skindinapeşi aya xalişa emp̆at̆i gaqvan. Ma aşo mevisimadep. Çkineri tarixişen andğaşakis, k̆oçi do skindinaşi irtibat̆i iktiru do andğaşa komomixtes. Aya tarixişi mç̆ipaşaşi opağuten, ar ağani gagnapa yeçkindasunon. Edo aya ağani gagnapaten, ar didi goktiruşi ʒ̆oxleni ndğas voret lai, ma eşo momixteps. Xvala k̆oçi do skindinaşi munasebetepe vardo, mteli lamtinaluri tahayyullepeti oktirasunon aya goktiruk. Çkin mažirenani, ma aʒ̆işen va maçkinen, mara mitxanepek žirasunonan aya goktiru. Edo aya iqvasen didi saadet̆i; çkin aya memasidemenan aʒ̆işen, ʒ̆oxleşen maçkinenan do matkvenan. Gonepti siti gogaşinen, gonepti ambari giğun, razist̆uri dğalepeşen genomskide (106) oşi do anşi  ʒ̆aneri uça oxorca Virjinia Mak̆ Lorini doxoreneret̆u Obama k̆ala Xçe Sarayis. Eya dğaşen dido dido mskva dğalepe kožirasunon k̆oçinobak…

K̆ut̆ali ambari şeni oʒ̆k̆edit:

(1) https://hayvanlarinaynasinda.wordpress.com/2017/06/03/istanbulun-sokak-kopekleri-icin-karanlik-bir-yuzyil/

(2) https://hayvanlarinaynasinda.wordpress.com/2018/01/17/yagmur-ozgur-guven-ile-hayvan-deneyleri-uzerine-soylesi-olmelerine-dahi-izin-verilmiyor-1/

Abdullah Onay Konuşuyor:

“Annelerin ninnilerinden spikerin okuduğu habere kadar…”

(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Abdullah Onay. Abdullah Onay,  Birikim Dergisi’nin emektarlarından. Abdullah Onay; insan ve hayvan hakları ile ilgileniyor. Bu insanî çalışmalara canla- başla destek oluyor; makaleler yazıyor, anketler yapıyor, röportajlar veriyor. İnternette bu tema ile ilgili bir de bloğu var. Bugünkü konumuz; Dünya ve Türkiye’de hayvan hakları. Ali İhsan Aksamaz.17 VI 2019)

+

Ali İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım, lütfen! Nerede ve ne zaman doğdunuz? Hangi okullarda, nerelerde okudunuz? Hangi mesleğe sahipsiniz? Nerede yaşıyorsunuz? Hangi yayımlanmış çalışma ve kitaplarınız var?

Abdullah Onay: 1961 yılında İstanbul Fener’de doğdum, ilk ve ortaokulu orada okudum. Çocukluğumda semtin çok kültürlü yapısı az da olsa devam ediyordu. Sonrasında Fatih, ardından Bahçelievler’de yaşadık. İlk ve ortaokulu Fener-Fatih’te okudum, sonra Pertevniyal Lisesi, İzzet Ünver Lisesi ve İletişim Fakültesi. 18 yıldır Heybeliada’da yaşıyorum. Editörlük yaptım hayatımın büyük bir bölümünde. Yayınlanmış yazılarım var, ama yayınlanmış bir kitabım yok.

Ali İhsan Aksamaz: Türkiye’de İnsanlar, haklarından haberdar değiller ve o haklarını savunmak için de fazlaca çaba göstermiyorlar. Böyle olunca da, Türkiye’de bir kişi, hayvan haklarına dair birkaç söz edince, sözleri saçma bulunuyor! Fakat biliyoruz ki; insan, hakkı ile ve bu haklarını savunmakla insandır. Aynı şekilde hayvanların haklarını bilmek ve onların bu haklarını canla- başla savunmaktır insanlık. Ben böyle öyle biliyorum. Ve de böyle de söyleyebilirim. Önce size soracağım: Vicdanlı bir kimse, hayvan hakkı, hayvanların hakları deyince, bu ne anlama geliyor? Biz bu sözlerden ne anlamalıyız?!

Abdullah Onay: İnsan hakları bir süreç içerisinde gerçekleşiyor ve o süreç devam ediyor, ama genellikle haklar için mücadeleden ziyade, bunun birileri tarafından “ihsan” edilmesini beklemeye dayalı bir kültürümüz var; ya da bu böyle kodlanıyor. Hayvan haklarının saçma bulunması ise başlarda hep böyle olur. Kadın hareketi de ilk ortaya çıktığında “saçma” bulunmuştu. Egemen zihniyet dünyası, konformizmini bozacak her yeniliğe tepki gösterir, saçma bulur, alay eder. Nitekim sen de yıllarını bir kimliğin, bir kültürün, bir dilin yok olup gitmemesi için mücadele ile geçirdin, ilk zamanlarda buna benzer tepkilerle karşılaşmışsındır.

Haklar mücadelesi genellikle çıkarlar üzerinden yapılıyor. Hayvanlar, insan karşısında çıkarlarını koruyamıyor, haliyle haklarını insanların savunması gerekiyor. Bu mücadele de dediğin gibi “insanlık” çerçevesinde tanımlanabilir, ama o “insanlık”ı yeniden tanımlayarak. Hayvan hakkı deyince en kısası insan dışı canlık varlıkların yaşam haklarını anlamak gerekiyor. İnsan gibi yeryüzündeki tüm bu canlılar da yaşamlarını özgürce sürdürebilmeli. Zulüm görmemeli, köleleştirilmemeli ve öldürülmemeli.

Ali İhsan Aksamaz: Ben küçük bir çocuk iken, birisi bana hayvan deyince, bunun; kedi, köpek, tavuk, horoz veya kuş olduğunu zannediyordum. İstanbul kent yaşamında, bu birkaç hayvandan başkasını bilmiyordum. Koyun ve koçtan da haberim vardı, fakat kedi, köpek ve kuş gibi değillerdi aklımda. Zaman geçti. Ben de anladım ki,  kedi, köpek, kuş, tavuk, horoz, koyun ve koçtan başka hayvanlar da varmış kent yaşamında: At, eşek, katır. Yazlık sinema filmlerinden diğer hayvanların varlığından da haberdar oldum: Arslan, kaplan, kurt. Sonra da duydum ki, bazı hayvanlar evcil, bazıları da vahşî imiş! Bugün 60 yaşımdayım. Anlıyorum ki, hiçbir hayvan ne evcil ne vahşî. İnsanlar, hayvanların doğal çevre ve yaşamına zarar vermişler. Bunun için de hem insanlar hem de hayvanlar zarar gördüler bu yaşamdan. İnsanların gözü aç! Neden?! Neler söylemek istiyorsunuz insanlığın bu kötü haline ilişkin?

Abdullah Onay: Söylediğin gibi, kent hayatında “evcilleştirilmiş” az sayıda hayvan görebiliyoruz; modern kentleşme dediğimiz süreç, hayvansızlaştırma anlamına geliyor. Köleleştirilerek var oluyorlar ancak. Tarih, denildiği üzere, “sınıf mücadeleri tarihi”, çıkarlar üzerinden verilen bir çatışmaya dayanıyor. Ama bir başka açıdan bakarsak, hayvanların sömürüsüne dayanan bir “uygarlık” içerisinde yaşıyoruz. İnsanın geldiği bu noktada hayvanların emeği çok fazla ve hâlâ bu yoğun sömürüye dayanıyor sistem. İnsan sömürüsüne son vermeye yönelik mücadeleler, kısmen başarılı oldu, ama başka bir dünya yaratma mücadelesi hayal kırıklığı ile sonuçlandı. Kapitalist sistemin yarattığı insan, rekabet ve açgözlülük güdüleriyle yaşıyor artık. Yeni bir mücadele, bu güdüleri ortadan kaldırmaya yönelik yola çıkacaksa, hayvan haklarını savunmamız bize çok şey öğretecek.

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de yavaş- yavaş hayvanların haklarına ilişkin mücadele tarihinden konuşalım! Avrupa’da hayvan haklarına ilişkin mücadele tarihi hangi seyirde idi?   Avrupa’da bu mücadele tarihi ne kadar eski? Bu mücadelelerin önder isimleri kimler?

Abdullah Onay: Avrupa’da 17. yüzyıla kadar geriye giden “merhamet” hareketleri var. Özellikle Britanya’yı saymak gerekiyor başta. Önceleri bazı türlere yönelik başlıyor, atlar vs. gibi. 19. yüzyılda, dernekleşmeler yaygınlaşıyor. ABD’de de epey örnek var. Bu ilk dönem düşünceleri ve örgütlenmeleri, hayvanlara “iyi” davranmaya, eziyet etmemeye dayalı. Bunun için hukuk mücadelesi veriliyor ve o dönem için çok kıymetli yasal düzenlemeler yapılıyor.

Modernleşme dönemine Descartes’ın damgasını vurduğu “hayvanlar hissedemezler” düşüncesine karşı fikirler gelişiyor. Jeremy Bentham’ın 18. yüzyıl sonlarında, “Sormamız gereken soru, ‘akıl yürütebiliyorlar mı ya da ‘konuşabiliyorlar mı’ değil , ‘acı çekiyorlar mı’ olmalıdır” karşı çıkışı önemli bir dönüm noktası. Bütüncül bir hayvan hakları düşüncesi için ise 20. yüzyılı beklemek gerekiyor. Bu dönemde, en başta türcülük kavramını kullanan, Richard Ryder, Peter Singer, Tom Regan, Gary Francione gibi çok sayıda düşünür, hayvan hakları teorisini geliştirme çabası gösteriyorlar.

Ali İhsan Aksamaz: Osmanlı Ülkesi’nde/ Türkiye’de hayvan haklarına ilişkin mücadele tarihi ne kadar eski? Bizim de bu alanda önder insanlarımız var mı?

Abdullah Onay: Osmanlı’da hayvanlara merhametli davranmayı düzenleyen dine dayalı bir kültür var. Mesela Batılı seyyahların anılarında dikkatlerini çeken bir özellik bu. Yine tasavvuf düşüncesinde hayvanları, koruyan, kollayan, çok sayıda mutasavvıf var. Bunları rahmetli İsmet Sungurbey’in Hayvan Hakları adlı hacimli kitabında ayrıntılı olarak bulmamız mümkün. Modernleşme ile birlikte bunun kaybolmaya başladığını ama merhameti telkin eden çeşitli derneklerin kurulduğunu görmek mümkün. Ama bunların içinde sokak hayvanlarını öldüren “uyutan”lar da var, “merhamet” duygusuyla… Hayvan hakları için hukuk mücadelesini sürdüren İsmet Sungurbey’i, anmak lazım. Bir ara medyanın “panter Emel” lakabıyla tanınan Emel Yıldız’ı da saymak gerekir. Burada sayamayacağımız kadar çok sayıda insan var bu mücadele tarihinde.

Ali İhsan Aksamaz: Yaşlılarımız Hayırsız Ada trajedisinden bizlere bahsediyorlardı. Ne idi bu trajedi? Lütfen bu trajediden de bahsedin bizlere!

Abdullah Onay: Modernleşen İstanbul’da sokak köpekleri sorun olmaya başlar. Geleneksel mahallelerin değiştiği gibi, düşünceler de değişir. Osmanlı modernleşmecileri Batılı olmak için sokak köpeklerinden kurtulmak gerektiğini de ileri sürerler, örneğin Abdullah Cevdet bu konuda bir risale yayınlar. Steril bir kent talebi, modernleşmeci İttihat ve Terakki iktidarında gerçekleşir. Daha önce de birkaç kez denenen sokak köpeklerinden kurtulma girişimleri, kentte çıkan yangını buna bağlayan halk tepkisi vb. geri adımlar atılmasına yol açar. Ama 1910 yılında Şehremaneti (belediye başkanı) Suphi Bey’in organizasyonuyla 60-80 bin köpek toplanıp mavnalarla Hayırsız Ada’ya atılır. Açlık ve susuzluktan ölmeleri günler sürer. Bu sonrasında yaşanacak etnik temizliklerin bir provası gibidir sanki. (1)

Ali İhsan Aksamaz: Gerek İstanbul’da ve gerekse de diğer bazı kentlerde, bazı belediyeler çoğunlukla da köpekler için barınaklara sahip. Bu barınaklar yeterli mi? Bu konuya ilişkin ne düşünüyorsunuz? Neler söyleyebilirsiniz?!

Abdullah Onay: Barınaklar sokak ortasında öldürülen, zehirlenen kedi, köpeklerin hayatta kalabilecekleri bir yer, sığınak olabileceği beklentisiyle hayvanseverlere kabul ettirildi. Adeta ölümü gösterip, sıtmaya razı olmak gibi. Ama ilk açılan barınaktan itibaren, onbinlerce köpeğin öldürüldüğü toplama kampları olup çıktı. Sürekli yok edilen köpekler, kısa süre içerisinde sokaklarda yerini alıyordu. Ama hiçbir zaman bunun nedenleri üzerine kafa yorulmadı. Üretme çiftlikleri, pet shoplar bu “eşya”ları üretiyor, tüketici alıp, kullandıktan sonra, sokağa, barınaklara terk ediyordu. Bu terk edilme oranı bir ara o kadar yüksekti ki, şu anda da çok çok azaldığını zannetmiyorum. Bu döngü sürüyor. Üretene, terk edene hiçbir yaptırım yok. Bedelini yüzyıldır köpekler ödüyor. Pek de uzak olmayan bir tarihte belediyeler, 25 kuruşa çoluk çocuğa kedi-köpek öldürterek toplattırıyorlardı.

Ali İhsan Aksamaz: Önceden Gülhane Parkı’nın içinde Hayvanat Parkı var idi. Ben iyice bilmiyorum, ancak bazı belediyeler yine de hayvanat parklarına sahip. Türkiye’de bazı özel hayvanat parkları da var.  Bu hayvanat parkları için de bir şeyler söyleyin! Bunlar, faydalı mı çocuklar için?

Abdullah Onay: Hayvanat bahçelerinin çıkışı Avrupa’da insanın doğa üzerindeki egemenliğinin nişanesi. Yağmalanan Afrika, Asya gibi kıtaların yaban hayatı da aynı şekilde yağmalanarak sergileniyor. Bir dönem siyah çocuklarında bu tür yerlerde sergilendiğini hatırlatırım. Burak Özgüner’in Meclis Komisyonunda verdiği bilgiye göre, 36 ruhsatlı hayvanat bahçesinde en az 16.000 yaban hayvanı tutsak. Batı’da doğal ortama benzetilmeye çalışılanlar da dahil olmak üzere, hayvanat bahçeleri esir kampları. Hayvanları doğal ortamlarından, yaban hayattan koparıp, bir yere kapatmanın hiçbir hafifletici sebebi olamaz. Gülhane Parkı’ndaki bahsettiğin yer de çocukluğumdan hatırladığım kadarıyla korkunç bir yerdi. Kafesteki zavallı bir aslan, hemen girişte daracık bir alanda duran deve…

Ali İhsan Aksamaz: Sirkler ve sirk hayvanlarına ilişkine neler düşünüyorsunuz? Bu tür şovlar insanî mi?

Abdullah Onay: Değil tabii ki, bütün o şovların altında neler yattığı yakın zamanlarda ortaya çıktı. “Eğitim” adı verilen bin bir eziyetle, o “eğlence” olarak görülen hareketler hayvanlara yaptırılıyor. Kapanma haberleri artıyor, umarız kısa zamanda tümü kapanır, bir insanlık ayıbı dönemi de sona ermiş olur.

Ali İhsan Aksamaz: Bazı hayvanlar, çoğunlukla da fareler deneylerde kullanılıyor. Öyle biliyorum. SSCB zamanında, Stalin’in bir deney kampı vardı.  Bu kamp, Sokhum Kenti’nde idi ve de maymunlar askerî amaçlarla kullanılıyordu. Hayvanların dili yok. Bu tür vandal işleri bitirmek için insanlık neler yapmalı?

Abdullah Onay: Deney konusu büyük bir felaket, yapılanları anlatmak bile insanın yüreğini dağlıyor. Bütün teknolojik gelişmelere rağmen, hâlâ her yıl milyonlarca hayvan deney adı verilen işkencelerden geçiyor. Bu konuda mücadele veren Yağmur Özgür Güven’in dediği gibi, “ölmelerine bile izin verilmiyor”(2) Halen de ABD ve diğer ülkelerde ordular, hayvanları denek olarak kullanıyorlar.

Ali İhsan Aksamaz: Gazetelerden okuyoruz ve televizyondan duyuyoruz, bazı zavallı hayvanlara öyle veya böyle zarar veriyorlar. Bu tür psikopat ve zalimane işlerin önüne geçmek için insanlık neler yapmalı hem Türkiye’de hem de dünyanın diğer ülkelerinde? Bu tür suçlar için yasal cezalar yeterli mi? Bu tür suçlar, ceza ile sonlanır mı?

Abdullah Onay: En önemlisi, yüzyıllardır süregelen ideoloji ile mücadele etmemiz gerekiyor. Hayvanlar üzerindeki egemenliği sorgulamak gerekiyor öncelikle. Her yıl milyarlarca hayvanı mezbahalarda, deney laboratuvarlarında, avlarda öldürüp, sokaklardaki hayvanlara şiddet uygulanmamasını beklemek pek gerçekçi değil. Bununla yüzleşmeyi sürdürmemiz gerekiyor. Sonra yasaları değiştirmek ve uygulamak gerekiyor, ama okullarda bunun müfredata girmesi de şart. Yani çok yönlü bir mücadele.

Ali İhsan Aksamaz: İnsan para ile satılır mı? Hayvan para ile satılır mı? Hayvanların bu acısı ne zaman va nasıl bitecek?!

Abdullah Onay: Satılmayacakları, yani mal muamelesi görmeyecekleri, bir kişi olarak haklarına kavuşacakları zaman. Sorundaki “para” vurgusu önemli, yani hayvanları bir meta/mal olarak görmeyi değiştirmek gerekiyor. Bu ideolojiyi, yasalarda, eğitimde, sokakta, velhasıl, şairin dediği gibi, “Annelerin ninnilerinden spikerin okuduğu habere kadar, yürekte, kitapta ve sokakta” yenebilmeliyiz…

Ali İhsan Aksamaz: Öyle görülüyor ki, çoğunlukla büyük kentlerde, günümüzde hayvan sevgisi fazla ve sürekli de artıyor bu sevgi! Ancak bazı hayvan severler, diğer hayvanları da değil de, yalnızca kendi hayvanlarını seviyorlar. Bu nasıl bir ruh halidir?!

Abdullah Onay: Bunu da “sahip olma” ile açıklayabiliriz belki, kendi malına sahip çıkıyor. Hayvanseverlik yayılıyor, ama epey problemli tarafları var. Bunları belki ileride ayrıntılı konuşuruz.

Ali İhsan Aksamaz: Bu söyleşi için size çok teşekkür ediyorum. Sizin söyleyeceğiniz başka sözünüz varsa, lütfen belirtin!

Abdullah Onay: Ben teşekkür ederim, soruların ve söyleşin için. Farklı mağduriyetlerden gelenlerin, hayvanlar için daha kolay empati geliştirebileceklerini düşünüyorum. İnsan-hayvan ilişkisi bilinen tarih boyunca değişerek geldi. Bütün bu tarihi bilgiyi süzerek, geliştirilebilecek bilinç ile büyük bir dönüşümün yaşanacağı evrenin eşiğindeyiz sanki. Bu sadece insan-hayvan ilişkilerini değil, tüm toplumsal tahayyülleri de değiştirecek. Görür müyüz bilemem, ama görebilecek olanlar için ne büyük saadet olacağını tahmin edebiliriz. Hani, hatırlarsın belki, o bütün ırk ayrımcılığı dönemini görmüş geçirmiş 106 yaşındaki siyah kadın Virginia McLaurin, Beyaz Saray’da Obama ile dans etmişti ya, onun çok çok daha fazlası…

* Daha ayrıntılı bilgi için bkz.:

(1) https://hayvanlarinaynasinda.wordpress.com/2017/06/03/istanbulun-sokak-kopekleri-icin-karanlik-bir-yuzyil/

(2) https://hayvanlarinaynasinda.wordpress.com/2018/01/17/yagmur-ozgur-guven-ile-hayvan-deneyleri-uzerine-soylesi-olmelerine-dahi-izin-verilmiyor-1/