“Başıboş hayvanlar sınırı ihlâl ediyordu!”

 

 

 

 “Başıboş hayvanlar sınırı ihlâl ediyordu!”

 

 

 

(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Mustafa Saadet. Mustafa Saadet dostlarımdan biri. Ben, kendisini 2012’den beri tanıyorum.  (Ç.H.İ.) Çerkes Hakları İnisiyatifi, Kocaeli- Derbent’te bir toplantı düzenlemişti. Bu toplantı, 25-26 Şubat 2012’de iki boyunca sürdü. Ben de davetli idim.   Ben, Mustafa Saadeti oradan tanıyorum.  Sonra; Başkent Ankara’da karşılaştık; 14 Ağustos 2014’de. Mustafa Saadet de, ben de (ÇDP) Çoğulcu Demokrasi Partisinin 38 kurucusundan ikisi idik. Sonra da; Mustafa Saadet ÇDP’nin iki yıl boyunca Genel başkanı idi. Dün akşam, ÇDP’nin İstanbul İl Merkezinde bir toplantımız vardı. Orada karşılaştık. İşte bizim böyle de bir hukukumuz var. O zamana kadar bilmiyordum, meğerse Mustafa Saadet, askerlik hizmetini 1960’lı yılların sonlarında Hopa’da yapmış; Hudut Taburunda yedek subay imiş. O zamanlara ilişkin ilginç anıları var. Biraz da Lazca biliyor.  Hopa’ya ve o zamanlara ilişkin anılarından konuştuk. Bu metin, sohbetimize ait. 15 XII 2018; Ali İhsan Aksamaz)

 

+

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, İlk olarak kendinizden bahsedin, lütfen! Ne zaman doğdunuz? Nerede doğdunuz? Nerelisiniz? Hangi okullarda okudunuz? Mesleğiniz nedir? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı?

 

Mustafa Saadet: 28.03.1947; Bilecik/ Bozüyük-Poyra Köyü doğumluyum. İlkokulu köyde okudum, Eskişehir Mehmetçik Ortaokulu ve Eskişehir Ticaret Lisesini bitirdim. Daha sonra da E.İ.T. İlimler Akademisi’nin (Yeni adı Anadolu Üniversitesi) Muhasebe ve İşletme Bölümünden mezun oldum. Asıl mesleğim Muhasebe olmakla birlikte, Ticaret Lisesinde Ticari Matematik öğretmeninin sözlü sınavında, “Sen bankaya girme kovulursun” diyerek moralimi bozması nedeniyle bankacılığa karar verdim ve 1972 yılında Akbank’ın müfettiş muavinliği sınavını birincilikle kazanarak, bankanın çeşitli kademelerinde çalıştım ve 2001 yılında emekli oldum. Evli ve iki çocukluyum.

 

Kafkasya’dan Osmanlı Türkiye’sine sürgün yolları

 

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, Siz Çerkesya’dan sürülmüş bir ailenin evlâdısınız. Kaçıncı nesildesiniz? Çerkesya’nın hangi bölgesinden sürüldü atalarınız? Şimdi de, o zamanki köyünüz yerinde duruyor mu? Köyünüzün adı ne idi? Buradaki köyünüzün eski- yeni adı nedir? Akrabalarınızın soyadı ne idi? Çerkesya’ya, oradaki köyünüze hiç gittiniz mi? Çerkesçe biliyor musunuz? Başka hangi lisanları biliyorsunuz?

 

Mustafa Saadet: Göç eden ailenin 4. nesliyim. Çerkesya’nın Hatukuay Bölgesi’nden sürüldük. O zamanki köyümüz, yapılan baraj sularının altında kaldı. Köyün adı Xanapşehable’dir. Buradaki köyümüzün Türkçe adı Poyra, Çerkesce Hatukuayhable’dir. 2001 yılında Çerkesya’ya gittim, fakat köy, baraj suları altında kaldığından, toprağına basmak mümkün olmadı. Ancak, ilk göçün yapıldığı Varna/ Köstence/ Balçık kazası, Başsağlık köyünde 17 sene kalan dedelerimin yaptırdığı camiye ait belge ve tapular var. Çerkesçe dışında çok az Fransızca biliyorum.

 

 

“Balçık kazası, Başsağlık köyünde dedelerim bir cami yaptırmış; belge ve tapuları var”

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, şimdi de askerliğinizden konuşalım. Hangi branştan yedek subay idiniz? İlk hangi kışlada eğitim gördünüz? Sizi hangi rütbe ile Hopa’ya gönderdiler?

 

Mustafa Saadet: Piyade branşında idim. Tuzla Piyade Okulundaki 6 aylık eğitim sonunda kurada Hopa 11. Hudut Taburunu kurada çektim. Yedek subay asteğmen idim.

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey,  daha önceden Hopa Halkı ve Lazcaya ilişkin bilginiz var mıydı?

 

Mustafa Saadet: Çok bilgi ve anılarım var. Yörede konuşulan anadili, genizden konuşulan benzer seslerle ve Çerkes diline yakınlığı olduğundan ve sivil halkla irtibatım kesilmediğinden az da olsa “Mokhtice” denilen lisanı anlar oldum. Fakat aradan 49 yıl geçti hepsini unuttum. 1969- 1970’li yıllarda Hopa Halkının kültür seviyesi yüksekti, hepsi okur-yazar durumda idi.

 

“Hopa Halkının kültür seviyesi yüksekti”

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, o zamanki kışla veya karakol nerede kurulu idi? Nerede uyuyordunuz? Nerede yiyordunuz;  tabldottan mı, lokantadan mı? O zamanki Hopa küçük bir kent idi. Şimdiki sahil yolu yoktu. Halkın yaşantısı nasıl idi? O zamanki Hopa Halkı, kazancını nereden temin ediyordu? Kentin kültürel durumu nasıl idi? Bize, o zamanki Hopa’dan bahsedin, lütfen!

 

Mustafa Saadet: Tabur Merkezi Hopa’nın içinde idi, karakollar Sarp, Yolbaşı, Peronit’deydi, üç karakolda asteğmenler görevliydi. Ben de üç karakolda da görev yaptım. Tabur merkezindeki görev sırasında ev kiralıyorduk, karakollarda yatacak yer vardı. Tabldottan yemek yerdik.  Hopa halkı kazancını çay üretiminden sağlıyordu ve gelir seviyeleri iyi olduğu için, bütün halkın lise seviyesinde tahsili vardı.

Hopa ve köylerinde hep Lazca konuşulurdu. Son derece medenî bir yaşam tarzları vardı. Sahil ile dağlar arasında da “Mingreller” oturuyordu. Siyaset ile yakınen ilgilenirlerdi.

Bana ilginç gelen hususlardan kısaca bahsedeyim;

- Atmaca tutkusu olan bir halkı vardı. “Gagavuz kuşu” ile atmaca tutulur, atmaca ile de bıldırcın avı yapılırdı.

- Denize girmeden sahilden dinamit atarak balık avlanırdı. Ancak dinamitin erken atılması halinde balıklar kaçtığından ve geç atılması halinde, dinamit atanın sağ elini kopardığından zamanlama çok önemliydi. Zamanlamayı yapamadığından sağ eli kopmuş birçok insan vardı.

- Kimsenin çıkamayacağı yüksek ağaçlara arı kovanları konur ve bal üretimi yapılırdı.

- Gelir seviyesi iyi olduğu için kumar tutkusu yüksekti. Köylerde zar atmanın Lazca adı “kaçançula” olarak aklımda kaldı.

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, Başkent Ankara’dan veya İstanbul’dan Hopa’ya gidiş- geliş nasıl oluyordu; gidiş- geliş kaç saatte oluyordu?

 

Mustafa Saadet: Eskişehir’den Hopa’ya otobüsle 23 saatte gittim. Sahil yolu yoktu. Daracık dağ yolları vardı. Büyük arabalar bazı dönemeçleri bir kaç manevra ile geçebiliyordu

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey; Halk kaba mı idi? Halkın medenî duygu ve davranışları nasıldı; size iyi davranıyorlar mıydı?

 

Mustafa Saadet: Halkı, civardaki Pazar ve Ardeşen kazaları halkına göre biraz hırçındı. Ancak, medenî duygu ve davranışları vardı. Ben sivil kökenli yedek subay olduğum için halk ile sıkı temasların vardı. Askeri seven bir halkı vardı. 

 

 

“Sınırı tavuk bile geçse belli olurdu”

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, şimdi, Hopa’nın hangi köylerini hatırlayabiliyorsunuz? Her zaman kışlada, karakolda mıydınız? Devriye geziyor muydunuz?

 

Mustafa Saadet: Hatırlayabildiğim Lazca yöre isimleri: “Kirmasti”, (Kemalpaşa), Abuisla (Yolağzı) Kisse, Peronit gibi yerlerdir. Devriye görevimiz çok azdı. Sınırı Ruslar daha kapsamlı şekilde kontrol eder ve belirli saatlerde devriye görevi yaparlardı. 24 saatimiz karakolda geçerdi.

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, biliyorum; eskiden ne Türkiye ve ne de Gürcistan şimdiki gibi demokrasiye sahipti. Zaten Gürcistan yoktu, yalnızca isim olarak vardı. Ben yine de Gürcistan diyorum. O zaman Türkiye ve Gürcistan düşman idiler. Bunun sebebi de VARŞOVA ve NATO PAKTLARI  idi; Türkiye NATO’nun içinde,  Gürcistan VARŞOVA’nın içinde idi. O zamanda öyle idi. Şimdi görülüyor ki; düşman değil, ortaklar her sahada. Bunu burada bırakalım! Günümüzde, Rusya Federasyonu ve Türkiye dost; Gürcistan da öyle! Karşıki- beriki Sarp Köyü hem NATO ve VARŞOVA PAKTLARI’nın, hem Türkiye ve SSCB’nin, hem Türkiye ve Gürcistan’ın, hem  de karşıki-beriki Lazların sınırı idi. Bununla bağlantılı olarak, o bölge çok da  hassas idi. Siz de o hassas bölgede asker idiniz. Biliyorum ki, sizin çok ilginç anılarınız var. İnsanlar sınırı tanır, fakat hayvanlar tanımaz! Lütfen, o anılarınızdan bir- ikisinden bize bahsedin!

 

Mustafa Saadet: Sınırı Sarp çayı oluşturuyordu. Derenin karşı tarafında 7- 8 metre genişliğinde iz tarlası vardı. Sınırı geçen olup olmadığı izlerden anlaşılırdı. Tavuk bile geçse belli olurdu. İz tarlası her yağmurdan sonra düzeltilirdi.

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, Türkiye’den SSCB bölgesine kaçan hayvanları getirmek için neler yapıyordunuz? Böylesi hayvanlara ilişkin, Türkiye ve SSCB arasında nasıl yasal prosedürler vardı?

 

Mustafa Saadet:  Sınırı tavuk bile geçse belli olurdu. İz tarlası her yağmurdan sonra çapalanıp toz haline getirilirdi. Sınırı en çok Sarp köylülerinin başıboş hayvanları ihlâl eder, bunların iadesi için Rus tarafına protokol çağrısı yapılır ve iade sağlanırdı. Ruslar, en çok hayvanların pislik bırakmalarından dolayı ayakkabılarının pisliğe bulaşmasından şikâyetçi olurlardı. Protokoller hemen cevaplanmaz bir iki gün sonra yapılabiliyordu.

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, o zamanki SSCB yetkilileri ile hangi lisanı konuşuyordunuz; Türkçe mi, Gürcüce mi, Rusça mı?!

 

Mustafa Saadet: Rusça ve Türkçe konuşulurdu. Bizim tercümanımız askeri terimleri de bilen 87 yaşındaki Mehmet Dayı idi. Rusların tercümanı Rafkin adında bir teğmendi.

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey, O zamanki Hopalılar ile yakın ilişkileriniz oluyor muydu? Köy düğünlerine gidiyor muydunuz? Hopalılardan arkadaşlarınız var mıydı? 

 

Mustafa Saadet: Çağrılırsam, düğünlere giderdim. Arkadaşlarım vardı, ama 49 yıl geçti isimleri hatırlayamıyorum. Düğünlerde en çok “Cilveloy Nanayda” türküsü ile oynanırdı.

 

Ali İhsan Aksamaz: Mustafa Bey; Şimdilik bu kadarı yeter. İsterseniz bitirelim! Ancak başka söyleyecekleriniz varsa, lütfen onları da söyleyin! Mustafa Bey, size çok teşekkür ederim.  Allah, yardımcınız olsun ve çoluk-çocuk-torun; sizi her zaman sevindirsin!

 

Mustafa Saadet: Ali İhsan Bey, 1969-1970 yıllarında bölgede asker olarak, 1974 yılında da Akbank Hopa Şubesi’nin teftişi nedeniyle iki ay kaldım. Hatıraların kısa özetini yapmaya çalıştım. Tabii ki, çok daha hatıralarım var, fakat hepsini burada yazmak günler alır. Affınıza sığınarak bu kadarı ile yetineyim. Saygılarımla.

 

 

 

+

(Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Sarp Sınır Kapısı”, 13 V 2006, hopam.com; Ali İhsan Aksamaz, “Çerkes Çalıştayı ve Kimlik Mücadelesi”, 27 III 2012, ozgurcerkes.com; Ali İhsan Aksamaz, “Batum- Sarp- Hopa hattına Milliyet Gazetesi’nin ilgisi” 28 V 2012,  demokrathaber.org; Ali İhsan Aksamaz, “Hasan Helimişi Laz’dı”,Özgür Gündem Gazetesi, İstanbul, 07 IX 2012/ lazca.org; Ali İhsan Aksamaz, “Sarpi Moleni yayınlandı”,  20 XII 2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Bizim Sarp/ Sarpi Çkini/ სარფი ჩქინი Yayınlandı” , 22 IV 2022, sonhaber.ch; Bayram Ali Özşahin: “Kapitalizm her şeyi aşındırıyor, öğütüyor, eritiyor ve kaybediyor!”, 14 VIII 2019, circassiancenter.com.tr/ sonhaber.ch/ gurcuhaber.com; Erol Kılıç Kutelia, “Her anadili kutsaldır!”, 06 III 2021, sonhaber.ch/ ozgurcerkes.com/circassiancenter.com.tr/ abhazpostasi.com; Murat Ersoy,          “ Sarp’ta K̆olxoba Festivali, Sima Dergisi, sayı 7, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2005;  M. Yılmaz Avcı, Ali İhsan Aksamaz, “Bilmediğimiz Ülke: K̆olxeti ( 2005 Yılında K̆olxeti Festivali İçin Gittiğimiz Gürcistan’da, 21- 23 Ağustos 2005), Sima Laz Vakfı Yayın Organı SİMA, sayı 8, Fotosan Ofset Ltd. Şti., İzmit/ circassiancenter.com.tr;  Mustafa Saadet, “Soy Ağacı”, 28 XI 2018, cerkesfed.org; Mustafa Saadet, “Tarihin Karanlık Bir Sayfasını Aydınlatan Kitap: Gönen- Manyas Çerkes Sürgünü”, 18 X 2020, ozgurcerkes.com; Nodar K̆ak̆abaže/ ნოდარ კაკაბაძე, “Lazuri T̆ekst̆ebi/ ლაზური ტექსტები/ Lazca Metinler”, არტანუჯი, თბილისი/ Tiflis, 2018; “სარფი/ Sarpi “, ს.ს. “გამომცემლობა აჭარა”, ბათუმი/ Batumi, 2015; თეა კალანდია/ Tea Kalandia, “ლაზური ტექსტები/ Lazca Metinler”, არტანუჯი, თბილისი/ Tiflis, 2008; Yaşa Tandilava: “Müze tarihtir!” 24 I 2021, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr/ gurcuhaber.com)

 

+

 

“Salaxana skindinapek onžğonişi k̆anonepe ok̆oxupt̆es!”

 

 

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri/ sumari çkimi ren Must̆afa Saadeti. Must̆afa Saadeti ren çkimi cumak̆oçepeşen arteri. Ma emu viçinop 2012 ʒ̆anaşen doni. (Ç.H.İ.) Çerkesuli Xak̆k̆epeşi İnisiyat̆ifik ʒ̆opxeret̆u ar ok̆oxtala Derbent̆is, noğa K̆ocaelis. Aya ok̆oxtala rt̆u jur dğas, 25-26 K̆unduras, 2012 ʒ̆anas. Mati coxineri vort̆i.  Edo ma, Must̆afa Saadeti ekolen viçinop.  Uk̆ule nananoğa Ank̆aras  komomxvadu. Aya rt̆u 14 Mariaşinas, 2014 ʒ̆anas. Must̆afa Saadetiti, mati (ÇDP̆-şi) “P̆luralist̆uri Demok̆rasişi P̆art̆işi  (38) eçi do vit̆o ovro magedginalepeşen juri vort̆it. Uk̆ule ÇDP̆-şi dudmaxvance rt̆u Must̆afa Saadeti jur ʒ̆anas. Ğomamci, ar ok̆oxtala komiğut̆es do ÇDP̆-şi noğa İst̆anbolişi Şkaguronis  komomxvadu. Tkvanti giçkinan, belediyeşi goşoʒxuna ixvenasunon eçi do otxo (24) Mirk̆anis, (2019) eçi oşi do vit̆on çxoro ʒ̆anas; çkinti noğa İst̆anbolişen namzeti/ k̆andidat̆i komiqonunan. Aya temapeten kok̆optit  ÇDP̆-şi Şkaguronis. Amk̆ata huk̆uk̆i komiğunan çkin. Emindroşakis va miçkut̆u, megere Must̆afa Saadetik Askerluği/ malimoba muşi qveren noğa Xopas, (1960-oni) vit̆on çxoro oşi do sume neçoni ʒ̆anepeşi çodinas. Yedek subayi/ rezerviş ofiʒeri t̆eren Hududişi Taburis/ onžğonişi bat̆alionis. Emindroşen opşa onç̆eloni gonoşinepe kuğun Must̆afa Saadetis. Ç̆it̆a-ç̆it̆a Lazuriti kuçkin. Çkin bğarğalit ekoni do emindroşi onç̆eloni gonoşinepe muşişen. Aya ren ok̆otkvala çkinişi noç̆are. Ali İhsan Aksamazi)

 

+

 

Ali İhsan Aksamazi: Mustafa Begi, ipti tkvani skidalaşen molamişinit, mu iqven! Mundes yeçkindit. So yeçkindit? Sonuri ret? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? Çileri reti? Berepe giqonunani?

 

Must̆afa Saadeti: Ma yepçkindi eçi do ovro (28) Mirk̆ani (1947) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do şkvit ʒ̆anas; noğa Bilecik̆i/ Bozuyuk̆işi oput̆e P̆oyras. Ma vik̆itxi geç̆k̆apuroni nʒ̆opula  oput̆es. Uk̆ule noğa Esk̆işehirişi Mehmetçik̆i coxoni oşkenoni nʒ̆opulas do Esk̆işehirişi Ticaretuli Lises doviguri do gecgineri doviqvi. Uk̆uleti E. İ. T. İlimlerişi Ak̆ademişi (ağani coxo muşiten; Anadoluşi Universit̆et̆i) Muxasebe ve İşlet̆meşi Burmeşen dovimezuni; gecgineri kogamapti. Mtini dulya çkimi ren  mamuxasebopa mara, Ticaretuli Lisesi, Ticaruli Matematik̆işi mamgurapalek, ok̆oğarğaluşi imtianişi oras, “Si bank̆as mo amulur; aya xali skaniten ek va gaçalişen do gatxozepan,”-ya miʒ̆u do morali ok̆omaxu. Mati aya negat̆ifuri mot̆ivasyoniten nop̆rani doviqvi do irnaditen mabank̆lobaşi speros oçalişu govonk̆vati. Edo (1972) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do vit̆o jur  ʒ̆anas, Akbank̆işi mufettişobaşi/ inspekt̆orobaşi manuşvalobaşi imtianis kamapti do maartanobaten kogamapti; gecgineri kogamapti. Akbank̆işi çkvadoçkva speropes doviçalişi. Edo T̆ek̆audi doviqvi (2001) eçi oşi do ar  ʒ̆anas. Çileri vore do jur bere komiqonun.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, tkvan Çerkesyaşen uçvuten get̆k̆oçineri ocağepeşen ret. Nak̆otxani diʒxirişen ret? Çerkesyaşi namu noʒ̆ileşen get̆k̆oçineri rt̆es tkvani p̆ap̆uşp̆ap̆upe ? Aʒ̆iti emindroneri oput̆e giğunani ek? Mu coxont̆u tkvani mcveşi oput̆es? Akoni oput̆e tkvanis ağani-mcveşi coxoten mu coxont̆u do mu coxons? Diʒxirimşinepe tkvanişi mcveşi gvari mu rt̆u? Çerkesyaşa, ekoni mcveşi oput̆e tkvanişa iditi? Çerkesuli nena giçkinani? Namu çkva nenape giçkinan?

 

Must̆afa Saadeti: Get̆k̆oçineri ocaği çkimişi maotxani diʒxirişen vore. Çerkesyaşi Hatukuay coxoni noʒ̆ileşen get̆k̆oçineri voret. Emindroneri oput̆e çkini doskideren k̆ideri xurgişi ʒ̆k̆arişi tude. Oput̆es coxons Xanapşehable. Akoni oput̆e çkinis coxons P̆oyra; aya ren Turkuli coxo.  Çerkesuli coxo muşi ren Hatukuayhable. (2001) eçi oşi do ar ʒ̆ana rt̆u, ma  Çerkesyaşa mepti. Ma oput̆e çkini va mažiru,  xurgişi ʒ̆k̆arişi tude doskideren do emuşeni. Edo va gemazbažgu dixa muşis; k̆ismet̆i va maqu. Çerkasya şk̆uleni oras, çkinepek ipti k̆uçxe gebažgerenan Varnaşi K̆onstanʒaşi noğa Balçik̆işi oput̆e Başsağlık̆is.  Ek doskiderenan (17) vit̆o şkvit ʒ̆anas. P̆ap̆uşp̆ap̆upek ar came/ meçeti oqvenaperenan ekoni oput̆es. Eya cameşi rabisk̆a do tapupeti mteli xes komiğunan.  Çerkesuli nenaşi gale, ç̆iç̆it̆ati  Fransuli nena komiçkin.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, aʒ̆iti tkvani malimobaşen bğarğalat. Namu branşişen yedek subayi/ reverviş ofiʒeri rt̆it? İpti namu k̆işlas igurit do uk̆ule namu rutbeten mendegoçkves noğa Xopaşa?

 

Must̆afa Saadeti: Piyadeşi branşişen vort̆i. Noğa Tuzlaşi Piyade Nʒ̆opulas doviguri (6) anşi tutas. Uk̆uleti  k̆uraten noğa Xopaşa mendemoçkves; (11.) mavit̆ani Hududişi Taburişa/ onžğonişi bat̆alionişa.Yedek subayi/ rezerviş ofiʒeri vort̆i.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi,  ʒ̆oxleşen ambari giğut̆esi Xopaşi xalk̆i do Lazuri nenaşen?

 

Must̆afa Saadeti: Dido çkinape gonoşinepe komiğun ma. Ekonurepeşi nananena, namtini xonarepeten xurxişen iğarğalinen do aya namtini mengaperi xonarepeten Çerkesuli nenaşa xolos ren. P̆anda xalk̆işi doloxe vort̆i do emuşeniti, mʒika rt̆as nati, “Moxturi”, coxo muşitenti na içkinen, aya nananena oraten oxoʒ̆onus kogevoç̆k̆eret̆i. Mara (49) jure neçi do çxoro kogolaxtu do gomoç̆k̆ondu mteli. (1969-1970-oni) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do çxoro- vit̆on çxoro oşi do sume neçi do vit̆oni ʒ̆anapes, Xopaşi Xalk̆i rt̆u mağali k̆ult̆uroni; ok̆itxu-oç̆aruşi muk̆onoba mağali rt̆u.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, emindroneri ekoni k̆işla varna k̆azama so gedgineri rt̆u? So incirt̆it? So imxort̆it; T̆abldot̆işen i, lok̆ont̆aşen i? Emindroneri Xopa rt̆u ç̆it̆a noğa. Aʒ̆ineri zoğap̆icuri gzati va rt̆u. Muç̆oşi rt̆u xalk̆işi skidala? Emindroneri Xopaşi xalk̆i muten skidut̆u? Muten para mogapt̆es. Noğaşi k̆ult̆uruli xali muç̆oşi rt̆u? Emindroneri Xopaşen molamişinit, mu iqven!

 

Must̆afa Saadeti: Taburişi Şkaguroni rt̆u noğa Xopaşi doloxe. Sum k̆azama kort̆u: Sarpis, Yolbaşis do Peronitis. Sum k̆azamasti asteğmenepek k̆umanda ikipt̆es. Sum k̆azamasti xizmet̆i komepçi ma. Taburişi şkaguronis vort̆işi, kiraten oxori vokaçapt̆it. Onciru şeni k̆oğuşepe kort̆u k̆azamapes. T̆abldot̆işen vimxort̆it. Xopaşi xalk̆i para mogapt̆u çaişi xaçkaşen. Mogapa mutepeşi k̆ai rt̆u, emuşeniti xalk̆i didopeten lises k̆itxeri rt̆u.

Xopa do oput̆epe muşis p̆anda Lazuri iğarğalinet̆u.  Dido medenuri oskiduşi adetepe kuğut̆es. Zoğap̆ici do germapeşi şkas Megrelepe skidut̆es. P̆olit̆ik̆a dido inç̆elt̆es.

Çkimi şeni onç̆eloni ar-jur ambarişen molagişinat:

 

-Xalk̆ik sifteri do sifteriten maavobas dido qoropt̆u; qoropaten mek̆ireli rt̆es aya adetişa. Sifteriten maavobaşa toli kuğut̆es. Sifteri iç̆opineret̆u ğaç̆o coxoni k̆vinçişi oxmaruten. Edo sifterişi oxmarutenti ot̆rik̆e ç̆opupt̆u xalk̆ik. 

-Dinamit̆iten zoğaşen çxomi ç̆opupt̆es. K̆oçepek dinamit̆işi fitili menʒ̆eri dolot̆k̆oçapt̆es zoğas. Aya dulya ordo iquşi, dinamit̆işi ot̆k̆vaʒuşi xonariten yeşkurdineri çxomepe imt̆et̆es; yano iquşiti, dinamit̆i t̆k̆vaʒut̆u k̆oçişi xes.  Mzoğas dinamit̆işi dolot̆k̆oçuşi ora rt̆u dido beciti.  Aya dulyaşi guri şeni, namtini k̆oçepes mažgvani xe va uğut̆u.

-Memskvaneri sotepes dido mağali ncalepes boginape kuğut̆es namtini k̆oçepes do mabut̆k̆ocoba ikipt̆es, emindros.

-Emindroneri Xopurepeşi çaişen mogapa mağali rt̆u; para kuğut̆es cebes. Emuşeniti namtinepek ti-mutepe k̆umarişi osteruşa meçapt̆es. Aya dulya rt̆u dido gont̆aleri; eşo miçkin.  Oput̆arepek barbutiten ist̆ert̆es k̆umari. Edo aya k̆umaris “kaçançula” uʒ̆umert̆es; eşo komşuns aʒ̆i.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, nananoğa Ank̆araşen varna noğa İst̆anbolişen noğa Xopaşa oxtimu-moxtimu muç̆oşi iqvet̆u; oxtimu-moxtimu muk̆o saatis iqvet̆u?

 

Must̆afa Saadeti: Noğa Esk̆işehirişen noğa Xopa’ya otximu iqvet̆u (23) eçi do sum saatis. Emindros zoğap̆icişi gza va rt̆u. Germaşi gzalepe rt̆u dido mʒ̆ule do jur arabas artot va mek̆valet̆u. Didi arabapes namtini virajepeşen ar-jur manevraten mek̆valeret̆es. 

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi; xalk̆i mçxuşi rt̆ui? Xalk̆is noğaluri zmona do gagnapa uğut̆ui, k̆ai goğodapt̆esi?

 

Must̆afa Saadeti: Noğa Xopaşi xalk̆i; Atinurepe do Art̆aşenurepeşen  çkva qala rt̆u. Mara medenuri zmona do oğodoba kuğut̆es. Ma siviluri rezervuli ofiʒeri vort̆i do  emuşeniti xalk̆i k̆ala cumak̆oçoba komiğut̆u. Xalk̆ik askeris qoropt̆u; emk̆ata xalk̆i rt̆u emindros. 

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, aʒ̆i, Xopaşi namu oput̆epeşi coxope gogaşinenan? P̆anda k̆işlas, k̆azamas rt̆iti? Devriye/ p̆at̆ruli  gulurt̆iti?

 

Must̆afa Saadeti: Oput̆epeşi coxope aşo rt̆u; aʒ̆i aşo gomaşinen:  “Kirmasti”, (Kemalpaşa), Abuisla (“Yolağzi”), Kisse, Peroniti. P̆at̆rulişi dulya dido va iqvet̆u. Didopeten Urusepek k̆ant̆roli ikipt̆es meleni-moleni onžğoni. Edo namtini orapesti p̆at̆ruli ikipt̆es. (24) eçi do otxo saati mek̆ilapt̆u k̆azamas. .

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, miçkin; aʒ̆ineri steri, varti Turkiye do varti Gurcustanis demok̆rasi uğut̆u. Zati Gurcistani va rt̆u, xvala coxoten kort̆u. Mara xoloti Gurcistani ptkumer ma.Turkiye do Gurcistani rt̆es duşmani/ nt̆eri artikartişa emindros. Mara aya nt̆erobaşi sebebi rt̆u VARŞOVA do NAT̆O; Turkiye rt̆u NAT̆O-şi doloxe, Gurcistani rt̆u VARŞOVA-şi doloxe. Emindros eşo rt̆u. Aʒ̆i ižiren; nt̆eri var, p̆art̆neri renan k̆arta speros. Aya ak mevaşkvat! Andğaneri ndğas, Rusyaşi Federasyoni do Turkiye manebra renan; Gurcistaniti eşo! Moleni-meleni Sarpi rt̆u hemi NAT̆O do VARŞOVA-şi, hemi Turkiye do SSRR-şi, hemi Turkiye do Gurcistanişi, hemiti meleni-moleni Lazepeşi sinori/ onžğoni. Edo eya t̆erit̆oria rt̆u opşa gagnaburi. Edo tkvanti askeri/ malime rt̆it eya gagnaburi t̆erit̆orias. Miçkin, tkvan dido onç̆eloni gonoşinepe kogiğunan. K̆oçepek onžğoni içinopan mara, skindinapek var! Aya gonoşinepe tkvanişen ar-jur molamişinit, mu iqven!

 

Must̆afa Saadeti: Sarpişi ğalik Turkiye do SSRR artimajuraşen ok̆ortupt̆u; onžğoni ʒ̆opxupt̆u; aʒ̆iti eşo. Aya ğalişi meleni k̆eles kort̆u nok̆uçxenişi qona. Edo eya nok̆uçxenişi qonaşi mçiroba rt̆u  (7-8) şkvit-ovro met̆ro.  Mek̆axtimu-mok̆axtimu, eya qonaşen emedeni oxoiʒ̆onet̆u. Kotumeşi nok̆uçxeniti manişa oxoiʒ̆onet̆u. K̆arta mç̆ima şk̆ule, nok̆uçxenişi qona inʒ̆uraninet̆u, ipağinet̆u SSRR-şi askerepe şk̆elen.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, Turkiyeşen SSRR-işi t̆erit̆oriaşa mt̆ineri skindianapeşi moqonu şeni muepe ikipt̆it? Amk̆ata skindinape şeni muperi k̆anonuri p̆rosederepe kort̆u Turkiye do SSRR-şi şkas?

 

Must̆afa Saadeti:  Didopetenti, moleni Sarpuli oput̆arepeşi salaxana skindinapek onžğonişi k̆anonepe ok̆oxupt̆es. Edo aya kotumepeşi iadeşi p̆rot̆ok̆oli şeni SSRR-uli ot̆orit̆epes vuç̆andept̆it. Edo aşoten iade ixvenut̆u. Urusepes didopeten skindinapeşi koşorişen şikayeti kuğut̆es. Uçkinapu k̆uçxeşmodvaluten koşoris gebažgupt̆es do koşorik pintipt̆u k̆uçxeşmodvalupe mutepeşi do emuşeni. P̆rot̆ok̆olepe şeni, manişa nena va gemiktirupt̆es; ar-jur dğa şk̆ule iqvet̆u.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, namu nenaten ğarğalapt̆it emindroneri SSRR-şi ti-mçxupe k̆ala; Turkulii, Gurculii, Rusului?!

 

Must̆afa Saadeti: Rusuli do Turkuli iğarğilenet̆u. Çkini tercumani rt̆u Memed Dayi; (87) otxo neçi do şkvit  ʒ̆aneri rt̆u do askeruli zit̆apeşen, t̆erminepeşen ambari kuğut̆u. Urusepeşi tercumanis coxont̆u Rafk̆ini; teğmeni/ leit̆enant̆i rt̆u.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi, emindros Xopurepe k̆ala xolosoni irtibat̆i/ k̆ont̆akt̆epe giğut̆esi? Oput̆epeşi ç̆andapeşa ulut̆iti? Xopurepeşen manebrape giqonut̆esi? 

 

Must̆afa Saadeti: Ma coxineri doviqvişi, oput̆eşi ç̆andepeşa mevulurt̆i, moro. Manebrapeti komiqonut̆u mara, (49) jure neçi do çxoro ʒ̆ana kogolaxtu; va gomaşinen. Ç̆andapes didopeten “Cilvelo nanayda” coxoni birapaten  xoronapt̆es.

 

Ali İhsan Aksamazi: Must̆afa Begi; aʒ̆işi ak̆onari domibağunan. Ginonan na, voçodinat! Mara otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven! Ma dido şukuri giʒ̆umert, Must̆afa Begi. Allahik iroras megişvelan do bere-bari-mota k̆ala goxelan!

 

Must̆afa Saadeti: Ali İhsan Begi, (1969-1970) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do çxoro- vit̆on çxoro oşi do sume neçi do vit ʒ̆anas, ekonaşis askeri vort̆i. Uk̆ule (1974) vit̆on çxoro oşi do  sume neçi do vit̆o otxo ʒ̆anas, Akbank̆işi Xopaşi filialişa mepti teftişi oxvenuşa; ek dopskidi (2) jur  tutas. Gonoşinepe çkimişen mk̆ulo molagişinit. Moro,  çkva gonoşinepeti, ekoni, komiğun mara, mixarsuvit, oç̆aru ginže gaqvan.  Ak̆onari dobağine ren. Hurmet̆i megimçinapt.

 

 

aksamaz@gmail.com

 

https://www.circassiancenter.com/tr/basibos-hayvanlar-siniri-ihlal-ediyordu/

 

https://sonhaber.ch/mustafa-saadet-ile-soylesi-turkce-lazca/