Ergun Konakçi Ğarğalaps

“Dobadonarepeşi gamantana do k̆ult̆uruli k̆vandape şeni çkvadoçkva noçalişepe mutepeşi p̆olit̆ik̆uri va ren!”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren Ergun  Konakçi. Ergun  Konakçi ren çkineburi gamantanerepeşen arteri. Ergun  Konakçi ren tarixişi mamgurapale, mara xvala tarixişi mamgurapale va ren, matarixe ren. Ergun  Konakçis kuğun gamiçkvineri mak̆alepe. Edo Ergun  Konakçik mak̆alepe muşiten Lazepeşi tarixişenti mç̆ipaşaşi tişen k̆udelişa ambarepe momçapan. Ergun Konakçi k̆ala ar int̆erviu dop̆i ma.  Biyografi muşi do milleti çkinişi oşkaruli guramepeşen molapşinit çkin.  Aya t̆ekst̆i ren int̆erviu çkinişi. Ali İhsan Aksamazi; 16 VIII 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: İpti biyografi tkvanişen bğarğalat. Mundes do so dibadit. Sonuri ret? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? So içalişept? Çileri reti? Berepe do motape giqonunani?

Ergun  Konakçi: Ali İhsani Xoca çkinis kuğun Lazuri tarixi, k̆ult̆uri do nenaşen ambaroni noçalişepe do çkinti aya odudepe muşişen istifade vikipt; emuk  ar int̆erviu mak̆vanduşi, mati dido k̆ai maʒ̆onu, şukuri vuʒ̆umer emus.

Noğa Rizini- Art̆aşenis dovibadi ma. Geç̆k̆apuroni nʒ̆opula  Art̆aşenis, oşkenoni nʒ̆opula do lise İzmiris, universit̆et̆iti Ankara Gazişi Universit̆et̆is doviguri ma. ma jur bere domiqonun. Andğaneri ndğas, noğa Sakaryas viçalişep ma.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvan tarixişi mamgurapale ret. Mara xvala tarixişi mamgurapale var, matarixeti ret. K̆arta tarixişi mamgurapale matarixe va ren; ma eşo miçkin. K̆arta edebiyatişi mamgurapaleti maedebiyete va ren; eya zmona do gagnapaten giʒ̆umert aya. Tkvan hemi k̆ai mamgurapale hemiti matarixe ret. İpti eşo gk̆itxat: K̆arta milletis k̆axramanepe/ guramepe kuqonun. Edo k̆arta milletis guramape muşişen tişen k̆udelişa ambari kuğun, mara çkin çkini guramapeşen ambari va miğunan. Aya dulya muşeni eşo ren?! Giritişi Harbişen, Balk̆anişi Harbişen, Çanakkaleşi Harbişen, Kutul Amareşi Harbişen, İstiklalişi Harbişen dido guramepe komiqonunan çkin. Vit̆oşepeten guramepe komiqonunan, mara dersiş ketabepek entepeşen çkar ambari va momçapan. Çkar mitis am guramapeşi coxoti va uçkin. Halide Onbaşi, Nezahat Onbaşi,Demirci Mehmet Efe, İpsiz Recep, Art̆eşenuri Abdullahi, K̆ost̆aki Paşa, Abdullah Peşavari … Amtepe renan guramepe çkinişen namtinepe. Tkvan mu izmont aya xali şeni?

Ergun  Konakçi: Xvala İstiklalişi Harbis var, ʒ̆oxleti,  Malazgirt̆işen doni,  Turkiyeşi xalk̆epek doç̆ironi k̆arta dulya doqves. Dobadonaşi moşletinu şeni çalişeri k̆arta k̆oçi ren gurami. Udodginu muayeni coxo do milletepes becitoba meçamu do xvala entepe goşinu ren uhak̆k̆oba am guramepeşa; ma aya dulya eşo vizmon.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvan matarixe ret do çkimden çkva k̆ai giçkinan; Maartani Didi Harbi şk̆ule, emindroneri Didi Brit̆anya, Fransa, İt̆alya do Yunanistanişi ordupek xe gedves dobadona çkinis. Aya dobadonaşi k̆arta cincişen milletik şurdoguriten diçalişu dobadona çkinişi moşletinu şeni. Çerkesepe, Abxazepe, Kyurdepe, Gurcepe, Zazape, Lazepe do majurapek şurdoguriten diçalişes dobadona çkinişi moşletinu şeni. Muk̆ellefi rt̆es do xvala emuşeni var, gurişari diçalişes; gurişari mufrezepe doʒ̆opxes entepekti; eşo. Mara Svalyari Urumepe, Ermenepe do Yahudepeşi namtini gamantanerepek numxvaces ok̆up̆ant̆epes.  İstiklalişk̆ule; Urumepe, Ermenepe do Yahudepes nʒ̆opulape mutepeşi  gonʒ̆k̆u şeni gza komeçu ağani oxenʒalek. Mara dido gok̆vironi ren,  emindros noğa İst̆anbolis gedgineri  Çerkesuli Numunuri Mektebi geink̆ilu xeʒalaşk̆elen do Çerkesuli, Abxazuri, Kyurduli, Gurculi, Zazuri, Lazuri nenapeşi oğarğalinuti iyasağinu. Aya ren mtini tarixi çkini. Tkvan amk̆ata gok̆vironi xilafi dulyape şeni muepe gazit̆enan?

Ergun  Konakçi: ʒ̆oxleşenti molapşini ma, eşo; 1071 Malazgirt̆işi Harbişen İstiklalişi Harbişa, aya orapeşi doloxe dobadona çkinis skideri svalyari - mohaciri k̆arta xalk̆ik renoba-ğuraşmedginobaşi mucadeles mali- şurepe mutepeşiten numxvaces. Si- ma yado mutu va rt̆u aya tarixuri p̆rosesis. Mara İstiklalişi Harbişk̆uleni oras, mtelisxolo k̆aixeşa komiçkinan; eşo, am xalk̆epeşi minoba, k̆ult̆uri do nenapeşi asimilasyonişi p̆olit̆ik̆as imxvacinu. Dido-peronoba do dido- k̆ult̆uronoba işinen dobadonaşi k̆ult̆uruli xampoba andğeneri dğaşi modernuli oxenʒalepeşk̆elen. Aya k̆ult̆uruli xampoba oskedinu şeniti, k̆arta vasitaten tişen k̆udelişa numxvacupan amk̆ata oxenʒalepek.  Ğureli k̆ult̆urepeti oşenu şeni şurdoguriten gzalepe gorupan entepek, mara çkinti gzalepe bgorupt aya k̆ult̆uruli xampoba çkini mek̆arbinu şeni; moro mu, aya ren xilafi.

Ali İhsan Aksamazi: Mara oxenʒaleşi ağani k̆ult̆uruli p̆olit̆ik̆a ʒ̆oxleneri steri va ren. Menoʒxune dersepe koren oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Abxazuri, Gurculi, Zazuri, Lazuri, Kyurduli, Çerkesuli menoʒxune dersepe açkva yasaği va ren. Murenki aya nenapeşi mamgurapale va ren Turkiyes. Edoxolo aʒ̆iti aya nenapeşi gamantanerepe xes xe meçameri va içalişepan. Tkvan amk̆ata gok̆vironi dulyape şeni mu isimadept?

Ergun Konakçi: Ar dobadonas skideri dobadonarepeşi nenape, k̆ult̆urepe do tarixepe; am dobadonarepes ogurapu ren oxenʒaleşi iptineri dulyapeşen. ʒ̆oxleni orapes, amk̆ata gurapa- gamantana şeni ç̆iç̆it̆a çkar mutu va ixveneret̆u. Andğaneri ndğas, oxenʒalek aya nenape resmuro içinops. Edo aya nenape ogurapu ren açkva şinaxeri milluri gamantana- gurapaşi mufredatişi  doloxe. Aya ren dido beciti ambari. Moro mu,  aya nenapeşi dersepe menoʒxune vardo, mecburi oqopimuşi renan geç̆k̆apuroni nʒ̆opulaşen universit̆et̆işa; aya xali domaç̆irnan. Aya nenapeşi mamgurapalepe omralu şeni, universit̆et̆epesti moxva ak̆ademiuri burmepe domaç̆irnan. Ar nenaşi oskidu şeni, irişen ʒ̆oxle eya nenaşi ogurapu domaç̆irnan nʒ̆opulapes.

Mara eya nenaşi mancepesti eya nena berepe mutepeşis  ogurapuşi k̆vanda do irade aqvasunonan. Aya k̆vanda mutepeşi ognapu do xes xe meçameri oşkaruli noçalipe oxvenuti dvaç̆irnan xolo eya nenapeşi mancepes. 

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, komopta TRT̆-şa. Ma çkar razist̆i va vore. Ma aya dobadonaşi skiri vore do aya zmona do gagnapaten ptkumer. Çanakkaleşi Harbisti, Maartani didi Harbişi k̆arta Cepesti/ Front̆isti, Dudmoşletinobaşi Harbisti; K̆oreşi Harbisti, K̆ip̆risişi Harbisti çkinti diʒxiri mepçit. Şurdoguriten vixandit oşkaruli dobadona çkinişi artianoba do xelak̆aoba şeni. TRT̆- Çerkesi, TRT̆- Zazuri, TRT̆- Lazi va ren, mara TRT̆-Kyurduli koren do ç̆andinaps 7/24-s. Tkvan mu izmont aya xali şeni?

Ergun Konakçi: Ar nenaşi oskiduşeni, nenaşi gamantana- gurapa k̆ala eya nenaten xveneri ç̆andina- gamaçkvalepeti dido beciti ren. Dobadonas skideri k̆arta milletis muşi nananenaten T̆V-şi ç̆andina dvaç̆irs.

Dobadonarepeşi gamantana do k̆ult̆uruli k̆vandape şeni çkvadoçkva noçalişe mutepeşi p̆olit̆ik̆uri va ren. Amk̆ata noçalişepe ren oxenʒaleşi asluri dulyapeşen; ma eşo vizmon. Dobadonaşi maktalepe, p̆olit̆ik̆uri p̆art̆epe do dobadonarepe, aya zmona do gagnapaten oçalişuşi renan; ma eşo vizmon do mutu var.

Ali İhsan Aksamazi: Ağani mak̆ale varna ketabi oç̆aruşi p̆rojepe giğunani? Ağani pukironi ambarepe momçateni çkinda?

Ergun  Konakçi: Didopetenti Lazepeşi Tarixişen ambaroni ar ketabi oç̆aru minon ma; p̆anda nosis eşo mek̆amilaps. Mara aya speros meçkineri odudepe dido va miğunan; emuşeniti ciddiuri noçalişe va miğunan; ma dido gemzuli vore.  Uk̆açxeni orapes amk̆ata ketabi oç̆aruşi omudi maqvan ma. Amk̆ata noçalişe şeni, xalk̆i çkinis ciddiuri k̆vanda kuğun; ayati komiçkin ma.

Ali İhsan Aksamazi: Aya int̆erviu şeni dido şukuri giʒ̆umert ma. Tkvan tişen k̆udelişa mskvaşa nena gemiktirit. Tkvanti ginonan na, aʒ̆i voçodinat aya int̆erviu çkini! Xoloti tkvan otkvaluşi çkva mutu çkva giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven! Allahik bere- bari k̆ala p̆anda goxelan!

Ergun  Konakçi: Aya int̆erviuten, simadape çkimi milletis ognapuşi şansi momçit; xolo şukuri giʒ̆umert ma. Edo skidala tkvanişi majurani burmesti Allahik cansağoba do xelaba megaç̆aran.

Sadik Mufit Bilgek Ğarğalaps

“K̆oçis kianaşi k̆arta şuronişa merhameti va aqvaşi,  Allahisti em k̆oçişa merhameti va aqven.”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkimi ren Sadik Mufit Bilge. Sadik Mufit Bilge ren ek̆onomist̆i, matarixe, st̆rat̆ejist̆i do K̆afk̆asiaşi eksp̆ert̆i. Turkiyeşi ğirsoni magoşogore do mç̆arupeşi art- arti ren emu. Gamiçkvineri ketabepe do ardido mak̆ale do tebliğepe kuğun Sadik Mufit Bilges. Ma emu viçinop 2012 ʒ̆anaşen doni. İpti kok̆optit emindros. Aya rt̆u Çerkesuli Çaliştayis.  Aya ok̆oxtala iʒ̆opxineret̆u Derbent̆is noğa K̆ocaelis, 25- 26 K̆undura 2012 ʒ̆anas. Ok̆oxtala  iʒ̆opxineret̆u (Ç.H.İ.) Çerkesuli Hak̆epeşi İnisiyat̆ifişk̆elen. Sadik Mufit Bilgeti, mati coxineri vort̆it eya ok̆oxtalaşa.  Sadik Mufit Bilge k̆ala ar int̆erviu dop̆i ma. Çkin molapşinit biyografi do noçalişepe muşişen. Edo aya noç̆are ren çkini int̆erviuşi.  (Ali İhsan Aksamazi; 07 VIII 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: Sadik Mufit Begi, ʒ̆oxle biyografi tkvanişen molapşinat! So do mundes yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Namu nenape giçkinan? Dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!

Sadik Mufit Bilge: Aya int̆erviu şeni şukuri giʒ̆umert ma ipti. (1861) vit̆o ovro oşi do sume neçi do ar ʒ̆anaşen doni noğa İst̆anbolis skideri Çerkesuli-K̆abardeyuli ocağişi skiri vore ma. Ma yepçkindi (4) Mariaşina (1963) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do sum ʒ̆anas, noğa  İst̆anbolis. Ma doviguri Lisansuri gamantana- gurapa Gazi Universit̆et̆işi İİBF-şi Ek̆onomişi Burmes. Ma voçodini   mağali lisansi çkimi İst̆anbolişi Universit̆et̆işi SBE-şi Maliyeşi Burmes. Jur dip̆lomati arkivis vardo, oxoris komiğun ma. İnglisuri do Fransuli nenape komiçkin; aya nenapeten ç̆areli ketabepeti domak̆itxen-oxomaʒ̆onen.  Ma domak̆itxen Osmanuri noç̆arepeşi k̆arta t̆ip̆i.

Ali İhsan Aksamazi: Ma miçkin, tkvan gamiçkvineri ketabepe kogiğunan. “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis”, “Osmanlişi Macaristani”, “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis”, “Sultani, Sipahi, Oput̆arepe, Ek̆onomist̆epe”, “K̆afk̆asia Osmanlişi Oras”, “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni gamiçkvineri ketabepe kogiğunan. Ar majura noçalişe tkvaniti ren “Teşrifati do Torenepe Osmanlişi Oxenʒales”. Aya ketabepe tkvanişen ambaroni vore ma. Uk̆oroʒxuti ognaperi tebliğepe kogiğunan tkvan. Aya tebliğepe tkvanişi namtinepeşenti ambari komiğun ma. Çkva gamiçkvineri ketabi giğunani?

Sadik Mufit Bilge:  Cenabi Allahik ma gza momçu na, “K̆afk̆asia Osmanlişi Oras” coxoni ketabi çkimişi ağani edisyoni pxazirup ma “K̆afkasia do K̆afk̆asurepe Osmanlişi Oras” coxoten. Aya ketabi gamiçkvinasunon jur cildoni (1000-1200) vit̆oşi- vit̆oşi do jur oşi but̆k̆aşa. Aya ketabiten, K̆afk̆asiaşen ambaroni noçalişe çkimi voçodinaminon ma. Emuşk̆ule astaxolo “Osmanişi Oxenʒale (18.) vit̆o maovrani Oşʒ̆anuras” do “Osmanlişi Xaçka K̆lasik̆uri Oras” coxoni jur ketabiti oç̆aru guris mek̆amilaps. Mtini giʒ̆vat; aʒ̆işakis aya jur noçalişe çkimi şeni, dido ketabi, malzeme do çkinapa-rabisk̆a dop̆k̆orobi ma.

Ali İhsan Aksamazi: “Teşrifati do Torenepe Osmanlişi Oxenʒales” coxoni noçalişe tkvanişen molamişinit, mu iqven!

Sadik Mufit Bilge “Teşrifati do Torenepe Osmanlişi Oxenʒales” coxoni ketabi çkimi ren Tevkuri Abdurrahman Paşaşk̆elen nok̆orobe Osmanuri teşrifatişi k̆anonnameşi t̆ransk̆ripsiyoni. Aya noçalişe muşi gamiçkvineri ren  (17.) vit̆o maşkvitani oşʒ̆anuras (1670-epes). Sarayişi nʒ̆opula Enderunis meçameri Osmanlişi k̆ult̆urişi ʒoxle-xtimupeşi art-arti ren Tevkuri Abdurrahman Paşa. Tevkuri Abdurrahman Paşaşi skidala do noçalişepeşi ambariti komepçi ma aya ketabişi amaxtimoni noʒ̆iles. Ar mitxanis Osmanlişi p̆rot̆ok̆olişa toli aqvaşi, aya noxvene ok̆itxuşi ren emu.  Aya noçalişe dvaç̆ironi ren emk̆ata k̆oçepe şeni; aya miçkit̆an.

Ali İhsan Aksamazi: K̆arta ketabi tkvani dido ğirsoni do pelaperi ren. Aʒ̆iti “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis”, “Osmanlişi Macaristani”, “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis”, “Sultani, Sipahi, Oput̆arepe, Ek̆onomist̆epe” coxoni ketabepe tkvanişen bğarğalat! Osmanlişi xeʒala, xvala askeruli menceli va rt̆u. Asia, Afrik̆a do Avrop̆aşi ticaretuli, k̆ult̆uruli, xaçkaşi menceliti didopeten oktalapt̆u Osmanlişi xeʒalak.   Aya ketabepe tkvaniti, Osmanlişi mcveşi medeniyet̆uri ik̆limişi landeten yeçkindineri ren; eşo komiçkin.  Aya ketabepe tkvanişen molamişinit, mu iqven! “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis” coxoni ketabi tkvanik mu ambarepe momçapan Osmanlişi xaçkaşi skidalaşen?

Sadik Mufit  Bilge:  İrişen ʒ̆oxle  otkvaluşi vore ma; “Xeç̆ep̆a Mangali Xe Muşis” coxoni ketabi çkimi; armʒika guroni, idialoni do umengaperi ren spero muşis; aʒ̆işakis majura nenapetenti gamiçkvineri ar çkva noçalişe va ren. (1300-1800) vit̆o sum- vit̆o ovro oşʒ̆anurepeşi Anat̆olia do Balk̆anepeşen Osmanlişi Macaristanişa, K̆afk̆asiaşen  Habeşistanişa, Cezayirişen K̆irimişa, mtelo Osmanlişi coğrafyas, Osmanlişi oput̆arepeşk̆elen xmareli xaçkaşi alet̆epe do gexedu- otiruşi vasitape k̆ala  entepeşi  suveri do muperoba, entepeşi oxmarinu qonaşi xaçka, mabağoba do zeytinişi xaçka; aya xaçkapeşi suverepe (giçkinan; Osmanlişi xaçka ʒ̆oxle- mxtimu rt̆u çxvari (dik̆a, keri), bak̆liyat, qurženi do zeytinişi monoçaneşi speros oşʒ̆anurepeş morgvalis) aya alet̆i do vasitapeşi  ustape, oxvenuşi suverepe do malzemepe mutepeşi, pasepe do entepeşi sva Osmanlişi huk̆uk̆is steri ambarepe meçaps aya noçalişe çkinik.  Ketabis gežis uk̆oroʒxu suretiti. (Krist̆eşen ʒ̆oxleni (4000) otxo vit̆oşi ʒ̆anaşen (19.) vit̆o maçxorani oşʒ̆anuraşakis) Osmanlişi oput̆arepeşk̆elen xmareli alet̆epe do vasitapeşi ora do svalepeşi (Xolosoni Yulva do Xçemzoğaşi coğrafyaşi) magzalobaşen onç̆eloni do gok̆vironi ambarepe gaqven aya ketabi ok̆itxuten.

Ali İhsan Aksamazi: “Osmanlişi Macaristani” coxoni ketabi tkvaniten, Osmanli do Macaristanişi munasebet̆epeşi namu speroşen molamişinapt?

Sadik Mufit Bilge:  Oşke oşʒ̆anuraşi irişen k̆ap̆et̆i oxenʒalepeşen Macaristanişi Omapeşen ambarepe meçaps Osmanlişi Macaristani coxoni ketabi çkimik. Macaristanişi Omape rt̆u didopeten Osmanlişi oktalaşi doloxe (1526-1718) vit̆o xut oşi do eçi do anşi- vit̆o şkvit oşi do vit̆o ovro ʒ̆anapeşi şkas. Edo Osmanlişi ekoni oktaluri sist̆emişenti molaşinaps ketabi çkimik.  Macarepeşi tarixuri muxuri do (1526) vit̆o xut oşi do eçi do anşi ʒ̆anaşakis Osmanli-Macari munasebetepe, Osmanlişi Macaristanişi noğape, oput̆epe, cixape, garnizonepe, ek̆onomi, ticareti, gexedu-otirupeşi  vasitapeşen ambaroni noʒ̆ilepeti gežin ketabis. Ketabi çkimişi oçinapu şeni ar ambariti gamiçkvinu Macaristanişi ilimepeşi Ak̆ademiaşi e-but̆k̆as (http://reciti.hu/2014/2383?fbclid= IwAR0ix5e5nK0XfCdD6HnVnaT3HdE4r0Ja-lx1J77xZ9eh4S-4Ufv6bitjfcs )

Ali İhsan Aksamazi: “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis” do “Sultani, Sipahi, Oput̆arepe, Ek̆onomist̆epe” coxoni ketabepe tkvanişenti molamişinit, mu iqven! Mundes gamiçkvinu aya ketabepe tkvani? Mu ambarepe meçapt aya noçalişepe tkvaniten? 

Sadik Mufit Bilge:  “Esnafi do Ticareti Osmanlişi İst̆anbolis” coxoni ketabi çkimi ren İU-şi SBE-şi Maliyeşi Burmes meçameri mağali lisansişi t̆ezi çkimişi monžineri do xampineri xali. Osmanlişi lamtinalaşi sinifuri moʒ̆opxu, Osmanlişi Oxenʒaleşi omraluşi suverişen (Feodaluri, Asialuri suverişen) k̆oment̆arepe do Osmanlişi xaçka steri ambarepe do muessesuri noʒ̆ilepeti kuğun aya noçalişes. Marksist̆i va vore ma, mara “tarixuri mat̆eryalizmişi” suveriten iç̆arinu aya noçalişe; eşo matkven ma. (1300-1600) vit̆o sumi oşʒ̆anuraşen vit̆o anşi oşʒ̆anuraşa, “Osmanlişi xarcişi sist̆emi K̆lasik̆uri Oras”, do aya xarcişi sist̆emi,  Smit̆ianişi xarcişi sist̆emişi p̆rensip̆eten oxandu ren aya ketabi çkimişi mtini tema.

Ma tebliğepe vognaperet̆i opapeşdoloxeni simp̆ozyumepes: Aya tebliğepe çkimişi iptineri sumis eşo coxont̆u: “Bak̆k̆ali, maboreğe- maçoreğe do berberobaşi esnafi Osmanlişi İst̆anbolis”. Çodinuri tebliği çkimişi tema rt̆u “İst̆anboli do K̆afk̆asiaşi isk̆elepeşi şkas xveneri ticareti, eya ticaretepeşi malepe, eya dulyapeşi turcarepe, k̆aravepe do mzoğarepe”. Aya ketabi çkimis gežin eya otxo tebliği çkimi. Mara aya tebliğepe monžineri renan; voxampi ma do eşo gamiçkvinu ketabi çkimi. Uşigneri varna armʒika şigneri ambarepe vognapi ma aya ketabiten.

Ali İhsan Aksamazi: Andğaneri ndğas, namtini mç̆arupek andğaneri K̆afk̆asiaşen molaşinapan do ç̆arupan. Mara dido mç̆aruk didopeten andğaneri p̆olit̆ik̆uri do ideolojiuri zmona do gagnapa mutepeşiten ç̆arupan; entepeşi noçalişepe mtelo objekt̆uri va renan, mtelo pelaperiti va renan. Amk̆ata mç̆arupek tarixisti andğaneri  p̆olit̆ik̆uri do ideolojiuri zmona do gagnapa mutepeşiten mendaʒ̆k̆edupan do eşo ç̆arupan; emuşeniti amk̆ata mç̆arupeşi eya noçalişepeti objekt̆uri do mtelo pelaperi va renan. Tkvan objekt̆uro gamiçkvineri jur ketabi kogiğunan aya speros. Entepeşi arteri ren “K̆afk̆asia Osmanlişi oras”. Majura ketabi tkvaniti ren “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia”. K̆afk̆asia Osmanlişi oras” coxoni ketabi tkvaniten, K̆afk̆asiaşi namu muxurepeşen, namu xalk̆epeşen do entepeşi namu munasebet̆epeşen molaşinapt? Mundes gamiçkvinu aya ketabi tkvani?

Sadik Mufit Bilge: “K̆afk̆asia Osmanlişi oras” coxoni ketabişi maartani gamaçkva kogamaxtu (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas (XX + 689 but̆k̆a). Aya ketabişi monžineri do xampineri majurani gamaçkvati kogamaxtu jur vit̆oşi do vit̆o xut ʒ̆anas (XXV + 738 but̆k̆a ). Andğaneri ndğas, ketabişi aya jur gamaçkvaşenti ar k̆op̆ia doskidu xes, diçodu. (1454-1829) vit̆o otxo oşi do jure neçi do vit̆o otxo- vit̆o ovro oşi do eçi do çxoro ʒ̆anapeşi şkas (375) sum oşi do sume neçi do vit̆o xut ʒ̆anapeş morgalis, K̆afk̆asiaşi p̆olit̆ik̆uri do askeruli tarixi, Osmanli, Rusia do İranişi imp̆eriape k̆ala svalyaruli oxenʒalepeşi K̆afk̆asiaşi dixape şeni ok̆ok̆idinupe, aya imp̆eriapeşi K̆afk̆asias vazifoni generalepe, burok̆rat̆epe do askerepeşi skidalape do noçalişepe, emindroneri Oçildre K̆afk̆asia do Omjore  K̆afk̆asiaşi xalk̆epeşi mteli, entepeşi ç̆vinepe, cenosidepe do entepeşi renobaşi ok̆ok̆idinupeşen mç̆ipaşaşi ambarepe vognapi ma aya ketabiten. P̆olit̆ik̆uri do askeruli tarixiş gale; mtel K̆afk̆asuri xalk̆epeşi k̆arta dğaneri skidala, oput̆epe, noğape, cixape do garnizonepe, xaçka, zanaati, ticareti, kyoleşi ticareti, zoğaşi dulyape, xalk̆epeşi İslamizasyonişenti k̆ut̆alişa ambarape komepçi ma; aya ambarepe mskvaşa molişinen, eşo domaʒ̆onen ma. Aya ketabişi ağani edisyoni şeni, xolo tişen k̆udelişa şurdoguriten vixandep ma. “Kafk̆asia do K̆afk̆asurepe Osmanlişi Oras” coxoten gamaxtasunon aya ketabi çkimi  (2020) jur vit̆oşi do eçi ʒ̆anaşi geçk̆alas. “K̆afk̆asia Osmanlişi Oras” coxoni ketabi çkimişi goʒ̆onoçalişe, odude, çkinapa do rabisk̆a ok̆orobu  do ok̆itxuşi p̆rosesi kogeoç̆k̆u (1989) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi do vit̆on çxoro ʒ̆anas. Edo aya p̆rosesis voret çkin. Aya ketabişi çodina edisyoni gamaxtaşi, aya speroşen xe mozduşa toli komiğun ma  ağanmordale çkinerk̆oçepe do magoşogore eksp̆ert̆epeşi  oxandu şeni.  Entepeşi noçalişepe, çkimepeşen do gamiçkvineri majurapeşen çkva k̆ai iqvasunonan; ma eşo vicer tişen k̆udelişa. Entepeşa imendi komiğun do aʒ̆işen entepes iris gecginoba vuʒ̆umer ma.

Ali İhsan Aksamazi: “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni ar çkva ketabi çkva kogiğunan. Mundes  gamiçkvinu aya ketabi tkvani? Edo K̆afk̆asiaşi namu speropeşen molaşinapt aya ketabi tkvaniten?

 Sadik Mufit Bilge:  “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni ketabi kogamaxtu 2005 ʒ̆anas (295 but̆k̆a) do aʒ̆i ar k̆op̆ia muşiti xes va doskidu, diçodu. Aya ketabi ren “Osmanlişi Oxenʒale do K̆afk̆asia” coxoni ketabişi iptineri versiyoni; eşo matkvenan çkin.  

Ali İhsan Aksamazi: Sadik Mufit Begi! Ma miçkin, tkvanti Rusyaşi İmp̆eriaşi emindroneri ʒari k̆elen K̆afk̆asiaşen uçvaten get̆k̆oçineri ocağepeşi diʒxirişen ret. Nak̆otxani tasişen ret tkvan? Mundes do namu gzalepeten mohaciri gamaxterenan tkvanepe?

Sadik Mufit Bilge: İmam Şamilik emindroneri ʒarişi askerişa diteslimu şk̆ule (1859 ʒ̆anas), İmam Şamilişi K̆abardeyuri naipeşen Çagadu Abdulkadir Efendi, K̆abardeyuli do Osuri ʒ̆oxle-mxtimupe dinişk̆oçepe k̆ala Osmanlişi dixapeşa içvineren 1861 ʒ̆anas. Abdulkadir Efendi xolo mek̆axteren K̆afk̆asiaşa 1877-1878 ʒ̆anas. Emeristi doğureren. Biç̆i muşi Mehmedi doskidun emindroneri nananoğa İst̆anbolis. Muşi biç̆i Hafiz Xasan Efendi Medreseşi gamantana- gurapa şk̆ule, ixanderen Şeyhulislami Esad Efendi K̆utupxanaşi Xafizi Kutubo do Ayasofyaşi Evkafişi Kayyimbaşo. Biç̆i muşi Mehmed Sadik Begi igureren Enderuni  Humayunis (1890-1951 ʒ̆anapeşi şkas). Enderuni kaizdinuşi 1909 ʒ̆anas; 1916 ʒ̆anas Sofracibaşı, 1916 ʒ̆anas 2. Makilere do 1918 ʒ̆anas Kilercibaşi (ser kilari-i Hazret-i Şehriyari) iqven. 1924 ʒ̆anaşakis Osmanlişi Sarayişi çodina  kilercibaşi ren. Mehmed Sadik Begişi nana Huriye Xanumi ren Abazapeşi ʒ̆oxle-mxtimupeşen mapaskiri Marşan Xasan Begişi skiri Mahmud Begişi k̆ulani. Mahmud Begi t̆eren Suvarişi k̆olaga. Emindros P̆levne iʒ̆opxineren noğa 1877 ʒ̆anas. Mehmed Sadik Begişi maartani çili P̆iraye K̆alfa (ğureren 1912 ʒ̆anas), rt̆eren Sultan Maxurani Mehmed Reşadişi doxmeli  dayres vazifoni Abxazi Sarayoni. Entepeşi berepeşen Mehmed Saim Nahit Bilge (1911-1976) ren çkimi baba. P̆ap̆u çkimişi majura çilişen cumadi çkimi Tevhid Bilge (1919-1987) do dadi çkimi Meclube Necla Bilge (1926-1996) yeçkinderenan. Nana çkimişi nana Şerife Ozusadiçişi baba (1905-1958) Ahmed Begi ren didi surğunis Sinop-Gerzeşa moxtimeri ar Şapsiği ocağişi skiri (ocağişi uk̆açxeni gvari ren P̆ek̆eri); K̆afk̆asia k̆ala zoğaşi ticaretiş k̆aravişi mance do k̆ap̆it̆ani.

Ali İhsan Aksamazi: Ma xolo gk̆ixat: Ağani ketabiş p̆rojepe giğunani? Pukironi ambarepe giğunani? P̆rojepe tkvanişenti molamişinit, mu iqven!

Sadik Mufit  Bilge:  Jile mskvaşa ptkveret̆i ma, “Osmanlişi Oxenʒale 18. Oşʒ̆anuras” do “Osmanlişi Xaçka K̆lasik̆uri Oras” coxoni jur ketabiş p̆roje komiğun ma. Mundes içoden, eyati Allahis uçkin.

Ali İhsan Aksamazi:  Sadik Mufit Begi; ma razist̆i va vore. Razist̆i oqopimuşi xaliti va miğun, babaşen Lazi vore do nanaşen Çerkesuli diʒxiriti komiğun do emuşeni. Ma aya dobadonaşi skiri vore do aya zmona do gagnapaten ptkumer. Çkin k̆ai dobadonarepe voret. Oxenʒales xarci mepçapt.  Oxanʒalek askerobaşa çkin kemzdes. Çanakkaleşi Limasti, Maartani didi Limaşi k̆arta Cepesti, Dudmoşletinobaşi Limasti; K̆oreşi Limasti, K̆ip̆risişi Limasti çkinti diʒxiri mepçit. Şurdoguriten vixandit oşkaruli dobadona çkinişi artianoba do xelak̆aoba şeni. TRT̆- Çerkesi, TRT̆- Lazi va ren, mara TRT̆-Kyurduli koren do ç̆andinaps 7/24-s. Tkvan mu isimadept aya xali şeni?

Sadik Mufit Bilge:  Mati razist̆i va vore. Razist̆oba do et̆nik̆uro majurape çkimden omendranu va momʒ̆ondun. Baba çkimişi cinci ren Çerkesuli- K̆abardeyuli do baba çkimişi nana do baba çkimişi dinana muşi ren Abxazi. Nana çkimişi nana ren Turki. Dinana çkimi ren Çerkesi. Ma şurdoguriten vixandi aya dobadona şeni ğuraşmedginobaşi doloxe, skidala çkimişi vit̆on çxoro ʒ̆anaş morgvalis. Turkiyes skideri do aya dobadonaşi perepe k̆arti xalk̆i; nena do k̆ult̆uri muşi oguruşi ren; aya ren entepeşi hak̆i ma eşo visimadep. Turkiyes skideri K̆afk̆asiaşen cinconi xalk̆epes (Çerkesi, Abxazi, Çeçeni, Osi, Dağistanuri Xalk̆epe, Gurci, Lazi) do Ermenepes aqvan entepeşi nenaten radio- t̆elevizyonepeşi k̆analepe; ma eşo visimadep. T̆ek̆nik̆uro TRT̆ varna Turk-Telek’omis omxvacu ok̆vanduti iqven. K̆ult̆uruli, şenluğişi, muzik̆uri, rabisk̆uri filimepe, ok̆otkvala steri  p̆rogramepe ixvenen k̆arta xalk̆işk̆elen. Radiopes k̆arta nenaten ç̆andinape axvenenan 7/24-s. Edo T̆V-şi ç̆andinapeti andğaneri rek̆abet̆uri do maliyet̆uri gagnabaten, gonepti “K̆afk̆as T̆V” coxoten oşkaruli ç̆andina ixvenen 7/24-s.

Ali İhsan Aksamazi: Ma miçkin, tkvanti çkimi steri skindinamaqorope ret. K̆at̆uti kogiqonunan tkvan; eşo miçkin ma.   Namtini k̆oçepek skindinapes zarari meçapan. Amk̆ata zulumepe oğindu şeni,  muepe oxvenuşi voret çkin,

Sadik Mufit Bilge: ʒxeni, coğori, k̆at̆u do k̆vinci iptinero, skindinape do buncinas dido p̆qorop ma. Ma k̆at̆u va miqonunun. 13 ʒ̆anaş morgvalis, “Bibo” coxoni ar sultaniş p̆ap̆ağani komiqonut̆u. Bibo domiğuru 3 Guma 2018-s. Emu gomaşinaşi, xoloti gemzuli viqver ma; guris mgarini momixteps. Oşkeyulvaşi irişen meç̆ireli dulya ren oxorca, bere, skindina do nca oqopimu. Buncina do muşi gurp̆icis skideri mteli şuronepeşa mance gamaxtimuşi voret çkin. Mtini giʒ̆vat; ar k̆oço cera miğunan na, Mumini oqopimuti aya ren çkini oxvenoni. Ar skidinaşi mance viqvatşi, ʒ̆oxleşen miçkit̆an: entepesti axarmelenan, entepesti p̆at̆inoba do zararoni dulyape axvenenan,  mis açkinen, gonepti entepes mutu dvaç̆irnan do p̆roblemepe aqvenen; entepeş nena va uğunan, ayati nosis miğut̆an mç̆ipaşaşi. Amk̆ata mutupes noxondinuşi menceli va miğunan na, oxoris skindina eç̆opinuşi va voret çkin. Kiana xvala k̆oçepeşi vardo, aya çkar va gomoç̆k̆ondan. Xolo aya notkvameti va gamoç̆k̆ondan: Hz. Muhammedik eşo tkumer: “K̆oçis kianaşi k̆arta şuronişa merhameti va aqvaşi,  Allahisti em k̆oçişa merhameti va aqven.”.

Ali İhsan Aksamazi: Sadik Mufit  Begi, ma dido şukuri giʒ̆umert. K̆itxalepes mskvaşa do mç̆ipaşaşi nena gemiktirit. Ma ok̆itxuşi çkva mutu va minon guris. Tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven!

Sadik Mufit Bilge:  Hemi aya ok̆otkvala do hemiti Lazepe şeni ğirsoni noçalişepe tkvani şeni, ma şukuri giʒ̆umert. Cumaloni qoropa do hurmet̆i  megimçinapt.

Murat̆ K̆asap̆ik Ğarğalaps

“İroras artimajura k̆ala dobdgitat do pelaperi noçalişepe gamaviğat!”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri/ sumari çkimi ren Murat̆ K̆asap̆i. Dido ʒ̆anapeşen doni, ma emu viçinop do mteli noxvenepe muşişenti ambari komiğun. Murat̆ K̆asap̆i ren çkimi gamantaneri cumak̆oçepeşen arteri. Gamiçkvineri jur ketabi kuğun emus. Gamiçkvineri ketabepe muşişi art-arti ren “Osmanlişi Gurcepe”. Aya ketabi gamiçkvinu (2010) jur vit̆oşi do vit ʒ̆anas, noğa İst̆anbolis. Aya ketabi muşi xolo gamiçkvinu (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. Ketabişi maartani gamaçkva ren Turkuli, majurati ren Gurculi/ Kortuli. Ketabi gamiçkvinu Gurcistanişi Manebrobaşi Derneği şk̆elen. (480) otxo oşi do otxo neçi  but̆k̆oni ketabi ren ansik̆lopediuri zimas. Murat̆ K̆asap̆işi majura ketabi ren “93 Harbişi Batumişi Mohacirepe.” Aya ketabişi maartani gamaçkva kogamaxtu (2018) jur vit̆oşi do vit̆o ovro ʒ̆anas, noğa İst̆anbolis. Aya ketabiti ren Gurcistanişi Manebrobaşi Derneğişi gamaçkva. Ketabi ren (832) ovro oşi do eçi do vit̆o jur but̆k̆oni. Ketabi ren xolo ansik̆lopediuri zimas. Murat̆ K̆asap̆ik doç̆areren “Xicreteri Skidalepeşi Nok̆uçxenepe” coxoni rabisk̆uri filimişi t̆ekst̆iti. Xolo artneri filimişi k̆onsult̆ant̆oba qveren. Aya rabisk̆uri filimi yeşiğinu (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas. “Gurcistani do Gurcepe Osmanlişi Arşivişi Noç̆arepes” coxoni ketabişi edit̆oroba qveren (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. “İslamobaşi Ğoman, Andğa do Ç̆umen Gurcistanis” coxoni semp̆ozyumişi tebliğepeşi ketabi ixazirinu Murat̆ K̆asap̆i do P̆rof. Dr. Fahameddin Başari şk̆elen. Aya noxvene ixorʒelinu (2017) jur vit̆oşi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. Murat̆ K̆asap̆işi “Batumi, Mohaciroba do Gurculi Biyografepe” temaloni noç̆arepe gamiçkvinen çkvadoçkva gazeta do dergepes. Dudi muşi ren amk̆ata dulyamxvenu gamantaneri. Edo metimoni do pelaperi k̆ult̆uruli noxvenepeşi mance ren. Ma, Murat̆ K̆asap̆i k̆ala bğarğali hemi aya jur ketabi muşişen, hemi çkineburepeşi İslamizasyonişen, hemiti çkineburepeşi andğaneri xalişen. Aya ren çkini ok̆otkvalaşi noç̆are. Ali İhsan Aksamazi. 23 I 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ipti tkvan giçinat! Sonuri ret? So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu dulya ikipt? Çileri reti? Berepe giqonunani? Namu nenape giçkinan? İpti biyografi tkvanişen ambari komomçit, mu iqven!

Murat̆ K̆asap̆i: İrişen ʒ̆oxle ma tkvan şukuri giʒ̆umert, k̆era tkvanişa sumari emç̆opes ma do emuşeni; aya ipti giçkit̆an. Ma yepçkindi noğa Ordu- Gyolkyoyis. ʒ̆oxle ma doviguri oput̆e çkimişi geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas. Uk̆açxeti ma doviguri noğa Ordu- Gyolkyoyişi oşkenoni nʒ̆opula do Lises. Uk̆açxeti doviguri noğa İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Nç̆aralobaşi Fak̆ult̆et̆is. Edo Tarixişi noʒ̆ileşen dip̆loma maqu ma. Uk̆açxe ma doviguri İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Sosyaluri Çkinobapeşi Fak̆ult̆et̆işi Tarixişi mamgurapalobaşi Mağali Lisansişi p̆rogramis do mağali lisansişi dip̆loma maqu ma. Ma vixandi mamgurapalo xvala ar ʒ̆anaş morgvalis ar doxmeli nʒ̆opulas.  Va mevaqoni aya dulyas uk̆açxeni ʒ̆anapes, mevaşkvi mamgurapaloba do mutu var. Çileri vore ma. Edo jur bere komiqonun ma. Gurculi ok̆itxu- oç̆aruşi xemaxvencoba komiğun. Ma mağarğalen Gurculi nena oşke dereceten. Amʒikati Arabuli nena komiçkin ma.

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ma miçkin, tkvan (1877-1878 Harbişi)  93 Harbişi mohaciri ret.  Batumişen mohaciri ar ocağişi bere ret. Eşo miçkin. Tkvan nak̆otxani nesilişen/ diʒxirişen mohaciri ret? Cinciten tkvan Batumişi namu oput̆eşen ret? Ekonuri oput̆e tkvanis mu coxons? Akonuri oput̆e tkvanis mu coxons? Batumis mzaxalepe, diʒxirimşinepe giqonunani? Batumişen mu gvari, mu mcveşuri çkineburi gvari giğunan?

Murat̆ K̆asap̆i: Turkiyes dido ocaği steri, çkimi ocağiti mohaciri ren. (93 Harbişi) 1877-1878 ʒ̆anapeşi Osmanli-Rusuli Lima şk̆ule Batumişen mohaciri gamapteret. Mtini giʒ̆vat, Batumi ren generaluri coxo. Noğa Batumi k̆ala andğaneri noğa Artvinişi dido dixa niçineret̆u 3arobaşi Rusyaşa.  Ocaği çkimik mohaciri gamaxteren emindroneri Şavşatişi oput̆e Çağlayanişen. Oput̆e Çağlayanişi mcveşi coxo ren Hevtzvirili. Andğaneri ndğasti, mzaxalepe komiqonun ma eya oput̆es.  1921 ʒ̆anaşi ak̆t̆iten, oput̆e Hevtzvirili doskidu Turkiyeşi onžğonişi doloxe. Amutenti, noğa Batumişi ilçe K̆edaşi oput̆e Orʒvatis mzaxalepe komiqonunan; aya komiçkin ma. Çkin mcoxonan K̆asaxa ocağişi doloxe. Gvari çkini ren K̆asap̆i. Aya gvaris irtibat̆i k̆uğun K̆asaxa k̆ala; eşo domaʒ̆onen ma. Ocaği çkini didopeten K̆asap̆oğli žegneten içinen. Astaxolo otkvaluşi vore; baba çkimişi mzaxalepe renan mohaciri Gurculi diʒxirişen.

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; aʒ̆iti maartani ketabi tkvanişen bğarğalat. İptineri ketabi tkvani ren  “Osmanlişi Gurcepe”. Majura noxvenepe tkvani steri, aya noxvene tkvaniti ren dido beciti. Aya noxvene tkvaniten, xvala Osmanlişi Gurcepeşen vardo, Turkiyeşi tarixişenti ambarepe momçapt. Xolo aya noxvene tkvaniten, hemi Turkepeşi do Gurcepeşi hemiti Turkiye do Gurcistanişi manebroba do cumalobas mxuci meçapt. Aʒ̆işa amk̆ata ketabi gamiçkvineri va rt̆u Turkiyes; ma eşo miçkin. Goşogorus mundes geoç̆k̆it Osmanlişi Arkivepes;  oç̆arusti mundes geoç̆k̆it?

Murat̆ K̆asap̆i: ʒ̆anape ʒ̆oxle rt̆u; Didinoğa İst̆anbolişi Belediyek opapeşdoloxeni oçinapuşi ok̆oxtala ʒ̆opxeret̆u Remazanişi Tutaşi faaliyet̆epeşi doloxe, Fesxanas. Çkinti dop̆ʒ̆opxit ar merçapa ek. Ar ketabişi simadak eya merçapaşen gamaxtu. Gurculi cincişen (50) jure neçi do vit k̆oçişi biyografepe- suretepe meirçines st̆andi çkinis, Fesxanas. Osmanlişi Oxenʒaleşi askerul- siviluri burok̆rasişen rt̆u em jure neçi do vit k̆oçi.

Uk̆açxeti aya merçapaşi biyografepe- suretepeten ar ketabi dop̆ʒ̆opxit. Mara aya ketabis gežin (1200) vit̆oşi do jur oşi ʒ̆oxle- mxtimu k̆oçişi biyografi.  

Osmanlişi timçxu Gurcepeşi biyografepeşen ʒ̆opxineri do gamiçkvineri ar çkva ketabi ʒ̆oxleşen va rt̆u. Osmanlişi Gurcepe coxoni aya ketabi ren iptineri noxvene spero muşis, aya gagnapaten. Aya biyografepe şeni goşogorus kogevoç̆k̆i Osmanlişi Arkivepes, (2007) jur vit̆oşi do şkvit ʒ̆anas. Goşogoruten uk̆oreʒxu rabisk̆a do dok̆umani kobžiri ma. (18) vito ovro sadrazami k̆ala uk̆oreʒxu mağali seviyeloni oxenʒaleşk̆oçi, ulema do mç̆aru, sivil- askeruli memurepe, padişaepeşi nanapeşi skidalapeşen ambarepe meçaps aya ketabik. Aya noxvene ren Turkepe do Gurcepeşi cumalobaşi noʒ̆ireni, mtini bzop̆ont na. Aya noçalişes kogevoç̆k̆it (2007) jur vit̆oşi do şkvit ʒ̆anas do voçodinit (2010) jur vit̆oşi do vit ʒ̆anas. Edo Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabi çkini gamiçkvinu Gurcistanişi Cumalobaşi Derneği şk̆elen. Mati aya derneğişi oktalaşi xçetomonepeşi art-arti vore.

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; “Osmanlişi Gurcepe” coxoni ketabi tkvanişen molapşinat aʒ̆iti! Aya ketabi tkvanik metinoni ambarepe momçapan. Ketabi tkvanişi aya metimoni do pelaperi ambarepeşen ambaroni vore ma, mara tkvanti tkvit do mak̆itxalepe çkinikti ik̆itxan do iguran! Tkvani p̆icişenti ognan mak̆itxalepe çkinik, mu iqven! Tkvan ç̆arit aya ketabi xvala Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeten, eşo reni? Muk̆o noʒ̆ile uğun aya ketabis? K̆arta noʒ̆ilek mu ambari meçaps milletis.

Murat̆ K̆asap̆i: Osmanlişi Gurcepe coxoni aya ketabişi nanodude ren Osmanlişi Arkivi do noğa İst̆anbolişi Omufteşi Şeriyyeşi Sicilepeşi arkivi. Antepeş gale, Osmanlişi xeʒalaşi kronik̆epe do tarixiş ketabepeşi ambarepeşenti feide ižirinu do aşoten noçalişe ik̆ut̆alinu. Ketabi çkini iç̆arinu didopeten maartani odudepeşi rabisk̆apeten. Ketabi çkinis kuğun (6) anşi noʒ̆ile, amaxtimoni noʒ̆ile k̆ala. Generaluro Gurculi tarixi, Gurcepe do İslamoba, Osmanlişi odudepeşen Gurcepe do İslamoba coxoten (3) sum noʒ̆ile gežin amaxtimonişi noʒ̆iles. Gurcepeşi tarixi k̆ala Gurcupeşi Muslimanobaşi p̆rosesi, Muslimani Gurcepeşi sva İslamobaşi kianas, Osmanlişi odudepeşi tolişen Gurcepe, odudepeşen Gurcistani do Gurcepe şeni tarixuri, coğrafiuri, k̆ult̆uruli ambarepe gežin xolo amaxtimonişi noʒ̆iles. Osmanliş ʒ̆oxleni Anat̆oliaşi İslamuri k̆ult̆urişa Gurcepeşi rolepe do omxvacupeşi ambari didopeten niçinen aya noʒ̆ileşi doloxe. Gurcistanişi noğape Ahisk̆a, Batumi do Tbilisis kuğut̆es İslamuri noxvenepe; aya noxvenepeşenti molişinen. Sadrazami, naziri, yengiçerişaga, k̆ap̆t̆ani derya, vali, orduşi k̆omut̆ani do mebusoba steri dulyapeşen mağali seviyeloni Gurcepeşi biyografepe niçinen maartani noʒ̆iles.  Çkin dop̆ç̆arit Osmanlişi xeʒalaşen Gurculi ulemapeşi skidalape majurani noʒ̆iles. Xeşnoxvene do nç̆aralobaşi speroşi çinoberi Gurcepeşen molapşinit çkin masumani noʒ̆iles. Asker- siviluri do çkvadoçkva speropeşi ʒ̆oxle- mxtimu Gurcepeşi ambarepe niçinen maotxani noʒ̆iles. Çkin dop̆ç̆arit Gurculi cinconi padişai do şehzadepeşi nanape do entepeşi kimolepeşi biyografepe çodina noʒ̆iles.  Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabis va uğun xvala biyografepe. Emk̆ata k̆oçepeşi xeiriş noxvenepeşen, came, nʒ̆opula, medrese, xinci, oxžabune, , çeşmepeşenti; nç̆aralobaşi speroşen noç̆arepe mutepeşişenti mç̆ipaşaşi tişen k̆udelişa molaşinaps ketabik. Gurculi tarixişi aʒ̆işa uşigneri, užireli, uç̆areli aya noʒ̆ile, aya ketabişi doloxe oʒ̆opxuten ar noğira komiğut̆es: Gurcepek skidala do noxvenepe mutepeşiten numxvaces Osmanlişi Medeniyet̆is. Gurcepeşi dulyamxvenoba, gecgina do vatanp̆erveroba/ p̆at̆riot̆obaşen mskva noʒ̆irenepe hemi aʒ̆ineri milleti çkinis hemiti uk̆açxenepes oʒ̆iru mint̆es çkin; amkat̆a anank̆eni komiğut̆es. Xolo aya ketabiten, uk̆oreʒxu k̆oçis ambarepe aqu p̆ap̆upe mutepeşi biyografepeşen mç̆ipaşaşi.

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; aʒ̆iti komoptat majura ketabi tkvanişa. Majura ketabi tkvanişen molapşinat, molamişinit, mu iqven! Aya noxvene tkvaniti iptineri noxvene tkvani steri ren  metimoni do dido pelaperi. Aya ketabişi goşogorus mundes geoç̆k̆it Osmanlişi Arkivepes?  Mundes geoç̆k̆it aya ketabişi oç̆arus? Xvala Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen ç̆areli reni aya ketabi? Ketabi tkvanis kuğun noʒ̆ilepe. Aya noʒ̆ilepek muepeşen do miepeşen ambarepe momçapan?

Murat̆ K̆asap̆i: 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabis kuğun dido ginže p̆aşura. Mtini giʒ̆vat; Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabişi oxazirinuşi oras, ar k̆ele mohacirobaşi arkivepes vixandept̆i do entepeşi namtinepeşi k̆op̆iape ebzdipt̆i menceli çkimiten.    Mara ar mʒika şk̆ule mohacirobaşi jin oxandu şeni govonk̆vati ma. Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabi şk̆ule, Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen Gurcistani do Gurcepe coxoni ketabişi edit̆oroba dop̆i ma. Aya ketabi gamiçkvinu Galeni Turkepe do Mzaxali nok̆obğepeşi dudmaxvencobaşi sp̆onsorobaten, (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas.  Çkin govonk̆vatit ar mohacirobaşi rabisk̆uri filimişi oxazirinu şeni; aya rt̆u xolo (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. Edo çkin p̆ʒ̆opxit Osmanlişi Gurcepeşi mohaciroba coxoni do (13) vit̆o sum burmeloni ar rabisk̆uri filimi   (2013) jur vit̆oşi do vit̆o sum ʒ̆anas. Aya rabisk̆uri noxvene çkinik viziyonis kamaxtu noğa Esk̆işehirişi Turkuli Kianaşi nananoğaşi ajansişi xeten 21 Maisi (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas, noğa Esk̆işehiris. Rabisk̆uri filimişi guri şeni, ma gopteret̆i namtini noğapes (2013) jur vit̆oşi do vit̆o sum do (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anapes. Edo rabisk̆a ok̆orobus kogevoç̆k̆i ma noğapeşen, so na gopteret̆i. Rabisk̆uri filimişi oʒ̆irinu şk̆ule, (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas, Ma mç̆ipaşaşi kogevoç̆k̆i goşogorus do Batumişi mohacirepeşen rabisk̆a ok̆orobus Osmanlişi Arkivis. Fursat̆i maquşi, xolo çkineburi oput̆epeşa komepti do entepeşi ambarepe ok̆orobu şeni gzalepe dobgori ma. Ketabişi oxazirinu naqonu (4) otxo ʒ̆anaş morgvalis. Edo Osmanlişi Arkivepeşen Rabisk̆apeten 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabi gamiçkvinu K̆ult̆urişi Onazireşi Telifuri Hak̆epeşi Generaluri Direkt̆orabaşi omxvacuten (2018) jur vit̆oşi do vit̆o ovro ʒ̆anas; gecgineri gamaptit çkin. Aya ketabişi nanodudeti ren Osmanlişi Arkivi. Amuş gale,  Vakufepeşi generaluri     Direkt̆orobaşi Arkivi, noğa İst̆anbolişi omufteşi Şeriyyeşi Sicilepeşi Arkivi, Cumhuriyetişi Arkivi, Ataturkişi Kutupxanaşi Arkivi, Nadiruli Noxvenepeşi Arkivişen mohacirobaşi rabisk̆apekti memişveles. Arteri temapeten, Suleymaniyeşi Kutupxana, Beyazit̆işi Oxenʒaluri Kutupxana, İSAM do Çkinoba do Xeşnoxveneşi Vak̆fişi Kutupxanepesti  goşobgori ma. Mohacirobaşi ağani ketabepe do mak̆alepekti memişveles. Arkivişi rabisk̆apeş gale, armʒika rt̆as nati, namtini k̆oçepeşi p̆icişen tarixikti memişvelu do amutenti ketabi çkimi voxampi ma. Mara akolen iris mskvaşa ognapuşi vore; dido mçire xaliten k̆oçepeşi p̆icişen tarixişi noçalişeti k̆ut̆alişa domaç̆irnan; ayati k̆aixeşa miçkit̆an.  93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabis gežin (10) vit noʒ̆ile, amaxtimonişi noʒ̆ileş gale.   Amaxtimonişi noʒ̆ileten, ketabişi generaluri noğira do oç̆aruşi format̆işen molapşini ma.  Batumi do muşi gomorgvaşi generaluri tarixi,  Batumi do muşi gomorgvaşen İslamuri k̆ult̆uruşi noxvenepe do xolo eya gomorgvaşi oput̆epeşi coxopeşen do arkivepeşen k̆erapeşi coxopeşen molişinen maartani noʒ̆iles.  Majurani noʒ̆ilek molaşinaps Batumişi Cepe/ Front̆i do Batumişi gomorgvaşi svalyari xalk̆işen ʒ̆opxineri askeruli mencelepeşen  (19.) vito maçxorani oşʒ̆anuraşi Osmanli- Rusuli Limas.  93 Harbişi Batumişi Front̆i, Manuşvale mencelepeşi Ordu/ Armia, Limaşi Dudi do Çodina, Batumişi Xalk̆işi reak̆siyonepe Berlinişi Ak̆t̆işa, Osmanlişi Armiaşi Batumişi gomorgvaşen Gamaxtimu do emindroneri Rusuli Armiaşi Batumişa Amaxtimu, 93 Harbişi Mohacirobaşi Mizezepe do Moxaciroba, Maartani Didi Limaşi mizeziten yeçkindineri Majurani Didi Mohaciroba k̆ut̆alişa do mç̆ipaşaşi iç̆arinu aya noʒ̆iles.

Yulva do Oşke Uçamzoğaşi t̆erit̆oriaşa mohaciroba masumani noʒ̆iles, Geulva Uçamzoğaşi t̆erit̆oriaşa mohaciroba do mohaciruli nobargenepeşi coxope niçinu ketabişi maotxani noʒ̆iles. Maxutani noʒ̆iles Marmaraşi t̆erit̆oriaşa, maanşani noʒ̆iles Egeşi t̆erit̆oriaşa, maşkvitani noʒ̆iles doloxeni Anat̆oliaşi t̆erit̆oriaşa, maovrani noʒ̆iles Yulva do Omjoreyulva Anat̆oliaşi t̆erit̆oriaşa, maçxorani noʒ̆iles Xçemoğaşi t̆erit̆oriaşa mohacirobapeşen ambarepe komepçit çkin. Emindroneri mohacirepeşi coxopeşi list̆epe, mohacirepeşi oxveʒ̆upe, gedgineri oput̆epeşi xana do nufusişi ambarepe, nobargenepeşi ruk̆ape,  emindroneri oxenʒaleşi omxvacupe, ğurape, dobadape, mezareşi kvape, oçilu-okimocuş ak̆it̆epe, came do nʒ̆opulapeşi p̆lanepe, suretepe do amusteri rabisk̆uri ambarepe mažirenan çkin.  Ketabişi çodina noʒ̆ilesti, mohaciroba do obargu şeni ar generaluri k̆oment̆ari ixvenu. Ketabişi nanmizanp̆aji diçodu şk̆ule, uk̆açxe, muhacerepeşi coxopeşi list̆epeti maqves; Yulva Uçamzoğaşi t̆erit̆orias dobargeri mohacirepeşi coxopeti ar majura list̆eten niçinu ketabişi çodinas.  Mtini mk̆ule nenaten, aya ketabi çkiniti ren iptineri noçalişe spero muşis, maartani ketabi çkini steri;  ayati k̆aixeşa miçkit̆an. Batumişi Muhacirepeşen generaluro amk̆ata ketabi aʒ̆işa gamiçkvineri va rt̆u. Batumişi mohacirepeşi ambarepeşen ar-jur mak̆ale gamiçkvineri rt̆u do mutu var.  Xvala emk̆ata mak̆alepe miğut̆es xes. Aya ar-jur mak̆aleş gale, xvala muxuruli do oput̆eşen ambaroni ar-jur ketabiti kort̆u; amk̆ata noxvenepes didopeten arkivepeşenti ambari va uğut̆es. Çkin p̆ʒ̆opxit aya ketabi 1877-1878 Osmanli-Rusuli Harbi do mohacirobaşi (140.) oşi do majureçani ʒ̆anoba goşinu şeni.

Ali İhsan Aksamazi: Ketabik Batumişi mohacirepeşen ambari momçapan; ho. Mara aʒ̆i çkin Batumi ptkvatşi, aʒ̆ineri Batumi oxoiʒ̆onen. Eşo içkinen. Coxoten Batumi ren Batumi mara, emindroşi Batumi do aʒ̆ineri Batumi ar rt̆ui, ar reni? Aʒ̆ineri Batumişen ambari komiğunan; Gurcistanişi muxurepen arteri. Emindroneri Batumik aʒ̆ineri Turkiye do Gurcistanişi namu muxurepes xe modumert̆u? 

Murat̆ K̆asap̆i: T̆erimi Batumi, mtini giʒ̆vat, xvala andğaneri noğa Batumi şeni va ixmarinu ketabişi doloxe. Aya ren ar generaluri t̆erimi. Andğaneri Gurcistanişi Çuruk̆su/ Kobuleti, Aç̆ara (K̆eda do Xulo coxoni noğa) do Andğaneri Turkiye çkinişi Artvini, Xopa, Murguli, Şavşati, Maraditi, Borçxa, Çxala, İmerxevi, Gonio, Art̆anuci, Mak̆ufişi ar noʒ̆ile içkinen Batumi do muşi gomorgva coxoten tarixişi mcveşi orapes, 93 Harbişi ʒ̆anapes. Noğa Batumi rt̆u Lazistanişi Sancak̆işi şkaguri; eşo giʒ̆vat, andğaneri maanaten vilayet̆işi şkaguri. Ma jile molapşini namtini svalepeşi coxope. Entepeşen xvala Şavşati do Art̆anuci rt̆u mek̆ireli Çildırişi Sancak̆işa.  Arkivişi rabisk̆apeşen jile molapşini ma. Edo jileni k̆aza do nahiyepeşen mohaciri gamaxtimeri nufusi molişinen Batumişi Mohacirepe coxoten Osmanlişi rabisk̆apeşi doloxe; aya miçkit̆an. Am mohacirepekti molaşinapan dudi mutepeşişen Batumişi Mohacirepe yado oxveʒ̆upe mutepeşi doloxe. Amuşeniti, 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen yado coxo gevodvit aya ketabis çkin, aya coxo moxva kobžirit. Speroşi noçalişeş morgvalisti, dudi mutepeşi şeni mohacirepek udodginu iroras çkin Batumişen komoptit, Batumişen moxtimeri voret yado ognapes. Entepeşi aya notkvamepekti memişveles ketabis aya coxo gedvalus. Mara arkivişi rabisk̆apeşen k̆aza do nahiyepeşi coxopeti molapşinit. Emuşeniti, Batumişi Muhacirepe ptkvatşi, 93 Harbi şk̆ule xvala andğaneri Gurcistanişi noğa Batumişen gamaxtimerepeşen vardo, andğaneri Artvini do k̆azape muşişen mohaciri gamaxtimeri mohacirepeti molişinenan; aya oxoʒ̆onuşi voret çkin.

Ali İhsan Aksamazi: Ar- jur ketabi kort̆u gamiçkvineri Qini Ok̆ok̆idinuşi ʒ̆anapes. Emk̆ata ketabepek başk̆aturli ambarepe momçapt̆es. Xilafi/ çilata ambarepe momçapt̆es amk̆ata ketabepek; eşo miçkin ma. Emindroneri K̆remlinişi resmuri/ ofiʒialuri ideolojişi landeten ç̆areli rt̆es amk̆ata ketabepe. Aya rt̆u (20.) maeçani oşʒ̆anuraşi zmona do gagnapa. Mara aya va ren maeçani oşʒ̆anura. Aya ren (21.) eçi do maartani oşʒ̆anura. ʒ̆oxleni do aʒ̆ineri oşʒ̆anurepeşi zmona do gagnapa ar va ren. ʒ̆oxleni oşʒ̆anurapes, k̆oçepek artikartis diniten/ ceraten do ideolojiten k̆imet̆i meçapt̆es. Mara aʒ̆ineri dulya eşo va ren. Andğaneri ndğas, koçepe artikartis k̆oçinobaşi zmona do gagnapaten k̆imet̆i meçamuşi renan. Andğaneri mʒxade ik̆limi/ k̆limat̆i aşo ren kianas. Akonuri namtini Gurci gamantanerepek xoloti  (20.) maeçani oşʒ̆anuraşi resmuri/ ofiʒialuri ideolojepeten skidunan. Emk̆ata ofiʒialuri ideolojepeten, Gurcepe do Lazepeşi cumaloba irdeni andğaneri ndğalepes? Namtini Gurci gamantanerepek udodginu  “Lazepe Gurci renan; Lazuri ren Kortuli nenaşi dialekt̆i”-ya tkumernan. “Xvala Krist̆iani Gurci Gurci ren; Gurci illa Krist̆iani iqvasunon!”-ya tkumernan.  Ekonuri- akonuri amk̆ata Gurci gamantanerepeşi zmona do gagnapa şeni muepe gatkvenan?

Murat̆ K̆asap̆i: Qini Ok̆ok̆idinuşi ʒ̆anapeşi gagnapa gamaxtimeri ren dido p̆at̆i kianaşi tarixişen, eşoti molişinasunan; ma eşo domaʒ̆onen. Tarixi iç̆arinu didopeten ideolojepeşi landes. Tarixişi ilmiuri mç̆arus nomskuns arkivepeşi rabisk̆apeten oç̆aru. Batumişen moxtimeri mohacirepe şeni, Batumişen Mohaciri Gurci, Batumişen Mohaciri Lazi, Batumişen Mohaciri Abaza, Batumişen Turki Mohaciri, Artvinişen Kyurdi Mohacirepe yado t̆erimepe ixmarinenan arkivişi rabisk̆apeşi doloxe. Arkivişi amk̆ata rabisk̆apek çkin moʒ̆irapan, am mohacirepeşi mteli Gurci va renan. Turki, Lazi, Abaza do Kyurdepeti kort̆es Batumişen moxtimeri mohacirepeşi doloxe; aya ambari ren mtini. Mara rabisk̆apes tito-tito mç̆ipaşaşi mendap̆ʒ̆k̆edatşi,  am mohacirepeşi dido ren Gurci; aya xali rabisk̆apeşen k̆aixeşa ižiren. Batumişi mohacirepeşen majurani didi grup̆i ren Lazepe. Xolo arkivişi rabisk̆apeşen mskvaşa ižiren, noğa Samsunişa dobarderi (99) otxo neçi do vit̆o çxoro nufusiti ren Batumişen mohaciri Turki; eşo ç̆areli ren rabisk̆apes.  Batumişen moxtimeri Batumişi Mohaciri Abaza yado ç̆areli jur oput̆eşi coxoti molişinen rabisk̆apes. Noğa Bursaşi gomorgvas dobargeri Artvinişi Kyurdi mohacirepe yadoti ç̆areli ren rabisk̆apes;  aya notkvame ç̆areli ren ekoni (13) vit̆o sum xana şeni. T̆erimi Kyurdi ixmarinen Batumi-K̆axaberis skideri xalk̆i şeni; am xalk̆i molişinen goçebe-i Ek̆rad coxoten Osmanlişi mcveşi rabisk̆apes; aya t̆erimi am xalk̆i şeni ixmarinen; eşo domaʒ̆onenan. Batumişen mohacirepeşi doloxe Xemşilepeti kort̆es; mara entepe şeni Xemşili yado va molişineren rabisk̆apes; xvala Batumişi mohacirepe yado molişineren. Batumişi Mohacirepeşi et̆nik̆uri cincepeşenti molişinenan didopetenti tapu-iskanişi defterepes. Mohacirepeşi mteli ren Muslimani. Am mohacirepeşi doloxe Krist̆ianepeşen çkar miti va ren, mtini giʒ̆vat, ʒarobaşi Rusyaşi oktalak Krist̆ianepes mohaciri oqopimuşa izni va meçeren. Axiris, andğaneri ndğas,  mohacirepeşi mteli renan Turkuli dobadonarepe do raxat̆- xuzuroni skidunan artneri bandaraşi tude. Gurci do Lazi va ok̆uiʒ̆k̆asunon tarixuri p̆rosesis, amk̆ata jur xalk̆i renan; ma eşo visimadeps. Nenape mutepeşi do skidalape mutepeşi artimajuraşa dido mengaperi renan. Entepe ok̆oʒ̆k̆u va ren mumkyuni. Xvala Lazi do Gurcepe şeni vardo, Turkiyeşi Cumhuriyetişi mteli çkvadoçkva et̆nik̆ur-cinconi dobadonarepe şeni ren aya notkvame çkimi. Mteliti xorʒi do buʒxa steri renan. Tkvani k̆itxalas aşo coğap̆i memaçen ma. Aya ambarişenti molapşina, Gurcepe do Lazepe; nena, k̆ult̆uri do skidalaten artikartişa irişen xolosoni jur xalk̆i renan. Gurci, illati Krist̆iani iqvasunon; amk̆ata notkvame pelaperi va ren. Et̆nik̆uri minoba çkva ren, diniti/ religiati çkva ren. Çkvadoçkva religiapeşen xalk̆epes skidunan kianaşi dido dobadonapes. Gurci oqopimu ren Krist̆iani oqopimu yado molaşinu ren Gurcupeşi tarixişen uambare oqopimu. Amk̆ata k̆oçepes tarixişen ambari va uğunan. Gurcepeşi tarixişi ar noʒ̆ile gamak̆atu ren aya simada. Krist̆ianobaş ʒ̆oxleni orapesti Gurcepe kort̆es aya kianas. Noʒ̆ireni komekçat; Gurcepeşi Didi Mapa Parnavazik gedgeret̆u emindroneri iptineri Gurculi milluri/ erovnuli oxenʒale; tarixişi ketabepek eşo ambarepe momçapan; mara Krist̆iani va rt̆u Didi Mapa Parnavazi.  Artneri Mapa Parnavazik iptineri Gurculi Alboniti ʒ̆opxeret̆u. Andğaneri ndğas; Gurcepe renan dido-religialoni milleti. Ortodoksi, K̆at̆olik̆i, Muslimani Gurcepe, Yahuduri religiaşen  Gurcepe. Antepeş gale, açkva andğaneri ndğas, Budizmi, Yahovaşi şaidoba steri religiapeşen Gurculi dobadonarepe korenan Gurcistanis. Andğaneri ndğas, xolo Krist̆iani Turkepe do Krist̆iani Arabepeti korenan kianas. Mtini giʒ̆vat na, dido- religialoni oqopimu ižirinen mtel xalkepeşi doloxe  andğaneri ndğas.

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; “Lazepe Gurcepeşen moxtimeri ren,” varna “Gurcepe Lazepeşen moxtimeri ren.” Mis açkinen ki?! Amk̆ata p̆olemik̆epek çkineburi cumalobas mxuci va meçaps. Andğaneri ndğas çkin Turkiyes pskidurt. Dğaşen dğaşa çkini minobape ğurunan; çkini nenape ğurunan. Muç̆o p̆at do xes xe-ok̆ok̆limeri çkini minobape voskedinat; muç̆o p̆at do çkini nenape voskedinat. Aya va ren p̆olit̆ik̆uri gagnapa, mara k̆ult̆uruli gagnapa. Tkvan muepe isimadept aya temaşi jin?!

Murat̆ K̆asap̆i:  Tişen k̆udelişa mati tkvani steri visimadep. Emk̆ata obarbalupek, upşu p̆olemik̆epek çkar va numxcupan xalk̆epeşi cumalobas. Speroşi noçalişeşi oras rt̆u; ma dido gopti Batumişen Mohaciri Gurci do Lazepeşi ardido oput̆es. Am jur xalk̆işen oçilu- okimocupe dido ren. Lazuri nenaşi mağarğale çilik igureren Gurculi nena mk̆ule oraşi doloxe. Artneri xalişen giʒ̆vat; Lazepeşa nisa mextimeri Gurci çilikti Lazuri oğarğalus kogeoç̆k̆eren mk̆ule ora şk̆ule.  Cenazepe mutepeşi, ç̆andape mutepeşi, şenluğepe mutepeşi, mevlidepe mutepeşi iroras artikarti k̆ala iʒ̆opxineren ʒ̆anapeşi morgvalis. Asti k̆arta xalk̆i artikarti k̆ala skidun aʒ̆ineri oras. Andğaneri ndğas, Lazepe Gurcepeşen moxtimeri renan varna  Gurcepe Lazepeşen moxtimeri renan yado p̆olemik̆epeten  obadu vardo, k̆ult̆uri çkinişi oskedinuşi gzalepe ogoru, nena çkini oçvaluşi gzalepe ogoru, antepe ağani tasepes oguruşi gzalepe ogoru domaç̆irnan. Emuşeniti xes xe meçameri şurdoguriten oxanduşi voret çkin.  İdeolojepe gale mevaşkvat ak. Xalk̆i çkinis toli va uğun namtini dik̆t̆at̆oruli simadapeşa; amk̆ata simadepe mevaşkvat do mohaciri p̆ap̆uşp̆ap̆upe çkinişi gonoşinepes mancoba dopat; aya domibağunan çkin.  Moxtimeri mohacirepeşi oxveʒ̆upe gamaviğit çkin ketabişi doloxe.  Qini ok̆ok̆idinuşi p̆eriodis çkinda dik̆t̆a- xveneri ar gagnapaten, entepek mohaciri va gamaxterenan; aya k̆aixeşa ižiren entepeşi oxveʒ̆upeşenti. İpti entepeşi emindroneri xalişen ambari miğut̆an do eşo mç̆ipaşaşi bğarğalat. Lamtinalaşa anksi ğara k̆ala dodgitatşi, xalk̆is tkvanda toli aqven.  Oput̆epes goptit do ekoni ambarepeşenti aya xali  mskvaşa kobžiropt çkin. Tkvan namtini Lazi do Gurci gamantanerepeşi p̆olemik̆epeşen molaşinapt, xalk̆is emk̆ata p̆olemik̆epeşa toli çkar va uğun.

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; namtini akonuri Gurci gamantanerepek, “Gurcepe do Lazepek yezdes Muslimanoba Osmanlişi K̆ilicişi zoriten,”- ya tkumernan. Muepe gatkvenan amk̆ata ambarepe şeni?

Murat̆ K̆asap̆i: Entepeşi amk̆ata simadape renan oşke oşʒ̆anurapeşi dinişi gagnapaşi naqona; ma eşo visimadeps. Gurcepe do Lazepek yezdes Muslimanoba k̆ilicişi zoriten Osmanlişi xeʒalas yado çkar tarixuri rabisk̆a va ren arkivepes. Aya idiaşi mancepek va ğarğalapan arkivepeşi rabisk̆apeşen. Edo aya meseles hisiuri/ emoʒiuri, ideolojiuri oxoʒ̆onapaten mendaʒ̆k̆edupan amk̆ata k̆oçepek. Gurcepek edzes İslamoba Osmanlişi xeʒalaşi ʒ̆oxleni orapesti; amk̆ata rabisk̆apeti gamiçkvineri renan  Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabişi doloxe; amk̆ata rabisk̆apeti gamaviğit çkin. Osmanlişi xeʒelaşen ʒ̆oxleni orapesti Muslimani Gurcepeşen namtini k̆oçepe komexterenan do dibargerenan aʒ̆ineri Sivasi do K̆ayseri steri noğapeşa; amk̆ata arkivişi rabisk̆epete xes komiğunan çkin.  Batumi do muşi gomorgvas skideri xalk̆işi İslamizasyoni p̆rosesi ixorʒelinu Osmanlişi xeʒalas. Osmanlik aya t̆erit̆orias mtelo xe gedvuşk̆ule, ekoni nufusi ik̆oroʒxinu. Ekoni k̆oroʒxeri nufusi rt̆u didopeten Krist̆iani. (100) oşi ʒ̆anaşk̆ule, ekoni nufusi xolo ik̆oroʒxinu. Xolo Krist̆iani oput̆epe kort̆es ekoni t̆erit̆orias; entepeşi rabisk̆apeti koren. Edoxolo, Osmanlişi irişen menceloni p̆eriodi rt̆u eya. Osmanlişi oxenʒales ekoni xalk̆i meç̆irobaten Muslimani noktinuşi p̆olit̆ik̆a uğut̆u k̆on na, mteli Gurcistanis skideri Gurcepe do Lazepe Muslimani iqvasunt̆es. Kobuletişi gomorgvaşen ağani Muslimani yado namtini k̆oçepeşen molişinen (1835) viton ovro oşi do eçi do vit̆o xuti tariğoni defteris. Xvala Batumi do muşi gomargva vardo, noğa Tbilisi do Guriaşi muxurepeşenti mamguro Muslimani gamaxtimeri Gurci ocağepeşi rabisk̆ape komiğunan çkin arkivi çkinis; aya ambari ren  (19.) vit̆o maçxorani oşʒ̆anuraşi oşkendapeşen. Osmanlişi oxenʒalek Krist̆iani xalk̆is dido mağali  xarci ak̆vandu, emuşeniti aya meç̆irobaten İslamoba ezdu ekoni xalk̆ik yado tkumernan namtinepek. Aya ambariti mtini va ren; xilafi ren. İrişen ʒ̆oxle, Gurcistanişi gomorgvaşen k̆orobineri Osmanlişi xarci ren tabala majura muxurepeşen k̆orobineri xarcepeşen. Ek̆onomişi mizeziten Muslimanoba yeçkindu ekoni t̆erit̆orias yado gamognapaps namtini k̆oçepekti; Osmanlişi xeʒalaşen ʒ̆oxleni ekoni xalk̆işen k̆orobineri xarcepeşi rabisk̆ape do xolo emindroneri ekoni oput̆arepeşi ek̆onomiuri xalepeşen rabisk̆ape meçamuşi renan amk̆ata k̆oçepe. Osmanlişi xeʒala do emuşen ʒ̆oxleni ambarepe mutepeşi oxodgeri gamognapan am k̆oçepek. Aya ambarepe mutepeşi  mtini renani, mtini va reni; aya solen oxovoʒ̆onat?! Mara, Osmanlişen ʒ̆oxleni Batumi do muşi gomorgvaşen k̆orobineri xarcepeşi muk̆onoba do oput̆arepeşi skidalapeşen ambaroni rabisk̆apeten ç̆areli ar ketabi va gamiçkvinu çkar miti şk̆elen aʒ̆işakis. Emk̆ata k̆oçepeşi emk̆ata notkvamepeşi odude ren ar Rusi jurnalist̆işi mcveşi ambari. Am Rusi jurnalist̆i mendiçkvineren Batumişi gomorgvaşa ʒarobaşi Rusiaşi oras. Oput̆arepeşen vogni aya ambari ma yado ç̆areren am Rusi jurnalist̆ikti. Mara k̆aixeşa miçkit̆an, amk̆ata ambaris çkar tarixuri mtinoba va uğun. Aya ren Sovyetistanişi oraşen genomskide ideolojiur- tarixuri zmona do gagnapaşi naqona. Mara tkvan gažirenan eya gomorgvaşi oktalaşen ambaroni k̆arta rabisk̆a meçkineri p̆eriodepeten Osmanlişi Arkivepes.  Batumi do muşi gomorgvaşi İslamizayonişen ambaroni ardido rabisk̆a komiğunan çkin. Gurci Şehidepeti kort̆es Yavuz Sultan Selimişi Çaldiranişi Seferişi oras. Batumi do muşi gomorgvaşi gayrimuslimepeşi hak̆epeti oçvalu şeni udodginu fermani nincğoneren şkagurişen. Gomorgvaşi xalk̆is xveneri p̆at̆inoba şeni, emk̆ata maktalepes k̆ai geçinadveren do cezati meçeren Osmanlişi şkaguronuri oktalak. Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen Gurcistani do Gurcepe coxoni ketabi çkinik amk̆ata dulyapeşen ambarepe meçaps. Emk̆ata k̆oçepe ok̆itxuşi renan aya ketabi çkini. Arkivişi rabisk̆apeşi teten oğarğalu ren irişen pelaperi dulya; emk̆ata k̆oçepe aya oçkinuşi renan. 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ağani k̆ult̆uruli noçalişepe, noxvenepe, p̆rojepe giğunani? Çkinda ağani surp̆rizepe giğunani k̆ult̆uruli speros?

Murat̆ K̆asap̆i: İrişen ʒ̆oxle Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabi çkinişi monžineri do xampineri majurani gamaçkva şeni vixandep ma aʒ̆i. Aya ketabi çkinişi Turkuli gamaçkvati Gurculi gamaçkvati gamiçinu mk̆ule oraşi doloxe do emuşeni. Milletik udodginu aya ketabi mak̆vans.  Emuşeniti aya ketabişi monžineri do xampineri gamaçkva astaxolo oxaziru minon ma. Gomorgva Maç̆axeli şeni Maç̆axeli Osmanlişi Arkivepes coxoni p̆rest̆ijuli ar ketabi p̆ʒ̆opxup ma. Amuş gale, aya emedeni ixazirinasunon gamaçkvalu şeni mk̆ule oraşi doloxe. Sup̆rizepe iqvasunonan, sup̆rizepe komiğun tkvanda; eşo matkven aʒ̆i.  Xolo arkivepeşen esasoni dulyape oxvenus mevaqonop ma, ʒ̆oxle noğa Artvini, uk̆açxe noğa Batumişi jin.

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi, ma şukuri giʒ̆umert aya ok̆oxtvala şeni. Tkvan mç̆ipaşaşi k̆itxalepes nena gemiktirit. Tkvanti ginonan na, aʒ̆i voçodinat aya ok̆otkvala! Mara tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti miʒ̆vit. Allahik bere-bari k̆ala irote tkvan goxelan.

Murat̆ K̆asap̆i: Ali İhsan Begi, amk̆ata fursat̆i momçit, ma emuşeni şukuri giʒ̆umert. Notkvame çkimi ak̆onari ren. Allahik çkin iris ocağepe çkini k̆ala xela, şursağoba, ginže skidala momçan do iroras artimajura k̆ala  dobdgitat do pelaperi noçalişepe gamaviğat!

.