Xasan Ç̆urç̆avak Ğarğalaps

  

Lazuri dialekt̆i var, Nena ren!”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren Xasan Ç̆urç̆ava (Uzunhasanoğlu). Xasan Ç̆urç̆ava ren Lazuri Ronesansişi ç̆k̆onepeşen arteri. Ma emu 1993 ʒ̆anaşen doni viçinop. Edo ğirsoni noxvenepe muşişenti k̆aixeşa ambai komiğun. Emus kuğun gamaçkvineri Lazuri ketabepeti. Xasan Ç̆urç̆avak̆ala ar int̆erviu dop̆i. Xasan Ç̆urç̆avaşi biyografi do k̆ult̆uruli noçalişepeşen molapşinit. Aya ren çkini int̆erviuşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi; 21 VIII 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: İpti biyografi tkvanişen bğarğalat. Mundes do so dibadit. Sonuri ret? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? So skidut? So içalişept?

Xasan Ç̆urç̆ava: Ma, vitoşi do çxoroşi do sumeneçi do mavitosumani ʒ̆anas (1973.), maxuta tutas (5.), yani mbulobas, eçi do masumani ndğas (23.) Viʒ̆e noğas dobibadidoren. Viʒ̆uri bore. Oput̆e çkimis Ç̆urç̆ava gyožin. Ç̆urç̆avas Osmanluri mcveşi defterepes ar çkva coxo kuğun, P̆ap̆u dixa. Ham defteris mis na vergi yuç̆opaman hentee nç̆areri ren coxo do gvarite. Ç̆urç̆avati xolo gvari ren hem defteris. Ham gvari haʒ̆i mitis va gyožin, gondineri ren. Mara ma, oput̆e çkimişi mcve Lazepe gemşunt̆as ma do haʒ̆işkule ham zitkva yani Ç̆urç̆ava kogebidvi, tkvati giçkit̆an.

Haʒ̆i geboç̆k̆am rop̆ort̆ajis. Liseşakis na ren maartani do oşkenani, mektebepe do xolo lise Viʒ̆es bik̆itxi. Uk̆açxe Mp̆olis universit̆e p̆ç̆k̆indi do universit̆eşi ok̆itxuşa Mp̆olişa mendapti, hek doboçodini xolo.

Ma mamgurapale bore, Matematik̆aşi. Viʒ̆eşi oput̆e Ç̆urç̆avas pskidur. K̆art̆a ndğas gebulur do eşebulur. Noğas Meslek̆uri lises mamgurapaloba bikom.

Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nena ren k̆oçinobaşi simbolepeşi art-arti. Lazuri nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepe şinaxeri ren Lazuri nenaşi doloxeti; majura nenapesti eşo. Ma eşo miçkin. Edo aşo matkven. Aya ren çkimi k̆oçinobaşi gagnapa.  Ayati ren çkimi anank̆eni. Lazuri nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Lazuri nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati ğurasunon. Çkimi gagnapa aşo ren. Tkvan muepe gatkvenan aya gagnapa şeni? Mtini giʒ̆vat; Turkiye, dido xampa ren Lazuri nenapesteri majura nenapeten. Aya ren Turkiyeşi k̆ult̆uruli xampoba. Mara çkin didopeten çkar mutu va miçkinan amk̆ata nenapeşen. Tkvan mu isimadep aya xali şeni? Mi ren aya xalişi nena-gemktiru? Mu isimadupt tkvan?

Xasan Ç̆urç̆ava: Tarixişi geç̆k̆apaşen doni, handğaneri ndğaşakis şenaxeri do mongoneri - oxaçku ombralu rt̆as, obirupe rt̆as, oşu oç̆k̆omu rt̆as - birtum k̆oçinobaşi mu na ren, muç̆o ar ʒ̆uk̆alis genʒ̆oreri ham adetepek, yani k̆ult̆urak, k̆oçis nena yuçkinu. Uk̆uleti k̆oçinobaşi ham nenapek, k̆art̆a miletişi ham adetepe ubas komeşişinaxu handğaneri ndğaşa. Hemuşeni nena mtiniti k̆oçinobaşi eni didi noʒ̆ile ren. Mtiniti nena goiç̆k̆ondininaşi, k̆oçinobati goiç̆k̆ondininen. K̆oçinobas zenginoba gundunun. K̆oçinobaşi zenginobas kodark̆inen. Mati tkvanisteri bimsiponam.

Lazepes Lazurişi, Boşnak̆epes Boşnak̆urişi, Adigepes Adigurişi do xolo haşo ʒ̆ut̆a miletepes nena nişişi mutu va omç̆unan, ham nenapeşi msinapu k̆oçepes, nenaşi doskidinuşi anank̆eni va uğunan. Ham ambaiş gurine dido gemzuli bore, mara dulya haşo ren.

Muşeni do; ham miletepes nena do k̆ult̆uraşi oşinaxuşeni muesesepe gedgeri va uğunan. Ent̆elek̆t̆uelepe nişis, miletepe nişik̆ala k̆ont̆ak̆t̆i k̆ai va uğunan. Baziti çkar va uğunan. Nena do k̆ult̆ura nişis şuri do gurite va oroman. Hemuşeniti atxe (mcve k̆ult̆ura do oskidinu) nişis modernizmik̆ala xinci va nužinan. Nostaljis va dolaonare dido. Okro na miğut̆an mbelas melap̆k̆orumt do somtxa dopşinaxumt. Mara mbela dixizanaşi hem okro ağne do mskva, çkva mbelas komelap̆k̆orumt. Nenati p̆anda mcves var ağnes melak̆orare. Nenati muç̆o okro ren.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Lazuri nenaşen bğarğalat, molapşinat! Lazuri nena namu nenapeşi ocağişen ren? Lazuri, nena reni varna ar çkva nenaşi dialekt̆i reni?  Komiçkin, çkvadoçkva t̆eorepe koren aya speros. Tkvan mu isimadupt aya t̆eorepe şeni?

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri dialekt̆i var, nena ren. Omjore K̆avk̆asuri nenapeşi ocağişi doloxe ren, Megreluri (Margaluri), Svanuri (Şonuri) do Korturi (Kartveluri)-k̆ala. Ham nenapeşi doloxeti Megreluri (Margaluri)-k̆ala cumalepesteri boret. Majuranepek̆alati muç̆o eksalepe…

Lazuri ç̆araloba handğaneri ndğaşa sinaperi işinaxu, onç̆aru oğaruten var. Çkuni ocağişi doloxe xvala Kortupes devleti na uğunanşeni nasyonalist̆i Kortupek, yani Kartvelistepek, ocaği çkunişi nenape yani Lazuri-Margaluri Nena do Svanuri Nena, Korturi nenaşi dialekt̆epe şinuman, miletepe çkuniti Kortu.[1] Haya, yani ham ideoloji nişi kitabepe nişis ç̆aruman, televizyonepe nişis isinapaman.[2] Hakoleni Lazepes empoze oğodaman do hekoleni Megrelepe goʒ̆oşkurinaman.[3]

Tkvanti kogiçkinan do kokşunan. Çku ham ideoloji var momʒ̆onan do golobudgiturt. Hemuşeniti ar dek̆lerasyoni kogamamç̆arit do otxo (4) nenate dek̆lere dop̆it.[4] Dek̆lerasyoni Tiflisişi Tv-pes oʒ̆ires. Mara Lazuri muşi var oʒ̆ires. İnglisuri, Turkuri do Korturi muşi xvala oʒ̆ires. Muşeni do, ham ambaişeni dido goişaşes do xolo goideles.

Kortu filologi Nik̆o Marik zop̆onski ya: “Megreluri (Margaluri) nena ren Megreluri nena. Linguisturo va ren nuk̆u do varti ren dialekt̆i.”

Nik̆o Maristeri dido filologepe renan kianas. Lazur-Margaluri dialekt̆i var do nena (na) şinuman.

Gurcistanik, Avropaşi Artobak̆ala[5] muzakerepe ikoms Artobas amamoşkvan ya do. Hentepes, Gurcistanis na isinapinen ʒ̆ut̆a miletepeşi nenapeşi list̆e uncğones. Ham listeşi doloxe Lazuri, Megreluri (Margaluri) do Svanuri (Şonuri) nenape menç̆areri va ren. Muşeni do nena var do Korturişi dialekt̆epe şinuman. Domk̆ulaşa doptkvatna, Gurcistanis ham ideolojişi mencelobaşeni ar p̆olit̆ik̆a do p̆rograma uğun.[6]

Hakoleti Namik Kemali do muşisteri panturkistepek, juroşi (200) ʒ̆ana ren haşo zop̆onan: “Turkiyeşi miletis xvala Turkuri nena uçkit̆as. Majuranepe goboç̆k̆ondinapat. Namik Kemalik zop̆onski ya: “Turkuri çkunis alboninati va uğun. Daa Arnavutepes do Lazepes nenape nişi va gomaç̆k̆ondinapes.”

Ali İhsan Aksamazi: Çkin, aya nena, Lazuri nena coxoten miçkinan. Çkva coxotenti içkineni Lazuri nena? Antepeşenti molamişinit, mu iqven!

Xasan Ç̆urç̆ava: Çku Lazepek nena çkunis ‘Lazuri’, ti çkunisti “Lazi” bucoxamt. Kortupek Lazepes Ç̆ani, Lazuri Nenasti ‘Ç̆anuri’ ucoxaman. Kartvelistepek “Ç̆e Xasani” muç̆o “Ç̆ut̆a Ç̆ani” ʒ̆opxes xoş kogiçkinan. Xopuri Xemşelepekti Lazepes “Coni - Cani” do Lazuri nenasti “Cani Lizu” ucoxaman. Ma hantee miçkin.

Ali İhsan Aksamazi: Miçkin; Lazuri nena iğarğalen Turkiyeşi k̆arta svas. Tarixuro; Lazuri nena didopeten Turkiyeşi namu noğapes iğarğalen? Turkiyeşi gale, çkva dobadonapesti iğarğaleni Lazuri nena?

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri nena na isinapinen do Lazepe na xenan svalepe:

a.Artvini do Rizenis;

2.Atina (Rizenişi k̆eza)

3.Art̆aşeni (Rizenişi k̆eza)

4.Vija (Rizenişi k̆eza)

5.Viʒ̆e (Rizenişi k̆eza)

6.Arkabi (Artvinişi k̆eza)

7.Xopa (Artvinişi k̆eza), Sarpi do xolo K̆vaati

8.Beğlevani (Borçxaşi oput̆e) do

9.Çxalas (Borçxaşi oput̆e)

b. 93-ani ʒ̆anaşi Muhacirepe do çkva muhacirepe;

10.          Düzce

11.         Akçakoca

12.         Sakarya

13.         Kocaeli

14.         Yalova

15.         Bursa

16.         Balıkesir

17.         İstanbul

18.         Samsun

19.         Giresun

20.         Kayseri

21.         Ordu

22.         Sinop

23.         Ankara

24.         Bilecik

25.         Kırıkkale[7]

c. Soxumişen Oşkenda Asyaşa na uçves Lazepe;

26.         Kirgizistanis, vilayeti Oşis, Oput̆e Kizilkiyas

27.         Ozbekistanis

Lazepe mteli kianas so na skidunan do Lazuri so na isinapinen mç̆ipaşa oxoʒ̆onuşeni dipnotepes eʒ̆anç̆areri link̆epes boʒ̆k̆edat.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Lazuri nenaşi albonişen molamişinit, mu iqven! Lazuri nenas muk̆o bonca uğun? Muk̆o xonaroni do muk̆o uxonare bonca uğun Lazuri nenas?

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri nenaşi albonis eçi do vit̆o xut (35) bonca uğun. Xut (5) teği uxonare do eçi do vit teği (30) xonaroni bonca uğun.

Ali İhsan Aksamazi: Çkin k̆aixeşa miçkinan, k̆arta nenas kuğun eʒxeri zitkvape majura nenapeşen. Lazuri nenasti eʒxeri zitkva uğuni majura nenapeşen. Didopeten namu nenapeşen eʒxeri zitkvape uğun Lazuri nenas? Edo aya eʒxeri zitkvape didopeten namu speropeşen ren? Majura nenapesti Lazuri nenaşen eʒxeri zitkvape uğuni?

Xasan Ç̆urç̆ava: Ko, eʒxeri zitkvape ren Lazuris. Çkva nenapesti eʒxeri zitkvape uğun. Asti kianas zitkva ueʒxapu nena va ren. Mtelik mtelis yaʒxudoren. Ekseri Turkuris, Korturis do xolo T̆amt̆raşi Rumuris ebaʒxitdoren. Arti xolo Xemşelepes ebaʒxitdoren.

Martepe çkuni Xemşelepek dido zitkvape emaʒxesdoren. Hentepekti çku memoʒxesdoren.

Eʒxeri, mance muşis meçamu adeti ren. Mara dido ora ren çkuni nenas ren do açkva çkuni dives, skani do çkimi va uğun. Oşi ʒ̆anaren eʒxeri zitkvape ekseri Turkuri miğunan do teknolojiuri nenape ren hantee.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonanna, aʒ̆iti Lazuri nenaşi ak̆ademiuri speroşa komoptat! İpti mundes do so gamiçkvinu Lazuri Nenaşi Alboni? Mi rt̆u varna miepe rt̆es aya noçalişepeşi goʒ̆ancğonerepe? Namu nana albonişen yeçkindu iptineri Lazuri alboni; Arabuli albonişeni, Latinuri albonişeni, Kortuli Albonişeni?!

Xasan Ç̆urç̆ava: Lazuri nenaşi alboni en ogine İskender Chitaşik[8] gamoşkvinu. Ʒ̆ilva tutaşi (11.) maşkvitani ndğas (7.), vitoşi do çxoroşi do eçi do maçxorani (1929.) ʒ̆anas gamoşku, yani 7.11.1929-is. Mç̆ita Muruʒxi na gyodudort̆un k̆azetas ixmaru en ogine. Ham alboni Turkiyeşi Lazepe imsiponu do Latinuri albonişen yoçkinu.

Uk̆açxe, Almanyas, vitoşi do çxoroşi do otxoneçi do maotxani ʒ̆anas (1984-is) xolo ar çkva Lazuri alboni kogamişkvinu. Arkaburi Fexri Mtanebiva (Fahri Kahraman), Selma K̆oç̆iva do Wolfgang Feurstaini ok̆oxtes do ham majura alboni doxazires. Haʒ̆iti ham albonite p̆ç̆arumt.

Arti zop̆onanki Xopuri Faik Efendikti (Alefendoğli)[9] Arabuli alboni Lazurişeni omʒ̆uranu do kitabepe xaziru. Lazuri nenaşeni içalişu. Mara Faik Efendişi handğaneri ndğaşa şinaxeri mutu va miğunan, rennati so do mis uğun va miçkinan. Muç̆o İskenderişepesteri mimpulaman oluk, mis uçkin.

Eni ʒ̆oxle hantee rt̆es Lazurişeni na içalişes umçane Lazepe. Ma haşo miçkin. Mara nenaşi jin va içalişunati Lazepe do Lazistanişeni k̆ai dulyapeşi oxenu guris na uğut̆u Viʒ̆uri, K̆avazişi Ahmet Tevfikiti (Yücesoy)[10] hak gobişinare. Xolo haşo, Xopuri Helimişi Xasani (Çuhadaroğli)[11] na k̆orobu birapape, na nç̆aru şiirepe do xolo na ğaru tablope muşişeni gobişinare. Hanteeşen ogine Lazuri nena do Lazepeşeni mitik diçalişunati daaluk va miçkinan.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes do/ varna Turkiyeşi gale; iptineri Lazuri alboni, leksik̆oni do ketabepe mundes do so gamiçkvinu? Aya noxvenepeşi goʒ̆ancğonerepe miepe rt̆es?

Xasan Ç̆urç̆ava: Soxumis gamişkvinu. İskender Chitaşik Lazi berepes mektebepes Lazuri dersişi oguruşeni çkva do çkva kitabepe nç̆aru. Mara İskenderi xvala va rt̆u. Sarpuli Muhamed Vanilişi (Vanlioğli), Ziya Nuri do xolo çkvape rt̆es İskenderişi elamşvelu. İskenderişi ham kitabepete Sarpişi (hemorapes ok̆orteri va rt̆u)[12] do Soxumişi mektebepes Lazuri doguramt̆es.

Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nenaşi uç̆aru nç̆araloba dido xampa ren oşʒ̆anurapeşen doni; eşo miçkin. Mara k̆aixeşa miçkinan, çkin voret globalizasyonişi oras. Edo uç̆aru nenapes oskiduşi menceli va uğunan globalizasyonişi oras. Radio- t̆elevizionişi ç̆andina (yayini), k̆azetaşi ç̆andina, gamantana-gurapa (ogurapu – onʒ̆opulu) va uğut̆aşi, oskiduşi menceli va uğunan amk̆ata nenapes. TRT-s Lazuri nenaten ç̆andina uğun. Turkiyeş gale, Lazuri nenaten radio- t̆elevizyonişi ç̆andina reni? Armʒikati amk̆ata p̆roblemepeşen molamişinit, mu iqven!

Xasan Ç̆urç̆ava: Nenaşi oskidinuşeni k̆azeta, Tv-şi yayini, oguru – onʒ̆opulu, radyoşi yayini, kitabepeşi gamaşkvinu, domk̆ulaşa doptkvatna, mektebepes Lazurişi ogurapu mik̆ooman. Turkiyes TRT-s Lazuri programa va uğun, xvala Lazuri obirupe meçaman, heşo miçkin. Turkiyeşi galeti Gurcistanis k̆iliseşi TV-s Lazuri obirupe / ot̆rağodupe meçaman, Lazuri k̆libepe xaziruman.

Jur sum ʒ̆ana ogine Art̆aşenis hekonuri ar TV-k – Gelişimik – Lazuri yayini p̆aten ya tkves ama uk̆açxe kamitkves, va gyoç̆k̆es. Ha met̆a mutu va miçkin.

Mara haya otkuşi bore: Lazuri programape dido beciti ren. Hamuşeniti TRT-k̆ala k̆ont̆ak̆t̆i gedguşi miğunan.

Ali İhsan Aksamazi: Lazuri nenati menoʒxune dersepeşen arteri ren oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Aya menoʒxune dersepe dobağine reni Lazuri nenaşi oskedinu şeni? Tkvan mu isimadept aya xali şeni? Turkiyeşi gale, Lazuri nenaşi dersi reni çkva dobadonapeşi nʒ̆opulapes?

Xasan Ç̆urç̆ava: Dobağine reni varna va reni jindoni k̆itxalapes nena kogegikturit, coğap̆i komekçit. Dobağine va ren. Oguru onʒ̆opulu, TV-şi do radyoşi yayinepe mik̆ooman do kitabepe gamaşkvinuşi boret. Xolo mektebepes ogurapuşi boret.

Turkiyeşi gale, Gurcistanis mağali lisansişi mamgurepek iguramt̆es ama haʒ̆i mu ambai ren va miçkin.

Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes do/varna majura dobadonapes, Lazuri nenaşi oskedinuşeni gedgeri derneğepe, inst̆it̆ut̆epe giğunani? Aya derneğepek muepe ikipan? Muperi ak̆t̆ivit̆epe uğunan entepes?

Xasan Ç̆urç̆ava: Turkiyes Lazuri nenaşi oskidinuşi derneğepe hantee ren:

a. Gola kültür sanat ve ekoloji derneği

b. Karadeniz Ereğli Laz kültür derneği

c. Laz enstitüsü derneği

d. Laz kültür derneği

e. Laz kültür ve dayanışma derneği

f. Lazebura E.V. (Avrupa Laz Kültür Derneği) – Europen Laz Culture Movement (Almanyas)

g. Sima doğu karadenizliler hizmet vakfı

h. Arhavi Laz kültür sanat ve turizm derneği

i. Antalya Laz kültür derneği

j.. Oxvame (meleni Sarpis)

Ham derneğepes Lazuri k̆ult̆uraşi oskidinu omç̆unan. Tuzuğepe nişis heşo ç̆arun. Mtelis p̆ozitivi doxmelobapeti uğunan, negat̆iviti. Haya mtelis komiçkinanki, derneğişi gedgus nena va aşletinen.

Ali İhsan Aksamazi: Dido çinoberi gemabirepeti kogiqonunan; aya komiçkin. Entepeşi coxo do entepeşi çinoberi birapapeşenti molamişinit, mu iqven!

Xasan Ç̆urç̆ava: Ko, mtini ret. Dido mabiralepe mionunan. Ham mabiralepe jur (2) ç̆eşidi ren:

a.Ot̆antiuri (çkuneburi mcve) k̆aydepeşi mabiralepe;

Arkaburi Yaşari (Turna), Art̆aşenuri Ç̆ixi Mustafa (Delibaş), Atinuri Kaʒaxina Amedi (Güngör), Viʒ̆uri Cevdeti (Topaloğlu), Atinuri Ali (Haliloğlu), K̆umli Amedi (Çakır), P̆anç̆o Amedi (Aydınoğlu), Mut̆ina Mustafa (Tezcan), Atinuri Biroli (Topaloğlu) do çkvape…

b.Ot̆ant̆iuriş gale k̆aydepeşi mabiralepe;

1. Modernuri (Ağaneburi) k̆aydepeşi mabiralepe: Kianaşi çkva ek̆olepeşi na omç̆unan.
Xopuri Kyazimi (Koyuncu), Zuğaşi Berepe, Karmat̆e do çkvape.

2. P̆op̆uleri k̆aydepeşi mabiralepe: Turkiyeş doloxeni k̆aydepek̆ala oxokteri çkuneburi k̆aydepe na omç̆unan.
Loloğli Ayhani (Alptekin), Hulya Polati do çkvape.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvan gamiçkvineri ketabepeti kogiğunan. Lazuri nenati ogurapt mamgurepe tkvanis; aya komiçkin. Ağani çkva mu p̆rojepe giğunan Lazuri nenaşi speros?

Xasan Ç̆urç̆ava: Haʒ̆i miğun guris Lazuri k̆aydepeşi ok̆ok̆orobu. Handğaneri ndğaşa gamaşkvineri do doloç̆areri mutu ren, mteli xolo ok̆op̆k̆oroba, uk̆açxeti hantee dijitalişa kogobokta ma mafik̆iren. Domaxenaseni va miçkin! Gzas kogebdgiti do hele boʒ̆k̆edat mu memaç̆arasen.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Aʒ̆i çkva k̆itxala va miğun. Mara tkvan molaşinuşi çkva mutu giğunanna, eti molamişinit, mu iqven! Pimpilepe dixaşa!

Xasan Ç̆urç̆ava: Mati gegxvamumt tkva. Gogixtat! Gza çkuni dido endra gendra ren do ʒaxepe molaperi ren. Burç̆uli xes kodobikaçit do tamo tamo mebomç̆varamt, mebomkvinamt. Nok̆unçxenepe kogeboxunit gzas. Mteli xolo domamç̆varaneni, şuri kodomibağaneni, heya mis uçkin! Mara Lazistani çkimi kort̆aşkule, Lazepeti, Lazuri nenati, Lazuri k̆ult̆urati işinaxasen, man heşo bimsiponam. Çku şuri do gurite meboçalişamt. Ğormotikti şuri do gurite gelemişvelan! Nenak nena moiğams, hemuşeni otkonepe va maçodinenan haʒ̆i. K̆ai gurite bižirat!

---

[1] Hakole Lazistanis (Lazonas var), Lazuri oput̆es “Komilo” meodvesşkule Gurcistanişi devletik televizyonepe nişis “Kortupek oput̆epe nişis Korturi coxope nişi meidvaman” ya do ambaepe meçes. Giorgi Andriaže Lazistanişa moxtu do et̆no-genetik̆uri tetkikepeşeni – Lazepeşi Kortobaşi ožiramuşeni – Viʒ̆es 100-150 şuris lemç̆k̆vaşi numune yuç̆opu Gurcistanişa mendiğu.

[2] Sarpuli İaşa İak̆ob Tandilavas ar şiiriş kitabi gamaşkvineri uğun. Kitabis, gverdişa Korturi şiirepe ren. Majurani gverdisti Lazuri Nenate şiirepe meşaç̆arun. Mara Lazuri nenate ç̆areri şiirepeşi geç̆k̆apuris haşo meç̆areri ren: “leksebi lazur dialekze” yani “Lazuri dialekt̆is şiirepe” (Laz dialektinde /şivesinde şiirler).

Mişa Labažek, K̆vaaturi Lazepeşi xolo K̆vaatis gek̆ideri “Tiflisis zarari na žirespes mevuşvelat!” meç̆areri pankartişeni goidelu do “Dialekt̆is pankarti va geik̆iden, kogeʒ̆k̆it heya” ya tku.

[3] Otar Kacaias Megreluri-Korturi ar leksik̆oni gamaşkvineri uğun. Leksik̆oni daa var gamoşkuşakis T̆ariel Putkaradzek Otar Kacaias telefoni gyuçu do “Leksik̆oni skani ya, Megreluri dialektiş leksik̆oni ya do gamoşkvi ya, varna dogoğodam” ya do goʒ̆oşkurinu. Mara Otari dido phat̆ riot̆ i k̆oçi rt̆ u do mus na uçkinsteri gamoşku.

[4] https://www.change.org/p/t%C3%BCrkiye-ve-g%C3%BCrcistan-halklar%C4%B1na-%E1%83%97%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%A5%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%90-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A1-%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%AE%E1%83%A1-deklarasyon-declaration-%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%99%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-29d6b401-949b-4b87-82bf-c7073db81a9b

[5] Avrupa Birliği.

[6] Chtaşi İskenderişeni “İskender Ʒvetovi Rusepeşi casusi ren” ya miʒ̆ves do çku İskenderişi noxvene / noçalişepe mimpules.

[7] http://www.fikirkarargahi.com/turkiyede-laz-ve-hemsinli-yerlesimleri-listesi-1-dogu-karadeniz/

http://www.fikirkarargahi.com/turkiyede-laz-ve-hemsinli-yerlesimleri-listesi-2-erzurum-ve-muhaceret-bolgeleri/

[8] Ʒ̆itaşi; İskenderi (1904-1938) Viʒ̆es dobaderi ren. Mus idamişi ceza meçes do Bulobaşi eçi do majurani (22.) ndğas Tiflisis doiles. Ok̆obğeri mezaris oxun ya mafik̆irenan.

[9] Xopuri Faik Efendişi (1852-1915) mezare Ordus, Unyes ren.

[10] K̆avazişi Ahmet Tevfikişi (1877-1959) mezare Mp̆olis, K̆aracaahmetis ren.

[11] Helimişi Xasanişi (1907-1976) mezare Gurcistanişi Sarpis ren.

[12] Sarpuli onžğona 1939-ani ʒ̆anaşakis yani majurani kinanuri harbişakis gonʒ̆k̆imeri rt̆u. Oput̆arepek up̆asap̆ort̆e mek̆it̆es do mok̆it̆es.

aksamaz@gmail.com

Laşa K̆oduak Ğarğalaps

“Çku Megrelepeti Lazi voret!”

(Goʒ̆otkvala: Andğnari sumari çkimi ren Laşa K̆odua. Laşa K̆odua ren çkimi manebra feysbuk̆işen.  Emu ren boksori,  mark̆ine,  sp̆ort̆meni; eşo miçkin ma.  Lazuri nenaşati toli kuğun. Laşa K̆odua k̆ala int̆ernet̆işi gzaten bğarğali ma. Biyografi do sp̆ort̆uli skidala muşi do çkineburi cumalobaşen bğarğalit çkin.  Aya ren int̆erviu çkinişi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi.  26 IX 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: Laşa Begi, biyografi tkvaniten gevoç̆k̆at, mu iqven! Gurcistanişi namu muxuris, namu noğas varna  namu oput̆es; so yeçkindit tkvan? Namu nʒ̆opulapes igurit? Aʒ̆i so skidut? Mu dulya ikipt? Namu nenape giçkinan? Çileri reti? Berepe giqonunani?

Laşa K̆odua: Xela do k̆aobate, Lazepe çkimi! Ğormotik goxelan! Nʒaşa extit! Didi mardi, Ali Begi, ham int̆erviuşeni. Yepçkindi nananoğa Tbilisis (Margalepek Karti vuʒ̆umert) 1977 ʒ̆anas.1995 ʒ̆anas Tbilisişi 31-a sk̆ola voçodini.1999 ʒ̆anas Okorturaşi sp̆ort̆işi ak̆ademia voçodini. Haʒ̆i Tbilisis pskidur. Sp̆ort̆uli saloni miğunan babaçkimis, cumaçkimis do ma. Margaluri, Lazuri, Korturi, Rusuri k̆ai visinapam do mʒika İngilizuriti komiçkin. Çileri vore do jur bere miyonun.

Ali İhsan Aksamazi: Sp̆ort̆meni ret;  boksori do  mark̆ine ret tkvan; eşo miçkin ma. Sp̆ort̆uli skidala tkvanişen molamişinit, mu iqven!

Laşa K̆odua: Ma berobaşi oras k̆uçxeşburti visteromt̆i mteli 6 ʒ̆anas, mara emuşk̆ule k̆arat̆e maʒ̆onu do haʒ̆iti ham dulyas vore. Ağnemordalobaşi oras Okorturaşi şamp̆ioni kovort̆i. Dunyaşi p̆rizioriti kovort̆i do eşo. Haʒ̆i t̆reneri vore. K̆arat̆eş k̆ule boksiti dido maʒ̆onen do judoti.

Ali İhsan Aksamazi: Ma komiçkin, tkvan Lazuri nenati kogiçkinan. Solen igurit, mişen igurit Lazuri nena? Muşeni toli giğunan Lazuri nenaşa?

Laşa K̆odua: Ham ok̆itxuşeni didi şukuri giʒ̆umert, Ali Begi. Margaluri p̆anda komiçkit̆u, mara Lazuriti dobiguri ar tutaşi doloxe. Ma dido p̆orom Lazuri nenas. Dido loʒa nena ren.
Bere vort̆i, monç̆inora t̆u do oput̆e çkimişa vigzali. Hek badi çkimi p̆anda miʒ̆umert̆u: Laşa, çkuti Lazepe voret. Oxenʒale çkunis Lazik̆a/ Egrisi coxot̆u.Tarixi skani diguri-ia miʒ̆umert̆u do ekolen miğut̆u fara int̆eresi do ek̆ule oropa Lazepeşi do Lazuri nenaşi. Ğormotik oçxonas badi çkimişi şuri.

Ali İhsan Aksamazi: Ma p̆olit̆ik̆osi va vore, k̆ult̆uriş k̆oçi vore. Edo aya zmona do gagnapaten giʒ̆umert.  Mexole (30) eçi do vit ʒ̆anaşen doni ma vognap;  meleni- moleni namtini Gurci/ Kortu gamantanerepek udodginu  “Lazepe Gurci renan; Lazuri ren Kortuli nenaşi dialekt̆i”-ya tkumernan. Ho; Lazepe, Margalepe, Kortupe/ Gurcepe do Svanepe/ Şonepe cuma renan; ma aya komiçkin, mara entepes tito nena kuğunan. “Lazepe Gurci renan, Lazuri ren Kortuli nenaşi dialekt̆i” yado udodginu otkvalu do oç̆aru cumaloba reni, duşmanoba/ mt̆eroba reni? Tkvan mu izmont? Lazuri va skidaşi, cumaloba çkini skidasunoni? P̆olit̆ik̆uri zmona do gagnapaten va gk̆itxup ma. Em k̆oçepeşi  amk̆ata zmona do gagnapa, cumalobaşi nişani reni? Aya xali muç̆oşi izmont? Hele miʒ̆vit, mu iqven, mati k̆aixeşa vogna!

Laşa K̆odua: Dido oint̆eresoni ok̆itxu ren, Ali Begi. Ma ar muntxa komiçkin, haʒ̆i duşmanobaşi do ok̆ok̆idinuşi ora varen. Haʒ̆i oropaşi do cumalobaşi ora ren. Çku ar didi ocaği voret. Lazuri do Margaluri Omjore K̆afk̆asiuri nenape ren do Kortuli do Svanuri/ Şonuri nenape k̆ala ar grupis renan. Mara ar muntxa mtelik ognas, mteli dunyak ognas: Lazuri nena ren. Lazuri dialekt̆i vart̆u do moxtimeristi var ivasinon. Lazuri nena skidasinon do ʒ̆oxle idasinon, Lazuri-T̆V, ketabepe, nʒ̆opulape ivasinon Lazuri nenaşi oskedinuşeni do p̆rogresişeni. Skidas Lazuri Nena!

Ali İhsan Aksamazi: Laşa Begi, ma tkvan şukuri giʒ̆umert. Mskvaşa nena gemiktirit. Otkvaluşi çkva mutu giğunan na, hele entepeti miʒ̆vit. Allahik bere-bari k̆ala p̆anda goxelan do ʒaşa yextat; pimpili dixaşa gegixtan!

Laşa K̆odua: Dido didi mardi, Ali Begi, ham mskva nzalapa do tkvalaşeni. P̆anda xvameri ort̆at do Ğormotik menceli megçan. Ma Lazepes dido p̆orom. Çku damari çkunis ar diʒxiri miğunan. Ar diʒxiri gomixtaman. Ma Margali vore do tkvanisteri Lazi vore. Lazepe çkimi, Lazuri nena mo gondinamt. Lazuri nena va ğurasen! Lazepes do Margalepes didi tarixi/ ist̆oria miğunan. Dido mcveşi nena miğunan; adatepe do k̆ult̆uri miğunan. Edo amuşeni Ğormotis do p̆ap̆ulepe çkunis mardi do şukuri vuʒ̆vat!

aksamaz@gmail.com

Yasin Aslanik Ğarğalaps

“Çkinapa ren Menceli. Oʒ̆k̆edu do ožiramu ar va ren!”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren Yasin Aslani. Yasin Aslani ren dulyamxvenu gamantanerepe çkinişi art-arti. Ti-muşi ren magamantane, ak̆ademisyeni, magoşogore, mç̆aru, st̆rat̆ejist̆i. Radio Dudmoşletineri  Avrop̆a do Radio Dudmoşletinobaşi Azerbaycanişi Noʒ̆ileşi dudmç̆aru, p̆rogramişi umçane do sp̆ik̆eri rt̆u xolo emu. Çkvadoçkva jurnalepes gamiçkvineri hemi Turkuli hemiti İnglisuri mak̆elepe kuğun emus. Yasin Aslanis kuğun gamiçkvineri ketabepeti: “Panturkizmi do Panislamizmi andğaneri Azerbaycanis”, “Şurimşine Azerbaycani- Yağma koren K̆arabağis”, “Azerbaycani Mteli Timoşletinobaşi Gzas”, “Azerbaycanişi Timoşletinobaşi Ok̆vak̆idinu”, “Ağani Demok̆rat̆iuli Rusuli ʒarepe do Turkuli Mʒxade”, “Masumani Romaşi Jeop̆olit̆ik̆uri K̆vandape”, “Ermenistanişi Tarixi Ok̆ogzas”, Xazarişi Neftepe - K̆afk̆asiuri Dolok̆ireloba do Turkiye”, “Mencelepeşi Balansi Avrasias Eçi do maartani Oşʒ̆anuras- Kvint̆eli İstila”, “ʒ̆oxlextimeri Tercumeşi Suverepe”, “Mpuleri Rabisk̆apeşi Toliten Et̆nik̆uri Grubepeşi Oxenʒales Xe Gedvuşi Suverepe- Argunişi Ondreʒ̆e Çkinden”, “Tok̆epe Miepek xes okaçapan”, “Mʒkvit̆uras İmt̆i, Tazis Oç̆opi”, “Çodinoni Okimoloba Omjorek̆eleşa”.  20- 25 ʒ̆ana ʒ̆oxleşen andğaneri dğalepeşen mtini analizepe kuğut̆u do analizepe muşi ketabepe do mak̆alepe muşiten milletis gamognapu Yasin Aslanik; ma aya komiçkin.  Emuşeniti emu ğorsoni umçanepe çkimişi art-arti pşinap. Yasin Aslani k̆ala ar int̆erviu dop̆i ma. Edo muşi biyografi do jeop̆olit̆ik̆uri analizoni ketabepe muşişen molapşinit çkin. Aya ren çkini int̆erviuşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi; 27 VIII 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, ipti biyografi tkvanişen molamişinit, mu iqven! So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Çileri reti? Berepe do motape giqonunani? Aʒ̆i so skidurt? Mu dulya ikipt?

Yasin Aslani: Ma dovibadi (1953) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆o sum ʒ̆anas, noğa K̆arsi- Sarik̆amişis. Ocaği çkimi ren Arpaçayişi oput̆e  Sosgert̆işen. Ma vik̆itxi geç̆k̆apuroni  do oşkenoni nʒ̆opulape  noğa K̆arsi- Aralik̆is. Dovoçodini Liseşi gamantana-gurapa çkimi noğa T̆ok̆atis. Noğa Diyarbakirişi Gamantanaşi İnst̆it̆ut̆işi İnglisuri Nenaşi Burmes ogurus kogevoç̆k̆i, mara noğa K̆onyas dovoçodini gamantana çkimi,  (1977) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. Gamantanaşi İnst̆it̆ut̆işk̆ule, mamgurapalo doviçalişi ma artneri nʒ̆opulas. (1985) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi do xut ʒ̆ana rt̆u, ma imtianis kamapti. Edo eya imtianişen gecgineri kogamapti. Ed eya gecginobaten, Alamanyaşi noğa Munixis gedgineri Dudmoşletineri  Avrop̆a do Radio Dudmoşletinobaşi Azerbaycanişi Masaşa dudmç̆aru do sp̆ik̆eri doviqvi; doviçalişi.  Aya Radiope itirinu Çexyaşi Cumhuriyetişi nananoğa P̆rağişa (1995) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi do vit̆o xut ʒ̆anas. Edo emindroşakis, aya dulyas doviçalişi. Vit ʒ̆anaşen ginže oras aya radios doviçalişi. Uk̆ule nananoğa Ank̆araşen ma micoxes dudnazirobaşi moadgilobaşi p̆ost̆is oçalişu şeni. Dobadonaş qoropaten, mutu umeşvenuten govonk̆vati ma. Edo nananoğa Ank̆araşa komepti. (2003) eçi oşi do sum ʒ̆anas t̆ek̆audi gamapti, emindroşakis sum dudnaziri k̆ala doviçalişi ma aya p̆ost̆is. Çileri vore do jur bere do jur mota komiqonun.

Ali İhsan Aksamazi: Azerbaycani, Oşke Asiaşi Cumhuriyetepe do Rusyaşi Federasyonişen ambaroni eksp̆ert̆i ret. Gamiçkvineri mak̆alepe do ketabepe giğunan. Ma minon, ketabepe tkvanişen bğarğalat, ketabepe tkvanişen molamişinit, mu iqven! ʒ̆oxle, Azerbaycanişen ambaroni ketabape tkvanişen molamişinit! “Panturkizmi do Panislamizmi andğaneri Azerbaycanis” coxoni ketabi tkvani 1990 ʒ̆anas; “Şurimşine Azerbaycani- Yağma koren K̆arabağis” coxoni ketabi tkvani 1992 ʒ̆anas; “Azerbaycani Mteli Timoşletinobaşi Gzas” do “Azerbaycanişi Timoşletinobaşi Ok̆vak̆idinu” coxoni ketabepe tkvaniti gamiçkvinu1992 ʒ̆anas. Sovyetistani dilixvu 1991 ʒ̆anaşi çodinas. Ma komiçkin; tkvan Sovyetistanişi oraşi do Sovyetistanişk̆uleni Azerbaycanişen ambaroni mtini  sosyaluri, p̆olit̆ik̆uri, askeruli, ek̆onomiuri; jeop̆olit̆ik̆uri analizepe tkvani  ognapt̆it aya ketabepe tkvaniten. 1990-oni ʒ̆anapeşi geç̆k̆alas, ak̆ademisyenepesti, gamantanerepesti, map̆olit̆ik̆epesti didopeten mcveşi do ağani jeop̆olit̆ik̆uri xalepeşen ambari va uğut̆es; xoloti va uğunan. Mara tkvan ʒ̆oxleşen aya, emindroneri ağani jeop̆olit̆ik̆uri xali žirit do  ak̆ademisyenepe, gamantanerepe do map̆olit̆ik̆epes ognapit; edo tkvan hak̆li gamaxtit aya speros. Hemi aya ğirsoni ketabepe tkvani hemiti emindroneri/ aʒ̆ineri  ak̆ademisyenepe, gamantanerepe do map̆olit̆ik̆epeşi ubağine jeop̆olit̆ik̆uri gagnapa şeni muepe gatkvenan tkvan?

Yasin Aslani: Qoropeli Ali İhsan Cuma çkimi, “çkinapa ren menceli.” Namtini dulyapeşen dobağine çkinapa va giğut̆anşi, emk̆ata dulyapeşen simadepe tkvaniti mtini va gaqvenan. Azerbaycani do majura cumhuriyetepeşi mteli ketabi-gazeta- jurnalepe  vik̆itxupt̆i ma emindros. Emindros aʒ̆ineri steri eya muxurepeşen ambaroni dido k̆oçi va rt̆u. Emk̆ata ambaroni ar-jur k̆oçişen arteri vort̆i ma emindros. Aşoten maartani xeşen  ambarepe domaqu ma. Moro mu, çkinapa gaqvanşi, aya va dogibağun; aya çkinapaşi oanalizu do entepeşi noğira oʒ̆iramuti dogaç̆irnan. Milletis mtini noğira oʒ̆iramu şeniti, k̆ap̆et̆i tudenmoʒ̆opxaşi mance oqopimu dogaç̆irnan.

Ma ekoni ambarepe tişen k̆udelişa dovik̆itxi do aşoten ekoni dulyapeşen ambaroni doviqvi. Edo xvala ekoni ambarepe mç̆ipaşaşi voanalizi do eşoten vognapi. Mexole (22) eçi do jur ʒ̆ana ʒ̆oxleşen eşo p̆ç̆ari ma: Xazarişi muxuri ok̆oirtasunon milleturi sekt̆orepeşi oşkesya. Aya ambarişi xarit̆ati gamavoçkvi ma. Muxurişi emindroneri eksp̆ert̆epeşen didok ğula gomiʒ̆k̆edu simada do zmonas. Eşo dulya va iqven yado idias rt̆es namtinepe. Mara emindroneri ekoni analizepe çkimi ixorʒelinu tarixişi tes.

Majura k̆elendo, Sovyetistanişi ora rt̆u, emindroneri gamiçkvineri Sovyeturi odudepe mskvaşa vik̆itxupt̆i do k̆oçepe çkini gok̆uʒxinuşi gzalepe bgorupt̆i ma. Sovyetistanişi doloxuşen ʒ̆oxleni orape rt̆u;  mak̆alepe dop̆ç̆ari do Sovyetistani dolixvasunan mado  vognapi milletis. Emindrosti negat̆iuri reaksiyonepe momçes namtinepek.  Aşo dulya va iqven. Aya analizi realist̆uri va ren. Mʒudi ren yado ğarğalapt̆es ekoni muxurepeşi emindroneri eksp̆ert̆epek. Edo amk̆ata  eksp̆ert̆işi muk̆onobati ar-jur vardo, dido rt̆u emindros. K̆omunist̆i coxoni gazeta do ekoni majura muxuruli gazeta do jurnalepeşen nok̆vatepeten, Sovyetistanişi doloxuşen ambaroni mak̆alepe p̆ç̆arupt̆i ma xolo. Mara andğaneri ndğaşi dido mağali p̆ost̆epeşen eksp̆ert̆epek eşo miʒ̆umert̆es:   Gazeta  K̆omunist̆işen nok̆vatepeten mak̆alepe ç̆arup si; aya dulya ren dido oşkurinoni. Giçkit̆as, si cixaşa mendegoçkvasunonan.

Amk̆ata majura noʒ̆irenepeti memaçen ma, mara majura ambarepeşen molaşinu dido k̆ai iqven. Aya dulyaşen ak̆onari oğarğalu domibağunan. Ora miğut̆an do majura dulyapeşen bğarğalat. Qoropeli Ali İhsan Cuma çkimi, “Oʒ̆k̆edu do ožiramu ar va ren, çkvaneri ren”.

Ali İhsan Aksamazi: “Ağani Demok̆rat̆iuli Rusuli ʒarepe do Turkuli Mʒxade” coxoni ketabi tkvani 1994 ʒ̆anas do “Masumani Romaşi Jeop̆olit̆ik̆uri K̆vandape” coxoni ketabi tkvaniti 1995 ʒ̆anas gamiçkvinu. 1995 ʒ̆anas gamiçkvineri ar çkva ketabi çkva kogiğunan. Aya ren “Çodinoni Okimoloba Omjorek̆eleşa” coxoni ketabi do Jirinovsk̆işen tercume; eşo komiçkin ma. Hemi aya jur ketabi tkvaniten hemiti Jirinovsk̆işen tercume noçalişe tkvaniten, ak̆ademisyenepe, gamantanerepe do map̆olit̆ik̆epes mu mesajepe meçamu gint̆es? Amk̆ata noçalişepe tkvanişen molamişinit, mu iqven!

Yasin Aslani: Uxelobaşi ambari ren, dobadona çkinişi eksp̆ert̆epeşen dido ren majurapeşi fik̆irepeşi matirale; galenepeşi  fik̆irepeşi matiraloba ikipan entepek. Amk̆ata k̆oçepeşi noç̆arepe do notkvamepe marifeti şinapan namtinepek. Ak̆ademisyenepe, ağanmordale  ak̆demisyenepe, gamantanerepe do map̆olit̆ik̆epes ok̆itxu dvaç̆irnan  maartani odudepeşen; aya ren irişen beciti. Amk̆ata dulyapeşen ambaroni odudepe ok̆itxu, oxoʒ̆onu do entepeşen molaşinu şeniti, entepes galenişi nena do  tudenmoʒ̆opxaşi mance oqopimu dvaç̆irnan. Majurapeşen ognuten varna çkvalepeşi ambariten, çkineburi dulyape oxoʒ̆onu, oanalizu do gzalepe oʒ̆iramu va ren dido pelaperi. Çkvalepeşi noxveneten gzas gedgitu va domaç̆irnan çkin. Gza çkini oxvenu domaç̆irnan.

Ali İhsan Aksamazi: “Ermenistanişi Tarixi Ok̆ogzas” coxoni ketabi tkvani kogamaxtu 1996 ʒ̆anas. Ar tuta iqven; İran İslamişi Cumhuriyetişi mebusepeşen arik “Azerbeycani hak̆li rt̆u, mara çkin Ermenistanis mevumxvacitya tku. Aya ketabi do em İranuri mebusişi aya notkvame şeni muepe izmont tkvan?

Yasin Aslani: Oxenʒalepe p̆anda manebra va renan; p̆anda manebroba va uğunan entepes entepeşi şkas; manebroba vardo, menfaati ren beciti oxenʒalepeşi şkas. İranik ikips ʒ̆ori dulyape dudi muşi şeni. İranişi noxvene vardo, Turkiye do Azerbaycanişi noxvene monç̆elnan. Azerbaycanik mu qu varna mu ikips? İranişi noxvenepeşa medginu şeni, İranişi Azerbaycanişi Turkepe, İranişi Turkepe şeni ʒ̆oxleşen gonʒ̆k̆imero mu qu Azerbaycanik? İranişi Turkepes muç̆oşi nuşvelu do nuşvelasunon? Azerbaycani ren neftiten xampa; İranişi Turkepes meşvelu şeni gzalepe va ažireni amk̆ata xampa dobadonas?

Jile molapşini ma, ekoni golakteri ambarepe onʒ̆uranu şeni, aʒ̆işa çkar mutu va qu do aʒ̆iti çkar mutu va ikips Azerbaycanik; xveneri çkar mutu va mažiru ma, çkar mututi va mažirasunon ma. K̆aixeşa oxoiʒ̆onen, tkvan oxenʒale ret na, dvaç̆ironi dulya qvaginonan; dvaç̆ironi dulya va ikipt na, İrani xvala op̆et̆est̆u gonç̆elnan.

Mtini giʒ̆vat; İranişi et̆nik̆uro goşobğinu ren dido perpu, amk̆ata dido et̆nik̆oni dobadonapeşi doloxe ʒ̆oxlemxtimu ren. Andğaneri İranişi maxorobaşi dido Turkepek ʒ̆opxupan. Aya meçkineri mʒxade ambarişi teten, İranişi et̆nik̆uro goşobğinu ren umosi perpu. Turkepe va rt̆anşi do mxuci va meçanşi, İranis rejimişi oktiru va aqven. Çodina orapes, namtinepek İranişi rejimişa yedgites, mara gecginoba va moges entepek, İranişi Turkepek tiezdimerepes va  numxvaces do emuşeni. Turkepe va rt̆anşi, gecginoba va yeçkindun. Mk̆ule nenaten giʒ̆vat, mtelis k̆usuri kuğun, mara çkinti uk̆usure va voret,  irişen ʒ̆oxle çkini k̆usuris voʒ̆k̆edat çkin; aya domibağunan.

Ali İhsan Aksamazi: 1997 tariğoni “Xazarişi Neftepe- K̆afk̆asiuri Dolok̆ireloba do Turkiye” do 2004 tariğoni “Mencelepeşi Balansi Avrasias Eçi do maartani Oşʒ̆anuras- Kvint̆eli İstila” coxoni ketabepe tkvaniten ak̆ademisyenepe, gamantanerepe do map̆olit̆ik̆epes mu jeop̆olit̆ik̆uri ambarepe ognapapt? Mk̆ulo çkinti molamişinit, mu iqven!

Yasin Aslan: Uxelobaşi ambari ren, aʒ̆ineri gamantanaşi sist̆emi çkinişen gamaxtimeri  k̆oçepes  ok̆itxu, oxoʒ̆onu do ambarepe mutepeşi oanalizuşen ambari va uğunan. Universit̆et̆epe çkinişen gamaxtimeri t̆ezepeşi muk̆onoba do aya t̆ezepeşi k̆lasifik̆asyoni şk̆elenti itasdik̆inen aya idia çkini. Majurapeşi noçalişepeşen mexireli noʒ̆ilepeten xveneri ak̆ademiuri noçalişepeşi muk̆onoba dido manžinu andğaneri ndğalepes; amk̆ata suveriten ak̆ademiuri noçalişepe manžineren. Dudi çkimişen amk̆ata dulyaşi ambari mekçat tkvanda; xolo andğaneri ndğas, mağali p̆ost̆oni namtini k̆oçepek tişen k̆udelişa mtelo ketabi çkimiten ar ketabi gamoçkverenan. Mara xolo am k̆oçepek ketabişi nanaodude do çkimi coxo va meçerenan ketabi mutepeşişi doloxe. Milleti gopucu şeni, majura odudepe k̆ala çkimi ketabepeşi coxopeti kogedverenan ketabişi çodinas. Mara ketabi çkimişen nok̆vatepeşi but̆k̆apeşi nomeri vardo, majurapeşen odudepe çkimişi coxope meçerenan am k̆oçepek. Majura koçikti ar mak̆ale çkimi tişen k̆udelişa mtelo gamoçkveren dudi muşişi coxoten; mak̆ale çkimişi amaxtimoni do gamaxtimonis tito cumle muşi kogedveren do eşo. Am k̆oçikti xolo coxo çkimişen do mak̆ale çkimişen va molaşineren. Amk̆ata k̆oçepek çkimi steri k̆oçepeşi noçalişepe ixirnan. Dulya aşo ren. Xocapek amk̆ata k̆oçepeşi t̆ezepe ik̆itxupan do p̆uani meçapan; am t̆ezxocapek mu ikipan? Entepek muşeni miç̆ipaşaşi dulya va ikipan? Aya dulyape mtini suveriten ixvenanşi, k̆oçepes majurapeşi emeği mexiruşi zmona va duskidun.

Aya dulya p̆anda aşo ren mado va matkven ma, mara xali çkiniti mtelo k̆ai va ren.  Xvala ar-jur k̆oçişi mtinobaten, aya sosyaluri žabunoba va  ik̆aren. K̆arta koç̆i, Çkin mteliti mtibobaşi gzas gedgitu domaç̆irnan. ʒ̆oxle çkinobas, uk̆açxeti umçanepeşi emeğis oğirsu domaç̆irnan çkin. Amk̆ata maxiralepeşi ambarepe eşo varna aşo oxoiʒ̆onen. Oncğoreşi dulyapeşen omendranu dvaç̆irs.

Gamantana do universit̆et̆epe çkinişi xalik k̆aixeşa moʒ̆irapan çkini sva mteli kianas. Aʒ̆ineri xali çkini k̆ai maʒ̆oneni, var, k̆ai va maʒ̆onen; aşo matkven ma.

Ali İhsan Aksamazi: “Mpuleri Rabisk̆apeşi Toliten Et̆nik̆uri Grubepeşi Oxenʒales Xe Gedvuşi Suverepe- Argunişi Ondreʒ̆e Çkinden” coxoni ketabi tkvani kogamaxtu 2005 ʒ̆anas. Ketabi tkvanişi dolorenaşen tişen k̆utelişa ambari komiğun ma. Mara xoloti miʒ̆vit; mu ambarepe meçapt mak̆itxalepe tkvanis? “Tok̆epe Miepek xes okaçapan” coxoni ketabi tkvani gamiçkvinu 2016 ʒ̆anas. Aya ketabi tkvaniten mu ambarepeşen molamişinapt? Aya ren çodina ketabi tkvani!

Yasin Aslani: Galenepek Turkiyeşi doloxeni dulyapeşa nodgitupan, galenepes Turkiyeşa toli kuğunan yado icers eşo-aşo dobadona çkinişi k̆arta k̆oçik, mara aya dulyaşi isp̆at̆i va axvenen varna aya dulyapeşi ambarepe ognapuşi menceli entepes va aqvenan. Amuşeniti mpuleri rabisk̆ape, aʒ̆i serbest̆i mcveşi mpuleri rabisk̆ape do orijinaluri odudepeten, aʒ̆işa uçkineri “Mpuleri Xepeşi” ambarepe ognapu şeni doviçalişi ma ketabi çkimiten. Galenepeşi “Mpuleri Xepeşi” aya sist̆emik oktalaps k̆oçepe do dobadona çkini mado vicer ma. Muç̆oşi geidginu, muç̆oşi içalişeps do muç̆oşi dudi muşi impulaps, muç̆oşi k̆oçepe çkinişi irade do kunepes xe gedumers, muç̆oşi namtinepeşi şuri yeç̆opups do namu odudepeten skidun aya sist̆emik. Amk̆ata dulyapeşi ambarepe vognapi ketabi çkimiten.

Çodinuri oşʒ̆anuraşen doni, namtinepek t̆k̆obaşa tok̆epe xes okaçapan perdeşi majura k̆elendo. Edo mtini giʒ̆vat; basiti, mara tesironi ar sist̆emi gedginerenan entepek. Mencelişi şkagurepes kuğunan xeʒaloba namtini dobadonapeşi doloxe. Eya mencelişi şkagurepek oktalapan aya dobadonape perdeşi majura k̆elendo. Entepek žiropan k̆udeli grubepe do ocağepe do entepe oteşkilapan trageri gzalepeten. Aşopeten entepeşa dudi gendrik̆upan emk̆ata k̆oçepek. Dudi gendrik̆eri k̆oçepe onʒ̆opulapan do lamtinalaşi doloxe ekonomik̆uri mencelişi mance iqvan yado entepes numxvacupan eya mencelişi şkagurepek. K̆arta p̆olit̆ikuri gubepeşi gamantanerepe do maktalepe yoçkindaps do entepeşi xeten dobadona oktalu şeni gzalepe gorups aya mencelik. Molaşineri trageri teşkilatepeşi art-arti ren Masonepeşi Locape. Çodinuri orapes, xalk̆işa meç̆işu şeni, mʒika rt̆as nati, nek̆nape mutepeşi gonʒ̆k̆es; aʒ̆i Masonepeşi Locapeşa mak̆aturobaşi ʒ̆ana iqu (18) vit̆o ovro. Entepek muç̆oşi oteşkilapan,  namu simbolepe ixmarnan, aya simbolepeşi oxoʒ̆onapa, mis ucerapan,  miepes do  namu noğiras nuxizmet̆upan; mk̆ule otkvaluten, Masonoba ar dini ren, trangi mutepeşi mi ren, xvala Yahudepes nuxizmet̆upan, amk̆ata ambarepe vonapapt, mara maartani xeşen do mpuleri Masoniş rabisk̆apeten.  Çkin bžirit mpuleri rabisk̆epe. Edo eya rabisk̆epeten, eya teşkilati do majure trageri cemiyetepeşi xali kogamaxtu mjoraş teşa.

Uçkine k̆arta k̆oçi k̆ala ok̆obu vardo, aya sist̆emi muç̆oşi geidginu do muç̆oşi içalişeps; aya sist̆emi k̆ala ok̆obu domaç̆irnan. Sist̆emişi noxvenepeşen ambari va giğut̆anşi, uçkine k̆arta k̆oçi k̆ala ok̆obut; ayati ren mʒudişi. Uçkine k̆oçepe k̆ala ok̆obuten, ora gogindinun. Uçkine k̆oçepe k̆ala ok̆obuk çkin mʒ̆k̆upis kodomit̆alepan.  Mk̆ule otkvaluten eşo matkven ma; goşogoru, ok̆itxu, oxoʒ̆onu do oanalizu domaç̆irnan.

Ali İhsan Aksamazi: Ar çkva noçalişe çkva kogiğunan. Aya ren Azerbaycanişi Turkulişen Turkiyeşi Turkulişa adap̆t̆asyoni. Ketabis coxons “Mʒkvit̆uras İmt̆i, Tazis Oç̆opi”. Ramet̆li Baxtiyar Vaxapzadek aya ketabi muşiten mu ambarepe momçapan?

Yasin Aslani: Ramet̆li Baxtiyar Vaxapzadeşi “Mʒkvit̆uras İmt̆i, Tazis Oç̆opi” coxoni ketabi, Turkiyeşi Turkulişa  adap̆t̆asyoni  dop̆i ma. Mtini giʒ̆vat, ketabişi orijinaluri coxo ren “Şenbe (Sabat̆onişi  Serişa Gza)”. Uk̆açxe  “Mʒkvit̆uras İmt̆i, Tazis Oç̆opi” coxoten gamavoçkvi ma. (20) Eçi ʒ̆anağani t̆ariğoni Bak̆uşi diʒxironi ambarepeşen molaşinaps ketabik.  Azerbaycanişi emindroneri goʒ̆oncğonerepek uç̆andes Sovyetistanişi ordu dobadonaşa. Mexole(150) usilaxe k̆oçi iğurinu do vit̆oşepeten k̆oçiti iyaralineret̆u. Baxtiyar Vaxapzadek tolepe muşiten kožiru aya dulya do dido tesironi ar şiiri ç̆areret̆u. Aya şiiri muşik dido oşkuroni ambarepe momçapan. Mk̆ule otkvaluten, ketabik eçi ʒ̆anağani t̆ariğoni Bak̆uşi diʒxironi ambarepeşen momçapan. Ar-jur ndğaşi doloxeti Turkiyeşi Turkulişa govoktiri eya, Allahik aya dulya nesibi moğodu.

Ali İhsan Aksamazi: “ʒ̆oxlextimeri Tercumeşi Suverepe” coxoni noçalişe tkvani majura noçalişepe tkvanişen çkvaneri ren; mesleğuri noçalişe tkvani ren. 1980-oni ʒ̆anapeşi geç̆k̆ala rt̆u, mati mamgure tkvanepeşi art-arti vort̆i Gamantanaşi Fak̆ult̆et̆is noğa K̆onyas. Dersepe tkvanişen k̆aixeşa komiçkin, mesleği tkvanis qoropt̆it do şurdoguriten mogurapt̆it İnglisuri grameri. P̆anda dersişi mat̆eryalepes xes giğut̆es tkvan. Tişen k̆udelişa mogurapt̆it. Dido mskvati xeç̆ara kogiğut̆es. İrişen çkineri do dulyamxvenu mamgurapale çkini rt̆it. Aʒ̆i otkvaluşi vore; tkvan memişveleret̆it do ar dulyati komižireret̆it noğa K̆onyas. “ʒ̆oxlextimeri Tercumeşi Suverepe” coxoni ketabi tkvanişenti molamişinit, mu iqven!

Yasin Aslani: Mamguroba do mamgurapuloba çkimişi gamantana-gurapa do tecrubepeşi ar noʒ̆ileten kogamaxtu “ʒ̆oxlextimeri Tercumeşi Suverepe” coxoni ketabi. Mtini giʒ̆vat, dvaç̆irobaşen yeçkindu aya ketabi do eşo gamaviğit çkin. Namtini k̆oçepe do manebrapek k̆ursi mak̆vandes. Edo va govonk̆vati k̆ursi. Emindrosti tecrubepe çkimiten ar ketabi oʒ̆opxu mak̆vandes. Mati amk̆ata k̆etabi oʒ̆opxu govonk̆vati do aya ketabi eşo gamaviğit. Eşo pkvat na, aşo ptkvat na, ketabi dido inç̆elinu. Edoxolo odude ketabi iqu namtini universit̆et̆epes. Ketabişi amk̆ata mskva ambarerepe komomixtu. Moro mu, çkinti vixelit.

Ali İhsan Aksamazi: Ağani mak̆ale do/ varna ketabi oç̆aruşi p̆rojepe giğunani? Ağani pukironi ambarepe momçateni çkinda?

Yasin Aslani: Allahik xela momçaşakis do şuri gemdginşa, oç̆aru do k̆oçepe çkini otanus mevaqonaminon. (500-750) xut oşişen şkvit oşi do jure neçi do vit but̆k̆a k̆onari rabisk̆a do noç̆are vik̆itxup k̆arta dolonis. Allahis şukuri vuʒ̆umer ma, dido odude komiğunan çkin do emuşeni. Emuşeniti çkvadoçkva mevzupeşi jin viçalişep ma. Ketabi do mak̆ale oç̆aru nungaps bendras. Si gint̆aşi var, eya mogixtaşi, gaç̆aren. Ar-j ur p̆roje komiğun, bolaki gamaçkvaluşi fursat̆i momças Allahik.

Ali İhsan Aksamazi: Aya int̆erviu şeni dido şukuri giʒ̆umert ma. Tkvan tişen k̆udelişa mskvaşa nena gemiktirit. Tkvanti ginonan na, aʒ̆i voçodinat aya int̆erviu çkini! Xoloti tkvan otkvaluşi çkva mutu çkva giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven! Allahik bere- bari k̆ala p̆anda goxelan!

Yasin Aslani: Ali İhsan Cuma çkimi, ma şukuri giʒ̆umer, zmona do gagnapa çkimişi ognapuşi fursat̆i momçi do emuşeni, pimpili dixaşa gegixtas.

 aksamaz@gmail.com