Beygua
Ömer Büyüka (1901- 2001)
1990’lı yıllara kadar, daha doğrusu Sovyetler
Birliği dağılana kadar, Abhaz Aydınlarının yayıncılık faaliyetlerinin ‘Çerkes
Aydınları’nın yayıncılık faaliyetlerinden ayrı geliştiğini söylemek pek doğru
olmaz. Ancak Abhaz Aydınlarından Beygua Ömer Büyüka çalışma ve yayınlanmış
kitaplarıyla birçok açıdan apayrı bir önem ve yere sahiptir.
Bu makalede Abhaz tarihçi, dilbilimci, yazar, şair
ve kültür elçisi Beygua Ömer Büyüka’yı kısaca sizlere tanıtacağım.
Dedesi Beygua Hasan, Sohum’un Abjakua köyünden.
Beygua Hasan, 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı Türkiyesi- Çarlık Rusyası Savaşı)
zamanında köyünü terk etmek zorunda kalarak Osmanlı Türkiyesi topraklarına
gelen Abhazlar arasındadır. Zamanın Osmanlı Hükümeti tarafından Düzce’nin
(Efteni) Hacı Süleymanbey köyüne iskân edilirler.
Beygua Ömer, 1 Temmuz 1901’de dünyaya gelir. Doğuştan
gelen farklı üstün özelliklere sahiptir. Çok küçük yaşlarda bu üstün
özelliklerini büyükleri farkeder. Daha çocuk yaşlarda büyükleri tarafından
Osmanlı Alfabesi temelli Abhaz Alfabesi oluşturma çalışmalarına dâhil edilir.
İyi bir öğrenim görür. Ortaokulu Düzce’de, Liseyi Edirne’de okur. 1930’da
İstanbul Yüksek Orman Mektebi’nden mezun olur. Anadolu’nun çeşitli yerlerinde
görev yapar. 1964’de emekli olur ve İstanbul’a yerleşir.
Türkiye’nin kısmen demokratikleşmeye başladığı
1950’li yıllardan itibaren ve sonrasında ‘Çerkes Aydınları’nın çıkarttıkları
‘Yeni Kafkasya’ ( İstanbul), ‘Kafkasya’ (Ankara), ‘Kuzey Kafkasya’ (İstanbul),
‘Kafkasya Gerçeği’ (Samsun) gibi dergilerde telif ve tercüme makaleleri ile
şiirleri yayınlanır.
BEYGUA
ÖMER, BİRÇOK İDDİALI ÇALIŞMAYA İMZA ATTI
Vefât ettiği 2001’e kadar kendisini ‘Kafkasoloji
araştırmaları’ ile Abhaz Dili çalışmalarına vakfetti. 1960’lı yılların ikinci
yarısından itibaren zamanın birçok Abhaz gencinde dil, tarih ve kimlik
bilincinin açığa çıkmasını sağlamakla kalmadı, kendisiyle bağlantı kuran bazı
gençleri kolektif çalışmalarda sorumluluklar vererek örgütledi ve günümüz Abhaz
Aydınlarının yetişmesine de katkı sağlamış oldu.
Beygua Ömer, gündelik siyasetin girdabında boğulup
yok olma tehlikesinden hep kendisini koruyarak Abhaz Dil ve kimliğini yaşatmaya
yönelik ciddî ve kalıcı çalışmalar yaptı; günümüz Abhaz Aydınlarına da örnek
oldu. Anadili Abhazca ile Türkçe, Osmanlıca, Farsça, Arapça ve Süryaniceye hâkim olmasının yanı sıra Fransızca, Almanca
ve Rusçaya da âşinâydı. Doğuştan getirdiği üstün özellikler, zamanla edindiği birikim,
anadili sevgisi ve sahiplenişi, Kafkasolojiye olan ilgi ve çalışmaları köy
kökenli fakat kentli bir Aydın olan Beygua Ömer’i daha da fazla okumaya, araştırmaya,
değerlendirmeye, yazmaya ve kendi imkânlarıyla da kitaplarını yayınlatmaya yöneltti.
Beygua Ömer’in bir diğer özelliği de 20. yüzyılın
başlarında ve sonraki yıllarda Türkiye ve Kafkasya’da yaşanmış sosyal olay,
olgu ve süreçlere ya doğrudan tanık olması ya da bu süreçler içinde doğrudan ya
da dolaylı olarak yer alan kişileri tanımış ve onların tanıklıklarını ilk ağızdan
duymuş olmasıdır. Yusuf İzzet Met (1876-1922), İsmail Hakkı Berkuk (1890-1954),
Vasfi Güsar (1895- 1978), Hayri Domaniç (1923-2010), İzzet Aydemir (1925- 2005)
Beygua Ömer’in tanığı kişilerden yalnızca birkaçıdır.
Beygua Ömer, Kiril temelli Abhaz Alfabesini çok
önceden öğrendiği ve çeşitli kanallardan Sovyetler Birliği’nde Abhazca/ Abazaca
yayınlanmış kitapları edinip çok rahatlıkla okuduğu için anadilini diri
tutmakla kalmadı geliştirdi de. Beygua Ömer, elindeki bu Abhazca kaynakları
gençlerle paylaşarak onların anadillerini geliştirmelerinin de yolunu açtı.
BEYGUA
ÖMER, ABHAZYA ÖZERK SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETİNİ ZİYARETİ SIRASINDA DUYGULU
ANLAR YAŞADI (1975- FOTOĞRAFLAR: DAK/ NAALA AVİDZBA)
Beygua Ömer’in makale ve şiirleri yalnızca Türkiye’deki
‘Çerkes Aydınları’nın çıkarttıkları çeşitli dergilerde değil, Sovyetler
Birliğinin 15 birlik-cumhuriyetinden birisi olan Gürcistan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetine bağlı Abhazya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde çıkan ‘Alaşara’/ ‘Aydınlık’ ve ‘Apsnı Kapşı’/ ‘Kızıl
Abhazya’ adlı yayın organlarında da Abhazca olarak yayınlandı. Öyleki
Türkiye’deki Abhazlar arasında olduğundan çok daha fazla Sovyetler Birliği’nde
tanınıyor ve takdir ediliyordu.
Bazı şiirleri Abhaz kompozitörler tarafından bestelenen
Beygua Ömer’i konu alan belgesel bir film Abhazya Özerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetinde çekildi. Abhazca şiirleri kendi biyografisiyle beraber Sohum’da
yayınlandı. Abhaz Hükümeti tarafından kendisine ‘Dırmıt Gulya Devlet Ödülü’
verildi. 1975’te Abhazya ziyareti sırasında Sovyet Hükümeti tarafından
kendisine tahsis edilen ev daha sonra müzeye dönüştürüldü. Adı Sohum’da bir
caddeye verildi.
Beygua Ömer’in yayınlanmış çalışmaları: “Abhazca
Duvar Takvimi (1969)”, “Abhaz Mitolojisi Anaç Mı? (1971)”, “Hazreti İbrahimle
Awubla ve Kafkasyalılar (İstanbul, 1975)”, “Kafkas Kaynaklarına Göre İlk
Yaratılışlar- İnsanlık- Kafkas Gerçekleri (2 cilt, İstanbul, 1985- 1986)”,
“İstanbuldaki Abhaz Sesi (Abhazca Şiirler), Sohum, 1992”, “Kafkas Aahları
(Türkçe Şiirler), İstanbul, 1992)”, “Abhaz Tarihinin İskeleti (İstanbul,
1992)”, “Abhazca İlk Dil Mi? (İstanbul, 1993).
Türkiye’nin NATO, Sovyetler Birliği’nin VARŞOVA
askerî paktları içinde hasım oldukları yıllarda bile Beygua Ömer, yalnızca Türk
Vatandaşı Abhazlar ile Abhazya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Vatandaşı
Abhazlar arasında bir kültür elçisi olmakla kalmadı, temelleri Anadolu’nun
Kurtuluş Savaşı yıllarında Gazi Mustafa Kemal ile Vladimir Lenin tarafından
atılan Türkiye Cumhuriyeti-Sovyet Rusya dostluğuna da katkı sağlayan bir Aydın
oldu. (27 XI 2020)
(Önerilen
okumalar: “Abhazya Parlamentosu’nun Açıklaması”, Kafkasya Yazıları, sayı 6,
Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; Adile Abbasoğlu (Çeviren: Oktay Çkotua),
“Unutulmaz Anılar”, As Yayın, İstanbul, 2008; Ali İhsan Aksamaz, “Çerkes
Aydınlarının Yayıncılık Faaliyetleri”, sonhaber.ch, 26 III 2020; Arifa Kapba,
“Abhaz Kültürünün Tutkunu: Omer Beyguaa”, abaza.org.tr, 1 VII 2019; Erol Kılıç Kutalia, “Abaza Kimliği- Abazalar/
Abhazlar:Tek Millet: Üç Diyalekt, İki Ayrı Alfabe”, ozgurcerkes.com, 6 VIII
2020; Gerg Amıcba (Çeviren: Hayri Ersoy), “Abhazlar, Lazlar”, Nart Yayıncılık,
İstanbul, 1993; Hayri Ersoy, “Dili, Edebiyatı ve Tarihi İle Çerkesler”, Nart
Yayıncılık, İstanbul, 1993; Ömer Büyüka,
“Tarihte Osmanlı Abhazları”, Kafkasya Yazıları, sayı 1, Çiviyazıları Yayınevi,
İstanbul, 1997; “Ömer Büyüka Beygua”, kapba.de; Sefer E. Berzeg, “Kafkas
Diyasporası’nda Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü”, Kafkasya Gerçeği Yayınları,
Samsun, 1995; Sefer E. Berzeg, “Abhaz Yazar Ömer Beygua’dan Bir Vubıh’a
Mektuplar”, Kuban Matbaacılık Yayıncılık, Ankara, 2011; Yura G. Argun
(Çevirenler: Hayri Ersoy ve Yalçın Karadaş), “Abhazya’da Yaşam ve Kültür”, Nart
Yayıncılık, İstanbul,1990)
Ali İhsan Aksamaz
