aliihsanaksamaz.blogspot.com: “Dilimizin ölmesi halinde ne atalarımızın ruhları ne gelecek kuşaklar bizi affeder!”/ “Nena çkinişi ğura şeni varti çkini p̆ap̆ulepeşi şurepek memixat̆iranen do varti namoxtasinon jenerasionik!”/“ნენა ჩქინიში ღურა შენი ნე ჩქინი პაპულეფეში შურეფექ მემიხატირანენ დო ნე ნამოხთასინონ ჟენერასიონიქ!”

Gogita Çitaia: “Dilimizin ölmesi halinde ne atalarımızın ruhları ne gelecek kuşaklar bizi affeder!”

(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Gogita Çitaia. 2005 yılıydı, o zamanlar “TV- İmedi” bandından Lazca yayın yapan “Radio Kolkha”nın redaktörü ve spikeri Mişa Numanişi’nin davetiyle, büyüğüm Munir Yılmaz Avcı ile beraber Gürcistan’a gitmiştik. Gogita Çitaia’yı o zaman tanıdım. Mişa Numanişi, Giorgi Andriadze ve İaşa Tandilava’nın vasıtasıyla Khobi’de tanıdım kendisini. Gogita Çitaia, Khobi’de mihmandarımızdı. Gogita Çitaia, Khobi’de bize yardımcı oldu. Bizi evine, sofrasına misafir etti, yemek ikram etti, bağının üzümünden yapılmış şarap- votka ikram etti. Böyle güzel ve cömert bir insan. Gogita Çitaia’nın arkeolog ve tarihçi olduğunu biliyorum. Yayınlanmış bir de kitabı var: “Khobi’deki Antik Kalıntılar”. Gogita Çitaia ile bir söyleşi yaptım. Biyografisinden, kitaplarından, oradaki arkeolojik- tarihî çalışmalardan, oraya ait tarihten konuştuk. Ali İhsan Aksamaz)

O YILLARDA RADİO KOLKHA, TV- İMEDİ BANDINDAN HAFTADA BİRKAÇ KEZ LAZCA YAYIN YAPIYORDU

Ali İhsan Aksamaz: Gogita bey, lütfen, önce bize biyografinizden bahsedin! Nerelisiniz? Nerede ve ne zaman doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Mesleğiniz nedir? Nerede çalışıyorsunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı?

Gogita Çitaia: 13 Ocak 1960’da Khobi’nin Nocikhi köyünde doğdum. 1977’de Nocikhi’deki okulu bitirdim. 1979-1984 yılları arasında Abhazya Devlet Üniversitesi Tarih ve Hukuk Fakültesinde tarih okudum. Eşim Ketevan Gabiosnia, biolojist, Khobi’deki 1 no’lu okulun müdiresi. İki kız çocuğumuz var: Barbare ve Mariami.

Ali İhsan Aksamaz: Yayınlanmış bir kitabınız var, öyle biliyorum: “Khobi’deki Antik Kalıntılar”. Bu kitabınızla bize ne tür bilgiler veriyorsunuz? Yayınlanmış başka kitaplarınız var mı?

Gogita Çitaia: Makalelerim farklı Gürcüce dergi ve gazetelerin yanı sıra Megrelce dergi “Skani“de de yayınlanıyor, Almanca ve İngilizce dergilerde de: “ZEITSCRIFT FUR PAPYROLOGIE UND EPIGRAPHIK”, 214 (2020); Chitaia G, - Papuashvili R, - Vinogradov A., A New Complexs of Greek Inscriptions from Machkhomeri Fortess in Lazika. 169-178 (Lazika’nın Maçkhomeri Kalesi’nden Yeni Rumca Yazıt Kompleksleri).

Yayınlanmış kitaplarım:

1. (Khobi’deki Kutsal Bakire Meryem’in Göğe Kabulü Manastırı) ხობის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინების მონასტერი, 2000 წ.

2. (Tanrı’nın Annesi Poti’yi Koruyor) „ფოთს ღვთისმშობელი იცავს“, 2002 წელი.

3. (Poti ve Khobi Piskoposluğu, Tarihî Anıtlar) ფოთისა და ხობის ეპარქია, ისტორიული ძეგლები, თბილისი 2007.

4. (Harita: Khobi Belediyesi’nin Tarihî Anıtları) რუკა: ხობის მუნიციპალიტეტის ისტორიული ძეგლები, 2009.

5. (Geçmişin Yazılı Belgeleri) „წარსულის ფურცლები“ (პერიოდული გამოცემების მასალები ხობის მუნიციპალიტეტის წარსულზე), 2015 წელი.

6. (“Khobi Belediyesi’nin Kültürel Miras Anıtları/ Khobi’deki Antik Kalıntılar”) გოგიტა ჩიტაია. Gogita Chitaia, „ხობის სიძველენი. Khobi Antiquites“ (ხობის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები. Sites of Cultural Heritage of Khobi Municipality.), 2017 წელი.

7. (Qulevi. Arkeoloji, Tarih) რევაზ პაპუაშვილი, გოგიტა ჩიტაია, იოსებ პაპუაშვილი, Revaz Papuashvili, Gogita Chitaia, Ioseb Papuashvili, „ყულევი. KULEVI (არქეოლოგია, ისტორია. Archtology, History.)“, თბილისი- ხობი 2017.

8. (Khobi Belediyesi) გოგიტა ჩიტაია. Gogita Chitaia, Гогита Читаиа, „ხობის მუნიციპალიტეტი, Municipaliti of Khobi, Хобский Муниципалитет, 2019.

9. (Khobi Belediyesi’nin Kültürel Miras ve Turistik Tesisler Haritası) ხობის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობისა და ტურისტული ობიექტების რუკა, Map of cultural heritage and tourist attpactions of Khobi Municipaliti, Карта Културного Наследия и Туристических Обьектов Хобского Мунисипалитета, 2019.

“Xobis Sižveleni”/ “Khobi Antiquites“/ “Khobi’deki Antik Kalıntılar” adını taşıyan kitapta Khobi (Khopi) Manastırını, Khobi bölgesi toprağında yer alan 21 kale, 16 kilise, 31 şapel, 207 arkeolojik buluntuyu kayıt altına aldım. Gelecek kuşaklar da öğrensin ve görsün diye hepsinin koordinatlarını da yazdım. Diyebilirim ki bu 207 nesnenin çoğu Kolkh dönemine ait.

Ayrıca 19 ve 20. yüzyıla ait Gürcüce ve Rusça dergi ve gazetelerde Lazlar ile Lazistan’a ait yayınlanmış yazıları da toplamaya başladım, kitap olarak yayınlamak istiyorum.

“GÜRCÜCE MAKALELERİM ÇOK FARKLI DERGİ VE GAZETELERDE YAYINLANIYOR”

Ali İhsan Aksamaz: Khobi ve diğer kentlerdeki arkeolojik kazılarda siz de çalışıyor musunuz? O arkeolojik kazılarda şimdiye kadar hangi tarihî eserleri bulabildiniz?

Gogita Çitaia: Gagra’da, Zugdidi’nin köyü Tsvane’de, Khobi Manastırı’nda, Khobi’nin köyleri Kule’de, Çaladidi’de, Maçkhomeri’deki kazılarda çalışmışlığım var. Maçkhomeri Tepesi’nde 6. yüzyılın ortalarına ait (Kral Gubaz dönemine ait) bir kilise ve kale gün yüzüne çıkarıldı. Orada Rumca metinler de bulduk; “Gorgoni“ ve “Teona“ adları da geçiyor. Bu metinlerin içinde Hıristiyanlığa ait Rumca dualar var. 4- 10. yüzyıllar arasında, bizde ve diğer çoğu devlette Hıristiyanlar Rumca olarak dua ediyorlarmış. Bizde daha sonra Gürcüce dua edilmeye başlandı. Bizans zamanında, Lazika Krallığı’nın kültür ve sanatı ne kadar da yüksek seviyedeymiş, bu durum Maçkhomeri Tepesi’ndeki buluntularda açıkça görülüyor.

Ali İhsan Aksamaz: Kentinizin en eski sivil- dinî binaları hangi dönemden kalma? Yakın bölgenizdeki sivil- dinî binalar hangi dönemden kalma?

Колхида/ კოლხეთი/ KOLKHİS KÜLTÜR ALANI VE TEDÂVÜLDEKİ SİKKESİ

Gogita Çitaia: Khobi’deki arkeolojik buluntuları iki bölüm halinde söyleyeyim: 1. Hazreti İsa’nın doğumundan önceki döneme ait arkeolojik buluntular. Ki bunların çoğu Kolkh döneminden kalma, 4000 yıl öncesine ait. 2. Hazreti İsa’nın doğumundan sonraki döneme ait arkeolojik buluntular. Lazika döneminde 7. yüzyıla kadar (Bizans kültürü etkili); 9. yüzyıla kadar ise Arapların girdiği dönem. Gel gör ki bu dönem biraz karışık, belirsiz. 9. yüzyıldan sonra Gürcü kültürü etkili. Bizans ve Gürcü kültürünün etkili oluşundan bahsederken bunların bölgede tamamen etkili olduklarını söylemiyorum. Hayır. Buraya ait, yerel kültür ve sanatın kendi simgeleri vardı.

Ali İhsan Aksamaz: Megrelya’da Osmanlı döneminden kalma bir hastane varmış, öyle mi? Bu bilgi doğru mu? Bu bilgi doğruysa, Megrelya’da Osmanlı döneminden kalma diğer sivil- askerî mimariye ait binalar da var mı?

Gogita Çitaia: Khobi’de Selçuklu ve Osmanlılar döneminden kalma hiçbir şey yok, Megrelya’nın başka yerlerinde de. Türklerin yalnızca Faş ve Anaklia’da kaleleri vardı. Ancak bu kalelerin de Türk mimarî sanatına ait olduğunu söylemek pek doğru olmaz.

“TARİHİMİZ ÖVÜNÜLECEK ZENGİNLİKTE”

Ali İhsan Aksamaz: 2005’in Ağustos’uydu, Zugdidi Müzesini arkadaşlarımla beraber ben de ziyaret ettim. Gözlerimle gördüm. Kulaklarımla da oradaki tarihçilerden duydum. Zugdidi Müzesi, dünyanın en zengin müzelerinden biri. Lütfen, bize biraz da Zugdidi Müzesi’nden bahsedin!

Gogita Çitaia: Müze, bir halkın tarihî ve kültürel eserlerinin yattığı büyük bir mezarlıktır. Bu eserler ziyaretçilere, halkımızın tarihini eski zamanlardan bugüne kadar ayrıntısıyla anlatıyor. Zugdidi müzesi, bütün dünyada ünlü bir müze. Megrelya’da başka yerlerde de, Faş’ta, Nokalaki’de, Martvili’de, Çkhorotzqu’da, Khobi’de müzeler var... Bu müzelere başka devletlerden turistler geliyor ancak bu müzeleri her Laz- Megrel mutlaka görmeli. Çünkü bizim çok eski tarihlerden (Adem ve Havva’dan) başlayan ve bugüne kadar devam eden büyük bir tarihimiz var.

Ali İhsan Aksamaz: Gogita bey, başka sorum yok. Siz de isterseniz, bu söyleşiyi sonlandıralım. Ancak söyleyecek başka bir şey varsa, lütfen onu da söyleyin! Size teşekkür ederim. Sakalınız yere erişsin!

“MAKALELERİM MEGRELCE DERGİ ‘SKANİ’DE DE YAYINLANIYOR”

Gogita Çitaia: Okuyucularla konuşma fırsatını bana verdiğiniz için size teşekkür ederim.

Ülke olarak sorunlarımız var ve bu sorunlar birbirimizi desteklemeden sonlandırılamaz. Lazca- Megrelcemiz ölüyor. Dilin ölmemesi için tek yok Laz- Megrellerin kendi tarihlerini öğrenmeleri. Tarihimiz övünülecek zenginlikte. Eski Kolkh dönemine ait çoğu arkeolojik nesneyi Batı Gürcistan’dan, Yukarı Kafkasya’dan, Soça bölgesinden bulduk. Ancak Türkiye’deki Kolkh kültürüne ait ne gibi arkeolojik kalıntılar bulunduğuna dair bir şey bilmiyoruz. Çünkü Türkiye’deki Kolkh kültürüne ilişkin arkeolojik nesneler konusunda kimse eğitim görmemiş. Ancak Kolkhlar’a ait bazı eserler, tarla kazarken köylüler tarafından tesadüf eseri olarak Ordu’da, Artvin’de, Mekhçi kalesinde bulundu... Benim bildiğim kadarıyla, Kolkh kültürüne ait bu eserler Kars ve Erzurum müzelerinde mevcut… Laz gençlerinin tarih ve arkeoloji eğitimi görmeleri ve Türkiye’deki Kolkh dönemi ve sonrası döneme ait, büyüklerimizin bizlere bıraktıkları kültürel değerleri öğrenmeleri gerekir diye düşünüyorum. Bir atasözü var: “Geçmişini sevmeyenin geleceği olmaz.” Eski tarihimizin unutulması ve dilimizin ölmesi halinde ne atalarımızın ruhları ne de gelecek kuşaklar bizi affedecek.

Size tekrar çok teşekkür ederim, Ali bey.

GOGİTA ÇİTAİA, ALİ İHSAN AKSAMAZ, YAŞA TANDİLAVA, MİŞA NUMANİŞİ (KHOBİ, AĞUSTOS 2005)

(Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Megrelce dergi çıktı: Skani”, 16 V 2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com; Ali İhsan Aksamaz, “Skani’nin 3. sayısı yayınlandı”, 30 XI 2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com/ gurcuhaber.com; Ali İhsan Aksamaz, “Munir Yılmaz Avcı (1939- 2016)”, 16 XII 2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com; M. Yılmaz Avcı (Redaktör: Ali İhsan Aksamaz), “Bilmediğimiz Ülke: K’olxeti (2005 Yılında K’olxeti Festivali İçin Gittiğimiz Gürcüstan’da), Sima Dergisi, Sayı 8, Sima Laz Vakfı Yayın Organı, Fotosan Ofset Ltd Şti, İzmit, 2009; Mustafa Aydın, “Faş”, islamansiklopedisi.org.tr; Mustafa Aydın, “Sohum”, islamansiklopedisi.org.tr; Nodar Lomouri (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Egrisi/ Lazika Krallığının Tarihi”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 5, İstanbul, 1994; Özhan Öztürk, “Poti (Arkturus, Phasis, Fasso, Faş), Zugdidi ve Anaklia, 16 I 2018, ozhanozturk.com; “Radyo Kolha’nın Redaktörü Mişa Numanişi Tbilisi’de Ali İhsan Aksamaz İle Bir Söyleşi Yaptı”, Çveneburi Kültürel Dergi, Sayı 58- 59, İstanbul, 2006; Tedo Sakhokia (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Megrel-Laz Kültüründe Akrabalık, Evlenme ve Cenaze”, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 140, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995; W.E.D. Allen, Paul Muratoff, “Kafkas Harekâtı, 1828- 1921 Türk- Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi”, Genel Kurmay Basımevi, Ankara, 1996)

“Nena çkinişi ğura şeni varti çkini p̆ap̆ulepeşi şurepek memixat̆iranen do varti namoxtasinon jenerasionik!”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkimi ren Gogit̆a Çit̆aia. 2005 ʒ̆ana rt̆u, emorapes “T̆V- İmedi”-şi bandişen Lazuri naç̆andinapt̆u “Radio K̆olxa”-şi redakt̆ori do sp̆ik̆eri Mişa Numanişişi davetiten, cumadi çkimi Munir Yilmaz Avci k̆ala Gurcistanişa videret̆it. Ma emoras viçini Gogit̆a Çit̆aia. Ma eya Mişa Numanişi, Giorgi Andriaže do İaşa Tandilavaşi xeten viçini. Gogit̆a Çit̆aia rt̆u çkini mixmandari noğa Xobis. Gogit̆a Çit̆aiak memişveles noğa Xobis: Oxorişa, sofraşa sumari kemzdes, kemç̆opes, oç̆k̆omale komçes, baği muşişi qurženiten xveneri ğvini- vot̆k̆a moşvapes. Amk̆ata mskva do xegonʒ̆k̆imeri k̆oçi ren. Gogit̆a Çit̆aia ren arkeologi do ist̆orik̆osi, eşo miçkin. Gamoçkvineri ar ʒ̆ingiti kuğun: “Xobis Sižveleni”/ “Xobişi Genomskidepe”. Gogit̆a Çit̆aia k̆ala int̆erviu dop̆i. Biyografi muşişen, ʒ̆ingepe muşişen, ekoni arkeolojiur- ist̆oriuli xandapeşen, ekoni ist̆oriaşen bğarğalit. Ali İhsan Aksamazi)

Ali İhsan Aksamazi: Gogit̆a begi, ʒ̆oxle biyografi tkvanişen molamişinit, mu iqven! Sonuri ret? So do mundes yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu p̆rofeʒia giğunan? So ixandept? Çileri reti? Berepe giqounani?

Gogit̆a Çit̆aia: Dovibadi Xobişi raionişi oput̆e Nocixis, 1960 ʒ̆anaşi 13 qinvas. 1977 ʒ̆anas Nocixişi mektebi dovoçodini. 1979-1984 ʒ̆anapes Apxazetişi Devleturi Universit̆es tarixi do huk̆uk̆işi fak̆ult̆es tarixişi mesleğis vik̆itxi. Oxorca çkimi ren Ketevan Gabiosnia, biolojist̆i, aʒ̆i Xobişi N1 mektebişi muduri ren. Jur k̆ulani miqonun - Barbare do Mariami.

Ali İhsan Aksamazi: Gamoçkvineri ar ʒ̆ingi kogiğunan, eşo komiçkin: “Xobis Sižveleni”/ “Xobişi Genomskidepe”. Mu ambaepe momçapt aya ʒ̆ingi tkvaniten? Gamoçkvineri majura ʒ̆ingepe giğunani?

Gogit̆a Çit̆aia: Makalepe çkimi çkvadoçkva svarulepe do k̆azetapes gamulun, Kortuli k̆ala, Margaluri svaruli “Skani“-sti. Xolo Almanuri do İnglizuri svarulepes: ZEITSCRIFT FUR PAPYROLOGIE UND EPIGRAPHIK’’, 214 (2020); Chitaia G, -Papuashvili R, -Vinogradov A., A New Complexs of Greek Inscriptions from Machkhomeri Fortess in Lazika. 169-178. Gamoçkvineri miğun svarape:

1. ხობის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინების მონასტერი, 2000 წ.

2. „ფოთს ღვთისმშობელი იცავს“, 2002 წელი.

3. ფოთისა და ხობის ეპარქია, ისტორიული ძეგლები, თბილისი 2007.

4. რუკა: ხობის მუნიციპალიტეტის ისტორიული ძეგლები, 2009.

5. „წარსულის ფურცლები“ (პერიოდული გამოცემების მასალები ხობის მუნიციპალიტეტის წარსულზე), 2015 წელი.

6. გოგიტა ჩიტაია. Gogita Chitaia, „ხობის სიძველენი. Khobi Antiquites“ (ხობის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები. Sites of Cultural Heritage of Khobi Municipality.), 2017 წელი.

7. რევაზ პაპუაშვილი, გოგიტა ჩიტაია, იოსებ პაპუაშვილი, Revaz papuashvili, Gogita Chitaia, Ioseb papuashvili, „ყულევი. KULEVI (არქეოლოგია, ისტორია. Archtology, History.)“, თბილისი-ხობი 2017.

8. გოგიტა ჩიტაია. Gogita Chitaia, Гогита Читаиа, „ხობის მუნიციპალიტეტი, Municipaliti of Khobi, Хобский Муниципалитет, 2019.

9. ხობის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობისა და ტურისტული ობიექტების რუკა, Map of cultural heritage and tourist attpactions of Khobi Municipaliti, Карта Културного Наследия и Туристических Обьектов Хобского Мунисипалитета, 2019.

“Xobis Sižveleni. Khobi Antiquites“ nagyožin svaras eç̆areli miğun Xobişi (Xopişi) Manast̆iri, Xobişi raionişi let̆as naren 21 cixa, 16 oxvame, 31 nooxvameni, 207 arkeolojiği obje. Namoxtasinon jenerasionikti iguras do žiras mado iris k̆ordinat̆epe muşi komevuç̆ari. Domatkvenanki am 207 objeşi didope K̆olxuri oraşi renan.

XIX do XX oşʒ̆anurepes Kortuli do Rusuli svarulepe do k̆azetepes Lazepe do Lazistani şeni nainç̆aru dosyapeşi ok̆orobus kogevoç̆k̆i do kitabi gamoçkumalu guris miğun.

Ali İhsan Aksamazi: Arkeologepeşi ontxorupes tkvanti ixandepti noğa Xobi do majura noğapes? Aʒ̆işa ist̆oriuli muepe gažires eya arkeolojiuri ontxorupes?

Gogit̆a Çit̆aia: Ma arkeolojik̆uri ontxorupes miçalişepun noğa Gagras, Zugdidiş raionişi oput̆e ʒvanes, Xobişi Manast̆iris, Xobişi raionişi oput̆epes: K̆ules, Ç̆aladidis, Maçxomeris. Maçxomerişi rak̆anis kižiru VI oşʒ̆anuraşi oşkendani oraşi (Gubaz Mapaşi ora) oxvame do cixa. Rumuli nenaten noç̆are t̆ekst̆epeti kobžirit, doloxe “Gorgoni“ do “Teona“ coxope molişinen. Am t̆ekst̆epeşi doloxe Xrist̆ianuli xvamape ren. IV-X oşʒ̆anurapes çkinis do çkva dido devletepesti Xrist̆ianepek Rumuli nenate ixvamupt̆eenan, çkinis uk̆açxe Kortuli nena komoxtu. Bizant̆iuri oras Lazik̆aşi omapeşi k̆ult̆ura do sanati muk̆o mağala t̆een, eya Maçxomerişi rak̆anis ižiren.

Ali İhsan Aksamazi: Namu ep̆okaşen genomskide ren noğa tkvanişi irişen mcveşi ʒivilur- religiuri binape? Namu ep̆okaşen genomskide ren ʒivilur- religiuri binape xolos t̆erit̆orya tkvanis?

Gogit̆a Çit̆aia: Xobişi raionişi k̆ult̆uruli objepeşen 2 noʒ̆ile p̆atminonan: 1.İsaşi eçkindinuşi ʒ̆oxleni objepe. Entepeşi didope mcveşi K̆olxuri oraşi genomskidepe ren, 4000 ʒ̆anaşi ʒ̆oxleni. 2. İsaşi eçkindinuşi uk̆açxeni - Lazik̆aşi ora VII oşʒ̆anuraşakis (dominant̆i ren Bizansuri k̆ult̆ura); IX oşʒ̆anuraşakis ren Arabepe naamaxtes ora do eya amʒika oxokteri ren, IX oşʒ̆anuraşi uk̆ule Kortuli k̆ult̆uri ren dominant̆i. Bizansuri do Kortuli k̆ult̆uraşi dominant̆oba bzop̆ont̆aşi, eya vaptkumerki, irituli arperoni ren. Var. Akoni, svaluri k̆ult̆ura do sanatis muşebura simgepe uğut̆u.

Ali İhsan Aksamazi: Osmanetişi ep̆okaşen genomskide ar hosp̆it̆ali t̆eren Samargalos, eşo reni? Aya ambari mtini renna, Osmanetişi ep̆okaşen genomskide majura ʒivilur- askeruli arkit̆ekt̆uraşi binapeti reni Samargalos?

Gogit̆a Çit̆aia: Selçuk̆epeşi do Osmanurepeşi oraşi binape Xobişi raionis mutu varen, Samargaloşi çkva svalepesti varen. Turkepes xvala Paşi do Anak̆ras uğut̆es cixape. Ama, am cixapeti Turkuli mimaruli sanatişi mutxa ren dei ptkvitk̆o, ek̆oş mutu varen.

Ali İhsan Aksamazi: 2005 ʒ̆anaşi Marişina rt̆u, Zugidişi Muzeumi mati movik̆itxi manebrape çkimi k̆ala. Tolepe çkimitenti kobžiri. Qucepe çkimitenti ist̆orik̆osepeşen kovogni. Dunyaşi irişen xampa muzeumepeşi art- arti ren Zugdidişi muzeumi. Amʒikati Zudidişi muzeumişen molamişinit, mu iqven!

Gogit̆a Çit̆aia: Muze ren ar didi mezarluği, sona xalk̆işi ist̆oriaşi, k̆ult̆urişi art̆ifakt̆epe cans. P̆alale eksp̆onat̆epe mamoxtasinanpes çkini xalk̆işi tariğis mcveş oraşen doni andğaşakis k̆aixeşa gamusvarups. Zugdidişi muze dunyaşi arteği şineri muze ren, Samargalos int̆ereson muzepe xolo ren Paşis, Nokalakis, Mart̆vilis, Çxoroʒ̆qus, Xobis... Am muzepeşa çkva devletepeşen t̆urist̆epe mulunan, ama entepeşi ožiramu iri Laz- Margali şeni mecburi ren, muşeniki, çkin didi tarixi miğunan, namuti-na mcveşi oraşen doni (Ademi do Hevaşen doni) geiç̆k̆en do andğaşakis noqups.

Ali İhsan Aksamazi: Gogit̆a begi, çkva k̆itxala va miğun. Tkvanti ginonanna, aya int̆erviu voçodinat. Mara otkvaluşi mutu giğunanna, eti miʒ̆vit, mu iqven. Ma tkvan şukuri goğodapt. Pimpili dixaşa!

Gogit̆a Çit̆aia: Didi mardi giʒ̆omert, tkvani mak̆itxalepe k̆ala oğarğaluşi şansi namomçit-şeni.

Çki p̆roblemepe miğunan do eya p̆roblemepe artik̆artişa mxuci meçamu vaiqvasna var muiçodinen. Lazuri- Margaluri nena miğurunan. Nenak vağuras şeni arteği gza ren Laz-Margalepek mutepeşi tarixi kodiguran. Tarixi çkini omʒkvuşi ren. Mcveşi K̆olxuri oraşi dido objepek dovigurit Gyulva Okorturas, meleni K̆afk̆asias, Soçaşi svalepes, ama Turkieşi doloxe mu ren mutu va miçkinan, muşeni do Turkieşi doloxe K̆olxuri k̆ult̆uraşi objepe mitik vadigureleen. Ama, let̆aşi oxaçkuşi oras K̆olxuri art̆ifakt̆epek kižiru Ordus, Artvinis, Mexçişi cixas... Manamiçkin, K̆olxuri k̆ult̆uraşi art̆ipakt̆epe žin Qarsişi do Erzurumişi muzepes. Ma viduşunapki, çkin am ik̆oremanant̆epe ren - Lazi ağnemordalepek tarixuri do arkeolojik̆uri dulya kodiguran, Turkieşi doloxe K̆olxuri do uk̆açxeni, çkini mcveşepek nadomit̆ales k̆ult̆ura kodiguran. Ar notkvame ren - Mcveşi navaqorops k̆oçis ç̆umandeli ndğa var uğunia. Edo, çkini mcveşi tarixişi goç̆k̆ondinu do nena çkinişi ğura şeni varti çkini p̆ap̆ulepeşi şurepek memixat̆iranen do varti namoxtasinon jenerasionik.

Xolo ar fara didi mardi giʒ̆omert, Ali begi.

“ნენა ჩქინიში ღურა შენი ნე ჩქინი პაპულეფეში შურეფექ მემიხატირანენ დო ნე ნამოხთასინონ ჟენერასიონიქ!”

(გოწოთქვალა: ანდღანერი სუმარი ჩქიმი რენ გოგიტა ჩიტაია. 2005 წანა რტუ, ემორაფეს “ტვ- იმედი”-ში ბანდიშენ ლაზური ნაჭანდინაფტუ “რადიო კოლხა”-ში რედაქტორი დო სპიკერი მიშა ნუმანიშიში დავეთითენ, ჯუმადი ჩქიმი მუნირ ჲილმაზ ავჯი კალა გურჯისთანიშა ვიდერეტით. მა ემორას ვიჩინი გოგიტა ჩიტაია. მა ეჲა მიშა ნუმანიში, გიორგი ანდრიაძე დო იაშა თანდილავაში ხეთენ ვიჩინი. გოგიტა ჩიტაია რტუ ჩქინი მიხმანდარი ნოღა ხობის. გოგიტა ჩიტაიაქ მემიშველეს ნოღა ხობის: ოხორიშა, სოჶრაშა სუმარი ქემზდეს, ქემჭოფეს, ოჭკომალე ქომჩეს, ბაღი მუშიში ყურძენითენ ხვენერი ღვინი- ვოტკა მოშვაფეს. ამკათა მსქვა დო ხეგონწკიმერი კოჩი რენ. გოგიტა ჩიტაია რენ არქეოლოგი დო ისტორიკოსი, ეშო მიჩქინ. გამოჩქვინერი არ წინგითი ქუღუნ: “ხობის სიძველენი”/ “ხობიში გენომსქიდეფე”. გოგიტა ჩიტაია კალა ინტერვიუ დოპი. ბიჲოგრაჶი მუშიშენ, წინგი მუშიშენ, ექონი არქეოლოჟიურ- ისტორიული ხანდაფეშენ, ექონი ისტორიაშენ ბღარღალით. ალი იჰსან აქსამაზი)

ალი იჰსან აქსამაზი: გოგიტა ბეგი, წოხლე ბიჲოგრაჶი თქვანიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! სონური რეთ? სო დო მუნდეს ჲეჩქინდით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? მუ პროჶეცია გიღუნან? სო იხანდეფთ? ჩილერი რეთი? ბერეფე გიყოუნანი?

გოგიტა ჩიტაია: დოვიბადი ხობიში რაიონიში ოფუტე ნოჯიხის, 1960 წანაში 13 ყინვას. 1977 წანას ნოჯიხიში მექთები დოვოჩოდინი. 1979-1984 წანაფეს აფხაზეთიში დევლეთური უნივერსიტეს თარიხი დო ჰუკუკიში ჶაკულტეს თარიხიში მესლეღის ვიკითხი. ოხორჯა ჩქიმი რენ ქეთევან გაბიოსნია, ბიოლოჟისტი, აწი ხობიში N1 მექთებიში მუდური რენ. ჟურ კულანი მიყონუნ - ბარბარე დო მარიამი.

ალი იჰსან აქსამაზი: გამოჩქვინერი არ წინგი ქოგიღუნან, ეშო ქომიჩქინ: “ხობის სიძველენი”/ “ხობიში გენომსქიდეფე”. მუ ამბაეფე მომჩაფთ აჲა წინგი თქვანითენ? გამოჩქვინერი მაჟურა წინგეფე გიღუნანი?

გოგიტა ჩიტაია: მაქალეფე ჩქიმი ჩქვა დო ჩქვა სვარულეფე დო კაზეთაფეს გამულუნ, ქორთული კალა, მარგალური სვარული „სქანი“-სთი. ხოლო ალმანური დო ინგლიზური სვარულეფეს: ZEITSCRIFT FUR PAPYROLOGIE UND EPIGRAPHIK’’, 214 (2020); Chitaia G,-Papuashvili R,-Vinogradov A., A New Complexs of Greek Inscriptions from Machkhomeri Fortess in Lazika. 169-178.

გამოჩქვინერი მიღუნ სვარაფე:

1. ხობის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინების მონასტერი, 2000 წ.

2. „ფოთს ღვთისმშობელი იცავს“, 2002 წელი.

3. ფოთისა და ხობის ეპარქია, ისტორიული ძეგლები, თბილისი 2007.

4. რუკა: ხობის მუნიციპალიტეტის ისტორიული ძეგლები, 2009.

„ხობის სიძველენი. Khobi Antiquites“ ნაგჲოძინ სვარას ეჭარელი მიღუნ ხობიში (ხოფიში) მანასტირი, ხობიში რაიონიში ლეტას ნარენ 21 ჯიხა, 16 ოხვამე, 31 ნოოხვამენი, 207 არქეოლოჟიღი ობჟე. ნამოხთასინონ ჟენერასიონიქთი იგურას დო ძირას მადო ირის კორდინატეფე მუში ქომევუჭარი. დომათქვენანქი ამ 207 ობჟეში დიდოფე კოლხური ორაში რენან.

XIX დო XX ოშწანურაფეს ქორთული დო რუსული სვარულეფე დო კაზეთაფეს ლაზეფე დო ლაზისტანიშენი ნა ინჭარუ დოსჲაფეში ოკორობუს ქოგევოჭკი დო ქითაბი გამოჩქუმალუ გურის მიღუნ.

ალი იჰსან აქსამაზი: არქეოლოგეფეში ოხაჩქუფეს თქვანთი იხანდეფთი ნოღა ხობი დო მაჟურა ნოღაფეს? აწიშა ისტორიული მუეფე გაძირეს ეჲა არქეოლოჟიური ონთხორუფეს?

გოგიტა ჩიტაია: მა არქეოლოჟიკური ონთხორუფეს მიჩალიშეფუნ ნოღა გაგრას, ზუგდიდიშ რაიონიში ოფუტე ცვანეს, ხობიში მანასტირის, ხობიში რაიონიში ოფუტეფეს: კულეს, ჭალადიდის, მაჩხომერის. მაჩხომერიში რაკანის ქიძირუ VI ოშწანურაში ოშქენდანი ორაში (გუბაზ მაფაში ორა) ოხვამე დო ჯიხა. რუმული ნენათენ ნოჭარე ტექსტეფეთი ქობძირით, დოლოხე „გორგონი“ დო „თეონა“ ჯოხოფე მოლიშინენ. ამ ტექსტეფეში დოლოხე ხრისტიანული ხვამაფე რენ. IV-X ოშწანურაფეს ჩქინის დო ჩქვა დიდო დევლეთეფესთი ხრისტიანეფექ რუმული ნენათე იხვამუფტეენან, ჩქინის უკაჩხე ქორთული ნენა ქომოხთუ. ბიზანტიური ორას ლაზიკაში ომაფეში კულტურა დო სანათი მუკო მაღალა ტეენ, ეჲა მაჩხომერიში რაკანის იძირენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ნამუ ეპოქაშენ გენომსქიდე რენ ნოღა თქვანიში ირიშენ მჯვეში ცივილურ- რელიგიური ბინაფე? ნამუ ეპოქაშენ გენომსქიდე რენ ცივილურ- რელიგიური ბინაფე ხოლოს ტერიტორჲა თქვანის

გოგიტა ჩიტაია: ხობიში რეიონიში კულტურული ობჟეფეშენ 2 ბოლუმი პათმინონან: 1.ისაში ეჩქინდინუში წოხლენი ობჟეფე. ენთეფეში დიდოფე მჯვეში კოლხური ორაში გენომსქიდეფე რენ, 4000 წანაში წოხლენი. 2. ისაში ეჩქინდინუში უკაჩხენი - ლაზიკაში ორა VII ოშწანურაშაქის (დომინათი რენ ბიზანსური კულტურა); IX ოშწანურაშაქის რენ არაბეფე ნაამახთეს ორა დო ეჲა ამციქა ოხოქთერი რენ, IX ოშწანურაში უკულე ქორთული კულტური რენ იდომინათი. ბიზანსური დო ქორთული კულტურაში დომინათობა ბზოპონტაში, ეჲა ვაფთქუმერქი, ირითული არფერონი რენ. ვარ. აქონი, სვალური კულტურა დო სანათის მუშებურა სიმგეფე უღუტუ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ოსმანეთიში ეპოქაშენ გენომსქიდე არ ჰოსპიტალი ტერენ სამარგალოს, ეშო რენი? აჲა ამბარი მთინი რენნა, ოსმანეთიში ეპოქაშენ გენომსქიდე მაჟურა ცივილურ- ასქერული არქიტექტურაში ბინაფეთი რენი სამარგალოს?

გოგიტა ჩიტაია: სელჯუკეფეში დო ოსმანურეფეში ორაში ბინაფე ხობიში რაიონის მუთუ ვარენ, სამარგალოში ჩქვა სვალეფესთი ვარენ. თურქეფეს ხვალა ფაში დო ანაკრას უღუტეს ჯიხაფე. ამა, ამ ჯიხაფეთი თურქული მიმარული სანათიში მუთხა რენ დეი ფთქვითკო, ეკოშ მუთუ ვარენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: 2005 წანაში მარიშინა რტუ, ზუგიდიში მუზეუმი მათი მოვიკითხი მანებრაფე ჩქიმი კალა. თოლეფე ჩქიმითენთი ქობძირი. ყუჯეფე ჩქიმითენთი ისტორიკოსეფეშენ ქოვოგნი. დუნჲაში ირიშენ ხამფა მუზეუმეფეში ართ- ართი რენ ზუგიდიში მუზეუმი. ამციქათი ზუდიდიში მუზეუმიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ!

გოგიტა ჩიტაია: მუზე რენ არ დიდი მეზარლუღი, სონა ხალკიში ისტორიაში, კულტურიში არტიჶაქტეფე ჯანს. პალალე ექსპონატეფე მა მოხთასინანფეს ჩქინი ხალკიში თარიღის მჯვეშორაშენ დონი ანდღაშაქის კაიხეშა გამუსვარუფს. ზუგდიდიში მუზე დუნჲაში ართეღი შინერი მუზე რენ, სამარგალოს ინტერესონ მუზეფე ხოლო რე ფაშის, ნოქალაქის, მარტვილის, ჩხოროწყუს, ხობის... ამ მუზეფეშა ჩქვა დევლეთეფეშენ ტურისტეფე მულუნან, ამა ენთეფეში ოძირამუ ირი ლაზ-მარგალი შენი მეჯბური რენ, მუშენიქი, ჩქინ დიდი თარიხი მიღუნან, ნამუთი-ნამჯვეში ორაშენ დონი (ადემი დო ჰევაშენ დონი) გეიჭკენ დო ანდღაშაქის ნოყუფს.

ალი იჰსან აქსამაზი: გოგიტა ბეგი, ჩქვა კითხალა ვა მიღუნ. თქვანთი გინონანნა, აჲა ინტერვიუ ვოჩოდინათ. მარა ოთქვალუში მუთუ გიღუნანნა, ეთი მიწვით, მუ იყვენ. მა თქვან შუქური გოღოდაფთ. ფიმფილი დიხაშა!

გოგიტა ჩიტაია: დიდი მარდი გიწომერთ, თქვანი მაკითხალეფე კალა ოღარღალუში შანსი ნამომჩით-შენი.

ჩქი პრობლემეფე მიღუნან დო ეჲა პრობლემეფე ართიკართიშა მხუჯი მეჩამუ ვაიყვასნა ვარ მუიჩოდინენ. ლაზური-მარგალური ნენა მიღურუნან. ნენაქ ვაღურას შენი ართეღი გზა რენ ლაზ-მარგალეფექ მუთეფეში თარიხი ქოდიგურან. თარიხი ჩქინი ომცქვუში რენ. მჯვეში კოლხური ოორაში დიდო ობჟეფე ქოდოვიგურით გჲულვა ოქორთურას, მელენი კაჶკასიას, სოჩაში სვალეფეს, ამა თურქიეში დოლოხე მუ რენ მუთუ ვა მიჩქინან, მუშენი დო თურქიეში დოლოხე კოლხური კულტურაში ობჟეფე მითიქ ვადიგურელეენ. ამა, ლეტაში ოხაჩქუში ორას კოლხური არტიჶაქტეფექ ქიძირუ ორდუს, ართვინის, მეხჩიშიჯიხას... მანამიჩქინ, კოლხური კულტურაში არტიფაქტეფე ძინ ყარსიში დო ერზურუმიში მუზეფეს. მა ვიდუშუნაფქი, ჩქინ ამ იკორემანანტეფე რენ - ლაზი აღნემორდალეფექ თარიხური დო არქეოლოჟიკური დულჲა ქოდიგურან, თურქიეში დოლოხე კოლხური დო უკაჩხენი, ჩქინი მჯვეშეფექ ნადომიტალეს კულტურა ქოდიგურან. არ ნოთქვამე რენ - მჯვეში ნავაყოროფს კოჩის ჭუმანდელი ნდღა ვარ უღუნია. ედო, ჩქინი მჯვეში თარიხიში გოჭკონდინუ დო ნენა ჩქინიში ღურა შენი ნე ჩქინი პაპულეფეში შურეფექ მემიხატირანენ დო ნე ნამოხთასინონ ჟენერასიონიქ.

ხოლო არ ჶარა დიდი მარდი გიწომერთ, ალი ბეგი.

aksamaz@gmail.com

http://gurcuhaber.com/2021/08/04/gogita-citaia-dilimizin-olmesi-halinde-ne-atalarimizin-ruhlari-ne-gelecek-kusaklar-bizi-affeder-soylesi-ali-ihsan-aksamaz/

https://sonhaber.ch/gogita-citaia-ile-soylesi-tarihimiz-ovunulecek-zenginlikte/

http://circassiancenter.com/tr/gogita-citaia-ile-soylesi/

4 Ağustos 2021 Çarşamba