Megrel Manana Hanım ile Lazca Röportaj
(Ön açıklama: Kıymetli Büyüğüm Cemil Telci, aşağıdaki Lazca söyleşiyi 2007 yılında Megrel Manana Hanım ile Rize/ Fındıklı’da yaptı. Cemil Telci, Manana Hanım’a hayat hikâyesi, ailesi ve Megrel kültürü ile gastronomisine ilişkin Lazca sorular soruyor. Mamana Hanım da kendisine Lazca olarak yöneltilen sorulara yine Lazca olarak rahatlıkla cevap veriyor. Bu kısa söyleşi bizlere iki gerçeği gösteriyor: Birincisi, Megrelce ve Lazca birbirlerine çok yakın; bir Megrel Lazcayı, bir Laz da Megrelceyi kolaylıkla anlayabilir. İkincisi de, Laz ve Megrel kültür ve gastronomisi de birbirlerine o kadar benziyor.
+
Goʒ̆otkvala: Qoropeli umçane çkimik, Cemil Telcik Margal Manana Xanumi k̆ala tudeni int̆erviu doqu 2007 ʒ̆anas, noğa Rize/ Viʒ̆es. Cemil Telcik Manana Xanumis biyografi muşişen, ocaği muşişen do Margaluri k̆ult̆uri k̆ala gast̆ronomişen Lazuro k̆itxups. Mamana Xanumikti mskvaşa Lazuro nena geuktiraps. Aya mk̆ule int̆erviuk çkin jur mʒxade moʒ̆irapan: Margaluri do Lazuri artimajuras dido xolos ren; ar Margalis Lazuri, ar Lazisti Margaluri perpobaten oxvaʒ̆onen. Aya ren maartani mʒxade. Majuraniti eşo ren: Lazuri do Margaluri k̆ult̆uri do gast̆ronomiti artimajuras ek̆o nungapan.
+
გოწოთქვალა: ყოროფელი უმჩანე ჩქიმიქ, ჯემილ თელჯიქ მარგალ მანანა ხანუმი კალა თუდენი ინტერვიუ დოყუ 2007 წანას, ნოღა რიზე/ ვიწეს. ჯემილ თელჯიქ მანანა ხანუმის ბიჲოგრაჶი მუშიშენ, ოჯაღი მუშიშენ დო მარგალური კულტური კალა გასტრონიმიშენ ლაზურო კითხუფს. მანანა ხანუმიქთი მსქვაშა ლაზურო ნენა გეუქთირაფს. აჲა მკულე ინტერვიუქ ჩქინ ჟურ მცხადე მოწირაფან: მარგალური დო ლაზური ართიმაჟურას დიდო ხოლოს რენ; არ მარგალის ლაზური, არ ლაზისთი მარგალური ფერფობათენ ოხვაწონენ. აჲა რენ მაართანი მცხადე. მაჟურანი მცხადეთი ეშო რენ: ლაზური დო მარგალური კულტური დო გასტრონომითი ართიმაჟურს ეკო ნუნგაფან. Ali İhsan Aksamaz, 20 X 2021)
++
Margal Manana Xanumi k̆ala Lazuri Rep̆ort̆aji
Cemil Telci: Ncoxo mu gegožin?
Manana Xanumi: Manana (Manco).
Cemil Telci: Nak̆o ʒ̆aneyi ye?
Manana Xanumi: (43) jureneçi do sum.
Cemil Telci: Komoceyi yeyi?
Manana Xanumi: Komoceri bore. Xut ʒ̆ana oğinde komoli domiğuru. Manganak mezlipu.
Cemil Telci: Oxoyi so giğun, mik̆ala dodgitu?
Manana Xanumi: Oxori
Zugdidiz miğun. Batumişen
Cemil Telci: Bere ko giyonuni?
Manana Xanumi: Jur biç̆i miyonun, ç̆ut̆ana ren 20 ʒ̆aneyi yen. Didi naren 23 ʒ̆aneri yen.
Cemil Telci: Nak̆o cuma do da giyonun?
Manana Xanumi: Otxo da, jur cuma miyonun.
Cemil Telci: Dulya mu giğun?
Manana Xanumi: Mutu dulya bžiraye, hek biçalişam. Mektebiz ek̆onomi bik̆itxi.
Cemil Telci: Nana- baba saği giyonuni?
Manana Xanumi: Nanati, babati domiğuru. Hem dunyaz renan.
Cemil Telci: Mipeşi giʒ̆umenan?
Manana Xanumi: Babaçkimiz Berişvili uğun sulaleşi ncoxo.
Cemil Telci: Nam nenape giçkin?
Manana Xanumi: Mektebiz Rusuli do Gurculi nena bisinapamt. Oxoyiz Lazuri bisinapamt.
Cemil Telci: Oxoyi kogiğuni?
Manana Xanumi: Komoci çkimişi oxoyiz dopxedur. Jur kati yen, amʒikati ontule komiğun. Otxo oda, arti saloni miğunan.
Cemil Telci: Dalepe, cumalepe so xenan?
Manana Xanumi: Komoceyi dalepe çkimi komoli muunteşa renan. Komoceyi navaren baba çkimişi oxoyiz yenan.
Cemil Telci: Mute skidut?
Manana Xanumi: Koyiz amʒika let̆a miğunan. Puciti koren. Ontulez gebotasamt balucaği, xaci, şuka, feli ter şeyi bikomt. Kotumeti boskedinamt.Mxeçi ti ren. Ma var miğun mutu. Eskide çayiti bikomt̆it ama mutu var doskidu. Ter şeyi kogamapçit.
Cemil Telci: Ntxiri var giğunani?
Manana Xanumi: Hemuti kort̆u ama var domiskidez.
Cemil Telci: Duğuni muç̆o ikomt. Bozo ok̆vandu koreni? Biç̆epe do bozopek nana babaz nuyucamani?
Manana Xanumi: Kyoyepez bozope çeyizi ikoman.Ok̆vandinuşa ilen. Duğuniti bikomt. K̆ilises nikyaxi bikomt.Oç̆k̆omoni gayiyi loçasi bikomt. Çku oşumoni dido miğunan. Hekti xoronu miğunan. Haʒ̆i çkari var doskidu. Biçi do bozo isinapaman ar nikyaxi ikoman. Mitik kyoyepez var doskidu. Dulya na ažiyen ulun, içalişams.
Cemil Telci: Noğamisas mu meçamt. Altuni nuk̆idamti?
Manana Xanumi: Noğamisas altunişi bilezuği dolobok̆idamt. Rusişi oraz fazla var maxenet̆ez. Haʒ̆i daha k̆ayi bikomt ama telli Hakole mulun oçalişuşeni. Mu dulya ažirasen, içalişams. Bozo- biç̆i telli dulyaz çişoms. Hek dulya varen. Kyoyiz puci, livadi nauğun korba ožğams. Gerisi dido- ç̆ut̆a paraten içalişams. Hak Turkiyez k̆ayi para momçaman. Hemuşeni hak mutu dulya bžiromt biçalişamt.
Cemil Telci: Bozo muç̆o gorumt?
Manana Xanumi: Hak naikomsteri ok̆vandinuşa bulut. Nişani bikomt. Ok̆açxe didi duğuniten gyayi pxazirumt, gontanuşa bistert, bixoront. Esk̆ide daha dido adetepe miğut̆ez.
Cemil Telci: Duğuniz mu dolik̆unamt mupe nigidat?
Manana Xanumi: Enni k̆ayi fork̆ape dolobikunamt. Gabimstvimamt. Bekayi bozope daha k̆ayi gyomstvineyi mulunan. Bozo- bici isteyaman, oxoronaman. Bekayi biç̆ebepti hem seyis bozope goşiyonamant̆u. Ham oraz mutu var doskidu. Korba ožğuşen başka derdi var domoskidez.
Komoceyi oxorcalepeti biçalişaten deyine hakole mok̆ulunan . Dulya navar ažiyenepek k̆olayişa imt̆enen. Komolepe k̆ala ivenan heşo pipila çkınduman.Teli ti kitxeyi yen ama mu van. Hek na momçanen para en dido ar tutaz 90 -100 Dolari ancax iven. Hekti modvalu 60 dolariz yen. Heşo oxoyi varskidun.
Cemil Telci: Hediye mu uxenamt, çeyizi uxenamt̆it?
Manana Xanumi: Çeyizişi sanduği buxenamt. Bilezuği altunişi mepçamt.Yatağepe, yoğani buxenamt.
Cemil Telci: Ot̆rağodu ikomti, k̆arşilama, bozope ayri biç̆epe ayrı t̆rağudomti?
Manana Xanumi: Çku tulumi, k̆emençe var miğunan ama henterez nanungams kavalisteri, arti tulumiz nanungams Guda steri ç̆imoni nabuʒ̆ument tulumisteri oç̆andinoni miğunan. Arti k̆emençe steri çilili deyi k̆emane miğunan. Kavali boç̆andinamt.
Cemil Telci: Ar domit̆rağodi nagiçkinan ar mʒika
Manana Xanumi: Hak ti dido mignun hekoleti mit̆rağidoman:
“Yeşili k̆amiyoni moxti mendemiyoni
Ma dulya var maxenen/ Xanumi gomiyoni.”
Daha koren ama hamseri hak̆onay.
Cemil Telci: Muç̆o ixoronamt?
Manana Xanumi: Komolepe k̆ala, ayni tkvanisteri t̆rağudeyi elak̆nimeyi bixoronamt. Komolepek daha evedi deli xoroni ikoman.Xoroncepez dolokunu ayni uğunan. Oxorcalepeti dido alacali tiz dolok̆oyeyi porçape miğunan. K̆afk̆ayaşi foklorik motifleri ayni koren.
K̆ata ʒ̆anas Agozt̆ozişi dodginuşi dğa naren (13) vit̆o sum namat̆en oraz ortaluği gont̆onaşa mzuğaşa amabulut, bere, oxorca, komoli. Telli mzuğaz bimçvirt. Hemdğaz gyunaxepe memajilenan. Mjoraşi gont̆anaşa bimçvit. Hemu Şamanuri adeti yen Mzuğaşi Tangri Poseidoni steri çuti rit̆ueli miğunan.Batumiz k̆ata ʒ̆anaz hem orapez eglence ikoman, mzuğaşi k̆enariz.Oçk̆omoni, oşumonıten ot̆rağudo, oxoronu bikomt .Çkuni adetepe sum nğaz heşo bistert.
(Rep̆ort̆aji: Cemil Telci, 07-09-2007; Redakt̆ori: Ali İhsan Aksamaz)
+
(Önerilen okumalar: Cemil
Telci, “Atmaca Üzerine”, Sima Dergisi, Sayı 4, Sima Laz Vakfı Yayın Organı,
Fotosan Ofset Ltd. Şti., İzmit, 2002; Cemil Telci, “Antik Laz Ev Aletleri”,
Sima Dergisi, Sayı 5, Sima Laz Vakfı Yayın Organı, Fotosan Ofset Ltd. Şti.,
İzmit, 2003; Cemil Telci, “500 Yıllık Gelenek: Yaylacılık”, Sima Dergisi, Sayı
7, Sima Laz Vakfı Yayın Organı, Fotosan Ofset Ltd. Şti., İzmit, 2007; Cemil
Telci, “Maisine Entrikaları”, Kendi Yayını, İstanbul, 2017; Cemil Telci: “Çay üreticileri de
özel şirketlerin insafına kaldı!”19 VI 2021; sonhaber.ch/
circassiancenter.com.tr; “Lazların
Kültürel Mirasından Bir Hayat Hikâyesine: Cemil Telci”, gurcuhaber.com; Givi G. Karçava: “Megrel mutfağı, dünyanın çok
zengin mutfaklarından biri!”, 27 IV 2021, sonhaber.ch/
circassiancenter.com.tr, gurcuhaber.com)
+
მარგალ
მანანა ხანუმი
კალა ლაზური
რეპორტაჟი
ჯემილ თელჯი: ნჯოხო მუ გეგოძინ?
მანანა ხანუმი: მანანა (მანჯო).
ჯემილ თელჯი: ნაკო წანეჲი ჲე?
მანანა ხანუმი: (43) ჟურენეჩი დო სუმ.
ჯემილ თელჯი: ქომოჯეჲი ჲეჲი?
მანანა ხანუმი: ქომოჯერი ბორე. ხუთ წანა ოღინდე ქომოლი დომიღურუ. მანგანაქ მეზლიფუ.
ჯემილ თელჯი: ოხოჲი სო გიღუნ, მიკალა დოდგითუ?
მანანა ხანუმი : ოხორი ზუგდიდიზ მიღუნ. ბათუმიშენ 80 ქმ მედრაჲენ.
ჯემილ თელჯი: ბერე ქო გიჲონუნი?
მანანა ხანუმი: ჟურ ბიჭი მიჲონუნ, ჭუტანარენ 20 წანეჲი ჲენ. დიდი ნარენ 23 წანერი ჲენ.
ჯემილ თელჯი: ნაკო ჯუმა დო და გიჲონუნ?
მანანა ხანუმი: ოთხო და, ჟურ ჯუმა მიჲონუნ.
ჯემილ თელჯი: დულჲა მუ გიღუნ?
მანანა ხანუმი: მუთუ დულჲა ბძირაჲე, ჰექ ბიჩალიშამ. მექთებიზ ეკონომი ბიკითხი.
ჯემილ თელჯი: ნანა- ბაბა საღი გიჲონუნი?
მანანა ხანუმი: ნანათი, ბაბათი დომიღურუ.ჰემ დუნჲაზ რენან.
ჯემილ თელჯი: მიფეში გიწუმენან?
მანანა ხანუმი: ბაბაჩქიმიზ ბერიშვილი უღუნ სულალეში ნჯოხო.
ჯემილ თელჯი: ნამ ნენაფე გიჩქინ?
მანანა ხანუმი: მექთებიზ რუსული დო გურჯული ნენა ბისინაფამთ.ოხოჲიზ ლაზური ბისინაფამთ.
ჯემილ თელჯი: ოხოჲი ქოგიღუნი?
მანანა ხანუმი: ქომოჯი ჩქიმიში ოხოჲიზ დოფხედურ.ჟურ ქათი ჲენ, ამციქათი ონთულე ქომიღუნ.ოთხო ოდა, ართი სალონı მიღუნან.
ჯემილ თელჯი: დალეფე, ჯუმალეფე სო ხენან?
მანანა ხანუმი: ქომოჯეჲი დალეფე ჩქიმი ქომოლი მუუნთეშა რენან.ქომოჯეჲი ნავარენ ბაბა ჩქიმიში ოხოჲიზ ჲენან.
ჯემილ თელჯი: მუთე სქიდუთ?
მანანა ხანუმი: ქოჲიზ ამციქა ლეტა მიღუნან. ფუჯითი ქორენ.ონთულეზ გებოთასამთ ბალუჯაღი, ხაჯი, შუქა, ჶელი თერ შეჲი ბიქომთ. ქოთუმეთი ბოსქედინამთ.მხეჩი თი რენ. მა ვარ მიღუნ მუთუ. ესქიდე ჩაჲითი ბიქომტით ამა მუთუ ვარ დოსქიდუ.თერ შეჲი ქოგამაფჩით.
ჯემილ თელჯი: ნთხირი ვარ გიღუნანი?
მანანა ხანუმი: ჰემუთი ქორტუ ამა ვარ დომისქიდეზ.
ჯემილ თელჯი: დუღუნი მუჭო იქომთ. ბოზო ოკვანდუ ქორენი? ბიჭებე დო ბოზოფექ ნანა ბაბაზ ნუჲუჯამანი?
მანანა ხანუმი:ქჲოჲეფეზ ბოზოფე ჩეჲიზი იქომან.ოკვანდინუშა ილენ. დუღუნითი ბიქომთ. კილისეს ნიქაღი ბიქომთ.ოჭკომონი გაჲიჲი ლოჩასი ბიქომთ. ჩქუ ოშუმონი დიდო მიღუნან. ჰექთი ხორონუ მიღუნან. ჰაწი ჩქარი ვარ დოსქიდუ. ბიჩი დო ბოზო ისინაფამან არ ნიქაღı იქომან. მითიქ ქჲოჲეფეზ ვარ დოსქიდუ.დულჲა ნა აძიჲენ ულუნ, იჩალიშამს.
ჯემილ თელჯი: ნოღამისას მუ მეჩამთ.ალთუნი ნუკიდამთი?
მანანა ხანუმი: ნოღამისას ალთუნიში ბილეზუღი დოლობოკიდამთ. რუსიში ორაზ ჶაზლა ვარ მახენეტეზ. ჰაწი დაჰა კაჲი ბიქომთ ამა თელლი ჰაქოლე მულუნ ოჩალიშუშენი. მუ დულჲა აძირასენ, იჩალიშამს. ბოზო- ბიჭი თელლი დულჲაზ ჩიშომს. ჰექ დულჲა ვარენ. ქჲოჲიზ ფუჯი, ლივადი ნაუღუნ ქორბა ოძღამს. გერისი დიდო- ჭუტა ფარათენ იჩალიშამს. ჰაქ თურქიჲეზ კაჲი ფარა მომჩამან.ჰემუშენი ჰაქ მუთუ დულჲა ბძირომთ ბიჩალიშამთ.
ჯემილ თელჯი: ბოზო მუჭო გორუმთ?
მანანა ხანუმი: ჰაქ ნაიქომსთერი ოკვანდინუშა ბულუთ. ნიშანი ბიქომთ.ოკაჩხე დიდი დუღუნითენ გჲაჲი ფხაზირუმთ, გონთანუშა ბისთერთ, ბიხორონთ. ესკიდე დაჰა დიდო ადეთეფე მიღუტეზ.
ჯემილ თელჯი: დუღუნიზ მუ დოლიკუნამთ მუფე ნიგიდათ?
მანანა ხანუმი: ენნი კაჲი ჶორკაფე დოლობიქუნამთ. გაბიმსთვიმამთ. ბექაჲი ბოზოფე დაჰა კაჲი გჲომსთვინეჲი მულუნან. ბოზო- ბიჯი ისთეჲამან, ოხორონამან. ბექაჲი ბიჭებეფთი ჰემ სეჲის ბოზოფე გოშიჲონამანტუ. ჰამ ორაზ მუთუ ვარ დოსქიდუ. ქორბა ოძღუშენ ბაშქა დერდი ვარ დომოსქიდეზ.
ქომოჯეჲი ოხორჯალეფეთი ბიჩალიშათენ დეჲინე ჰაქოლე მოკულუნან . დულჲა ნავარ აძიჲენეფექ კოლაჲიშა იმტენენ. ქომოლეფე კალა ივენან ჰეშო ფიფილა ჩქıნდუმან.თელი თი ქითხეჲი ჲენ ამა მუ ვან.ჰექ ნა მომჩანენ ფარა ენ დიდო არ თუთაზ 90 -100 დოლარი ანჯახ ივენ. ჰექთი მოდვალუ 60 დოლარიზ ჲენ. ჰეშო ოხოჲი ვარსქიდუნ.
ჯემილ თელჯი: ჰედიჲე მუ უხენამთ, ჩეჲიზი უხენამთი?
მანანა ხანუმი: ჩეჲიზიში სანდუღი ბუხენამთ. ბილეზუღი ალთუნიში მეფჩამთ.ჲათაღეფე, ჲოღანი ბუხენამთ.
ჯემილ თელჯი: ოტრაღოდუ იქომთი, კარშილამა, ბოზოფე აჲრი ბიჭეფე აჲრı ტრაღუდომთი?
მანანა ხანუმი: ჩქუ თულუმი, კემენჩე ვარ მიღუნან ამა ჰენთერეზ ნანუნგამს ქავალისთერი, ართი თულუმიზ ნანუნგამს გუდა სთერი ჭიმონი ნაბუწუმენთ თულუმისთერი ოჭანდინონი მიღუნან. ართი კემენჩე სთერი ჩილილი დეჲი კემანე მიღუნან. ქავალი ბოჭანდინამთ.
ჯემილ თელჯი: არ დომიტრაღოდი ნაგიჩქინან არ მციქა
მანანა ხანუმი: ჰაქ თი დიდო მიგნუნ ჰექოლეთი მიტრაღიდომან:
“ჲეშილი კამიჲონი მოხთი მენდემიჲონი
მა დულჲა ვარ მახენენ/ ხანუმი გომიჲონი.”
დაჰა ქორენ ამა ჰამსერი ჰაკონაჲ.
ჯემილ თელჯი: მუჭო იხორონამთ?
მანანა ხანუმი: ქომოლეფე კალა, აჲნი თქვანისთერი ტრაღუდეჲი ელაკნიმეჲი ბიხორონამთ. ქომოლეფექ დაჰა ევედი დელი ხორონი იქომან.ხორონჯეფეზ დოლოქუნუ აჲნი უღუნან. ოხორჯალეფეთი დიდო ალაჯალი თიზ დოლოკოჲეჲი ფორჩაფე მიღუნან. კაჶკაჲაში ჶოქლორიქ მოთიჶლერი აჲნი ქორენ.
კათა წანას აგოზტოზიში დოდგინუში დღა ნარენ (13) ვიტო სუმ ნამატენ ორაზ ორთალუღი გონტონაშა მზუღაშა ამაბულუთ, ბერე, ოხორჯა, ქომოლი. თელლი მზუღაზ ბიმჩვირთ. ჰემდღაზ გჲუნახეფე მემაჟილენან. მჟორაში გონტანაშა ბიმჩვით. ჰემუ შამანური ადეთი ჲენ მზუღაში თანგრი ფოსეიდონი სთერი ჩუთი რიტუელი მიღუნან.ბათუმიზ კათა წანაზ ჰემ ორაფეზ ეგლენჯე იქომან, მზუღაში კენარიზ.ოჩკომონი, ოშუმონıთენ ოტრაღუდო, ოხორონუ ბიქომთ .ჩქუნი ადეთეფე სუმ ნღაზ ჰეშო ბისთერთ.
(რეპორტაჟი: ჯემილ თელჯი, 07-09-2007; რედაქტორი: ალი იჰსან აქსამაზი)
http://www.gurcuhaber.com/2021/10/20/megrel-manana-hanim-ile-lazca-roportaj-cemil-telci/
