“Ne
Kadar Çok Dil, O Kadar Çok Zenginlik!”
+
Ali
İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım.
Nerelisiniz? Kimlerdensiniz? Şu anda nerede yaşıyorsunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı?
Torunlarınız var mı? Hangi dilleri biliyorsunuz?
Demir
Akın: Artvin, Kemalpaşa, Köprücü köyündenim. 1951 yılının
13 Şubatında orada doğdum. Babamın iş hayatı nedeniyle Zonguldak, Mersin ve
Karadeniz Ereğli’de yaşadıktan sonra Üniversiteyi İstanbul’da bitirdim.
Sonrasında Ankara’ya yerleştim ve 40 yıldan fazla orada yaşıyorum. Evliyim. İki
çocuğum ve iki torunum var. Orta düzeyde (az da denebilir) Lazca ve iyi düzeyde
İngilizce biliyorum. Jeofizik Y. Mühendisiyim ve uzun yıllar Deprem Araştırma
Dairesinde çalıştıktan sonra 2015 yılında emekli oldum. Köprücü köyündeki
mülklerimi (babamdan kalan) koruyorum ve yakın bir zamanda oraya kalıcı olarak
gitme düşüncesi içindeyim.
Ali
İhsan Aksamaz: Demir Bey; siz, Artvin Kalkınma ve
Eğitim Vakfının Başkanısınız. Vakfınız başka ne aktiviteleri yapıyor? Biliyorum
horon kurslarınız var. Dil kurslarınız var. Başka hangi kültürel çalışmalar
yapıyorsunuz vakıfta?
Demir
Akın: Artvin Kalkınma ve Eğitim Vakfını 1996 yılının son
günlerinde kurduk. O yıllarda Artvin ve Karadeniz illerinde sürdürülen yatırım
projeleri üzerinde farklı düşüncelerimiz vardı. Yine o yıllarda bölgemizin
eğitim düzenindeki bozukluklara çare üretmek üzere bir araya gelme ihtiyacımız
vardı. Bunun yanı sıra ilimizin ve yakın bölgemizin kültür ve sanat alanındaki
yapısal durumunu incelemek, bu konuda araştırma projeleri oluşturmak, akademik
çalışmaları desteklemek, turizm ve tarihsel altyapımızı bilimsel araştırmalarla
kamuoyunun gündemine sokmak gibi hedefleri de çok tartıştık. Bunun yanı sıra,
çevre sorunları, basın-yayın çalışmaları, görsel veya yazılı medya ilişkileri
gibi alanlarda da çalışmalar yapmak vakıf senedimizde yazılan çalışmalar
arasındadır. Geçen yirmi yılda başta “Artvin Yatırımları
Sempozyumu”(Ankara’da), “Artvin 21. Yüzyıla Hazırlanıyor Sempozyumu”
(Ankara’da), “Artvinin Turizm Potansiyeli ve Geleceği Sempozyumu” (Artvin’de)
gibi büyük etkinliklerin yanı sıra onlarca panel, söyleşi, imza günü, Artvin
günleri etkinlikleri gerçekleştirdik. Bunları sırayla yazmak bile uzun zaman
alır ama sizin özel ilgi alanınız olan kültürel boyutta yaptıklarımıza hızla
gelmek istiyorum. Dikmende yapılan Artvin Evinin çatı katı tamamıyla “Artvin
Kültür, Sanat ve Araştırma Merkezi” olarak hizmet vermektedir. 250 metrekarelik
alanda kurduğumuz kütüphanede Artvin ile ilgili tüm belge bilgi, dokümanı bir
araya getirilmekte, araştırmacıların hizmetine sunulmaktadır. Bir bölümde de
Artvinli tüm yazar ve şairlerimizin eserleri ile Artvin ile ilgili yazılmış
kitaplar toplanmaktadır. Değerli büyüğümüz araştırmacı Hayrettin Tokdemir
külliyatı vakfımız kütüphanesindedir. Artvinli halk şairlerinin eserlerini bir
araya getiren araştırmacı Bekir Karadenizin tüm eserleri vakfımıza
bağışlanmıştır, yine bölgemizin tarihini ve kültürünü belgeleyen ilk
araştırmacılardan Adil Özder’in eserleri kütüphanede araştırmacıların hizmetine
sunulmuştur. Yazar araştırmacı Aydın Karasüleymanoğlu külliyatı da
kütüphanemizde toplanmaktadır. Bu merkezimizde her ay bir yazar, şair veya
kültür insanı ile söyleşi- imza günü düzenliyoruz. Son altı bu alanda aklıma
gelen isimler arasında Prof. Dr. Ali Demir (“Kırmızı Mendil”) , Kevser Ruhi
(“Gürcü Edebiyatı ve Dili”), Av. Yalçın Duman (“Hayatımızda Roman, Edebiyat ve
Edebiyatçılar”), Eğitimci-Yazar Rasim Bakırcıoğlu var. Her yıl Mart ayının
7’sinde Artvin’in kurtuluşunu kutlamak için Anıtkabir ziyaretimizden sonra yine
bu merkezde Artvin tarihi konusunda araştırması olan bir konuşmacı bizlerle
birlikte olur ve bir tür atölye çalışması gerçekleştiririz. Yine bu merkezde
Artvin Halk Oyunları ekibimizin katılımcıları eğitmenimiz Kemal Özbıyık ve
tulum, akordiyon eşliğinde otantik Artvin oyunlarının çalışırlar hafta
sonlarında. Vakfımızın bir katında da Halk Eğitim Müdürlüğüyle birlikte başta
resim Röliyef ve ağaç boyama kursları olmak üzere her yıl yüze yakın
katılımcının iştirakiyle kurslar açıyoruz ve yıl sonunda da gerek vakıf
salonlarında gerekse şehir merkezindeki çeşitli salonlarda bunları
sergiliyoruz. Bu arada iki değerli hemşerimizin yönetmen ve yapımcısı olduğu
iki filmin (“Babamın Rüzgarları”, “Sonbahar”) Ankara galasını da diğer
derneklerimizle birlikte vakfımız gerçekleştirmiştir. Bu dönem Yönetim
Kurulunda alınan karar gereğince her yıl iki kitap basılması kararlaştırılmış
olup ilk kitabımız Artvinden yetişen değerli şair ve entelektüelimiz Hasan
Çelebi’nin eserlerini bir araya getiren ve editörlüğünü Güner Yalçın’ın yaptığı
kitabımızdır. Aşık Deryami’nin 1400’e yakın şiirine bir araya getirecek olan ve
araştırmacı H. Tokdemir tarafından 1970’li yıllarda yapılan çalışmanın güncel
basımı ikinci kitabımız olacaktır bir kaç ay sonra. 1997-2005 yıllarında Artvin
Kültür ve Yardımlaşma derneğiyle birlikte çıkardığımız “B. Atabarı Dergisi” ve
2008-2013 yılları arasında çıkardığımız “Artvin Evi Dergisi” ekonomik
gerekçelerle devam ettirilememiştir. Son olarak önem verdiğimiz bir
çalışmamızda bölgemizde yaşayan üç önemli etnik bileşenin kültür, tarih ve
sanatsal yapısını değerlendiren panel ve söyleşilerden bahsetmek isterim. Bu
çerçevede ilk çalışmamız “Lazlar” üzerine yaptığımız ve Sn. Şevket
Çorbacıoğlu’nun yönettiği Sn. Kemal Özbıyık, Sn Kamil Aksoylu’nun katıldığı
panel, Sn. Ali İhsan Aksamaz’la yaptığımız söyleşi ile Sn. Kevser Ruhi ile
yaptığımız ve Gürcü Kültürü ve Tarihi söyleşisi önemlidir. Hemşin etnisitesi
üzerinde de yapmayı düşündüğümüz panel ise bu alanda varolan iki uç görüş
arasında bir ortaklaşma (tartışma biçimi) sağlayamadığımızdan bu aşamada
gerçekleşememiştir. Bu eksikliği gidermek ve diğer etnisiteleri de gündeme
sokmak önümüzde süreçte önemli görevlerimiz arasındadır.
Ali
İhsan Aksamaz: Eski zamanlarda insanlar kardeşlik
içinde yaşıyordu, ancak kapitalist anarşi vasıtasıyla, çok kötü günler gördük,
görüyoruz. Kapitalizm, insanlığın düşmanı. Günümüzde, kapitalist vandalizm,
doğayı da tahrip ediyor. Şu an, su para ile, ancak on- yirmi yıla kadar su da
bulamayabiliriz. Ne yapalım da doğamızı yaşatalım?!
“Doğamızın
kapitalist sistem tarafından azgınca tahrip edilmesi sorunu bir insanlık sorunu
haline gelmiştir”
Demir
Akın: Doğamızın kapitalist sistem tarafından azgınca
tahrip edilmesi sorunu bir insanlık sorunu haline gelmiştir. Bununla birlikte
bir kültür ve tarih sorunudur aynı zamanda. Bir örnek olarak söyleyeyim: Bizim
köyün deresi binlerce yıldır o vadiden akar ve kültürümüz, su ile birlikte yaşıyor, gelişiyor,
tanımlanıyor. O dere ve derenin içinden aktığı vadi bizi tarihsel olarak da
komşularımızdan ayırıyor. Örneğin Laz’ların doğal batı sınırı Melyat gibi.
Vakfımız ilk kuruluş günlerinden itibaren bu alanda
da çok sayıda çalışma yürütmüştür. 1997 yılındaki ilk sempozyumuz kapsamında
düzenlenen bir panelde o günlerde çokça gündemde olan Karadeniz Duble Yolu
konusundaki eleştirel görüşümüz dönemin Karayolları Genel Müdürü Yaman Kök’ün
önünde yüksek dillendirilmiş ve bunun bir doğa katliamı, rant projesi olduğu
kanıtlarıyla ortaya konmuştur. Yine o yıllarda bölgesel proje olarak DSİ’ce
hazırlanan Çoruh Vadisi Barajları Projesi DSİ Genel Müdürü önünde yerden yere
vurulmuştur ve doğuracağı çevre tahribatının yanı sıra sosyal dokuyu da yok edeceği
kanıtlanmıştır. “Cerattepe Altın Madeni İşletmeciliği” ise, Artvini öldürecek
bir çevre katliamı olarak görülmüş ve vakfımızca son 20 yılın her anında eylem
ve etkinliklerle karşı durmuşuzdur. Üç kesinleşmiş mahkeme kararına rağmen
sermaye sınıfı, siyasal iktidara yasa değiştirerek, yönetmelik değiştirerek,
yeni genelgeler hazırlattırarak ÇED raporunu onaylattırmışlar ve çalışmaya
başlamışlardır. Ancak 4400 hektarlık işletme ruhsatına rağmen 22 hektar için
ÇED raporu alma kurnazlığı yetmemiş, bu kez sahayı on kat arttırarak ÇED raporu
almadan işletmeyi sürdürme talepleri herhalde mahkemeyi de rahatsız ettiğinden
(her halde mahkeme yeter artık bu yüzsüzlüğünüz, ayıp oluyor, bizi zor duruma
sokarsınız demiş) kabul edilmemiştir. Bu alanda hukuki ve fiili mücadelemiz
devam edecektir. Yine Artvinde 200’den fazla HES, onlarca taş ocağı ve 200
kadar yeni maden ruhsatı konusunda Vakfımızın da içinde bulunduğu platformlar
üzerinden mücadelemiz devam ediyor, edecek. Kuruyan derelerimiz, ölen balıklar,
sık sık yaşanan su baskınları, vahşetin boyutunu kanıtlıyor. Ne yapmalı
sorusunun birinci yanıtı: Karşı durmak, mücadeleyi yükseltmek, hiçbir alanı boş
bırakmamak (hukuk, kamuoyu, parlamento, dünya çevre dostları, vs) tır. Bu
mücadeleyi sürdüren bizler arasında büyük bir çoğunluk farklı siyasal görüşlere
sahiptir ancak insani olarak birbirimize ihtiyacımız vardır. Onun için birlikte
mücadele edebilmek, farklılıklarımızı, farklı alanlarda zenginliğimiz olarak
kabul etmek şiarımız olmalıdır.
Ali
İhsan Aksamaz: Demir Bey; siz de iyice biliyorsunuz
ki, Lazca ölüyor. Bazı okullarda, kimi öğretmenler seçmeli Lazca dersleri
veriyor, ancak bu yeterli değil. Öyle görülüyor ki, Lazca sadece bu seçmeli
derslerle yaşamaz. En iyisi, TRT’nin yayını. Ancak TRT, 7/24 Kürtçe yayın
yapıyor, Afrika dillerinde yayın yapıyor; Lazcayı görmüyor. Kürtçe de olsun,
diğerleri de. Ne yapalım da TRT, Lazcayı da görsün? Ne düşünüyorsunuz?
Demir
Akın: Ben Lazca’nın öleceğini düşünmüyorum. Bunun temel
nedeni çok köklü bir kültürün ürünü olması ve tüm baskılara rağmen bugüne
gelebilmesidir. Ayrıca çok sayıda öncü araştırmacının bu dil üzerinde bilimsel
çalışmaları kalıcı ürün vermektedir. Lazca’nın TRT tarafından görülmemesi ise
hem yasal hem insani açıdan bir suçtur. Burada bizlerde sorumluyuz. Ne yazık ki
bu talebimizi çok yükseltemedik, ısrarla fikri takip yapmadık, politikacıları
etkileyemedik, farklılıklarımızı abarttık, hoşgörüyü unuttuk. Şimdi bunları
yapmadan, yeni bir motivasyon ile ve kararlı ve planlı bir çalışma yapalım, bu
arada bu çabalarımızı ülkemizin demokrasi mücadelesinin bir parçası haline
getirelim.
Ali
İhsan Aksamaz: Lazca yalnızca Lazların anadili değil,
insanlığın kültürel mirası. İnsanlığın en eski ayak izleri Lazcanın içinde de
gizli. Lazca ölünce insanlık da ölecek. Kardeşlik ölecek. İnsanlığın en eski
değerleri de ölecek. Ben böyle düşünüyorum. Siz bu konuda ne düşünüyorsunuz? Ne ve nasıl yapalım da Lazcayı yaşatalım?
Demir
Akın: Yukarıda ifade ettiğim gibi Lazca ölmez çünkü
insanlık ölmez. Bugünlerde zorluk içinde olabilir ama böylesine güçlü bir dilin
baskıyla yok edilmesi mümkün değildir. Bugün Lazca’yı kendi dillerine ve
kültürlerine karşı gibi görenler günü geldiğinde görecekler ki başka bir dili
baskı altına alan dilin kendisi de baskı altındadır ve kurtuluşu baskı altına
olan dillerle birlikte yaşama tutunmaktan geçmektedir. Biraz abartarak
söyleyeyim: “Ne kadar çok dil, o kadar çok zenginlik!”
“Bizim
de bir Orhan Kemal’imiz, Hasan Hüseyin’imiz olmalı”
Ali
İhsan Aksamaz: Demir Bey; ben size çok teşekkür
ediyorum. İsterseniz, söyleşimizi sonlandıralım. Başka söyleyecekleriniz varsa,
onları da lütfen belirtin. Çoluk- çocuk, torunlarınızla her zaman mutlu olun,
Demir Bey.
Demir Akın: Dilimizin yaşaması için bu konuda bilimsel olarak yetkin insanlarımızın bir alfabe üzerinde uzlaşmaları (farklı sistemlere de açık olarak) ve bir ortak zemin yakalamaları gerekiyor. Sonrasında edebi eserler gerekiyor. Bizim de bir Orhan Kemal’imiz, Hasan Hüseyin’imiz olmalı. Bunu şunun için söylüyorum: Yazılı edebiyat olmadan olmuyor. Var diyorsanız da benim yanıtım: Herhalde yetersiz ki yaygınlaşamıyoruz, çocuklarımıza aktaramıyoruz. Ben umutluyum. Bu alanda yazılı eser veren sizin gibi değerli araştırmacılarımıza da şükranlarımı iletiyorum.
Armağan
Serdaroğlu, Ali İhsan Aksamaz, Musa Cedeşi, Kemal Özbıyık, Demir Akın, Şevket
Çorbacıoğlu (23 IV 2017, Artvin Kalkınma ve Hizmet Vakfı,
Dikmen)
(23
IV 2017, Artvin Kalkınma ve Hizmet Vakfı, Dikmen, Ankara/ Fotoğraflar: Rasim
Yılmaz)
(Önerilen okumalar: Bayram Ali Özşahin: “Kapitalizm
her şeyi aşındırıyor, öğütüyor, eritiyor, kaybediyor!”, 14 VIII 2019,
sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Besim Özel: “Köyümüzde Lazca türküler
söylenirdi”, 11 IV 2022, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Cemil Telci: “Çay Üreticileri de Özel Şirketlerin
İnsafına Kaldı!”, 19 VI 2021, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Cihangir
Bilgin: “Anadolu’da yaşamış ozan ve aşıkların divanını okudum!”, 11 XII 2021,
sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com; Cihangir Bilgin: “Kendi
kültürümüze ve anadilimize dair tek kalem oynatmamak çok zoruma gitmişti!”, 12
XII 2021, sonhaber.ch sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com;
Cihangir Bilgin: “Batum, Tiflis, Rustavi’de arşiv çalışmaları yaptım!”, 14 XII
2021, sonhaber.ch sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com; Cihangir
Bilgin: “Lazca mücadelemize devam edeceğiz!”, 16 XII 2021, sonhaber.ch /
gurcuhaber.com/ circassiancenter.com;
Ergün Konakçı: “Vatandaşların Eğitim ve Kültür İhtiyaçları İçin Çeşitli
Faaliyetlerde Bulunmak Siyasî Bir Eylem Değildir!”, 24 VIII 2019,
circassiancenter.com.tr; Erol Kant “Antik çağlardan günümüze gelen
bu kadim dili yaşatmamız gerekiyor!”, 31 VIII 2022, sonhaber.ch,
circassiancnter.com.tr; Fatma Başural:
“Anadilimizi, Kültürümüzü, Geleneklerimizi Bilelim!”, 1 XII 2018,
circassiancenter.com.tr; Gülcan Yüksel Asılyazıcı: “Dört Elle Lazca İçin
Savaşan Biri Olup Çıktım!”, 29 III
2021, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr;
Hasan Uzunhasanoğlu: “Lazca, Bir Dialekt (Ağız, Şive) Değil, Bir Dildir!”, 21
VIII 2019, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; İnci Derya Turna,
“Anadilimiz ve Köklü Güzel Kültürümüz Yok Olmasın!”, 11 IX 2019;
circassiancenter.com.tr; Kemal Özbıyık: “Büyükler Bir Araya Gelmezsek Dilimiz
de Ölecek!”, 30 XI 2018, circassiancenter.com.tr; Maksut Kesici: “Lazca Eğitim
Görebilseydim, Türkçeyi Güzelce Öğrenebilseydim, Böyle Zor Bir Hayatım
Olmayacaktı!”, 25 XI 2018, circassiancenter.com.tr; Mircan Kaya: “Çocuklara
Ninnilerimizi Duyurmak İstiyorum!”, 11 V
2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Murat Karadeniz: “Gazete
Noğa’yı Tamamen Lazca Yayınladık!”, 18 II
2022, sonhaber.ch/ circassiancenter.com; Musa Karaalioğlu:
“Ağlamayana Süt Vermezler!”, 29 IV
2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Orhan Bayramin: “Laz
Edebiyatı 1996’dan Fersah Fersah İleride!”, 15 III 2021, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com/ simavakfi.org;
Osman Şafak Büyüklü: “Lazlar, Çalışmalarını Büyük Bir Kolektif Ortamın İçinde
Yapmalı!”, 21 VIII 2019, circassiancenter.com; Önder Acar: “Oçamçire’deki Laz
Okulu’nda da Öğrenim Görmüş Anneannem!”, 11 X
2019, circassiancenter.com/ gurcuhaber.com; Özlem Şendeniz: “Yerelin gündelik yaşam bilgisine kıymet
veriyorum!”, 10 II 2020, sonhaber.ch, circassiancenter.com.tr; gurcuhaber.com;
Rasim Yılmaz, “Türkiye Lazları ve
Laz Kültürü…”, 19 V 2017, old.08haber.com; Rıdvan
Özkurt Anç̆aşi:
“Çoğunlukla Aşk, Doğa, İnsana İlişkin Şiirler Yazıyorum!”, 04 II 2022,
sonhaber.ch, circassiancenter.com.tr; Ruhan Odabaş, “Yitmek Üzere Olan Dilimizi
Yaşatabilme Çabasındayım!”, 3 VII 2021, sonhaber.ch, circassiancenter.com.tr;
Sabri Aslışen: “Yüksek Yerleşim Yerlerinde Saha Çalışması Yapmak da
İstiyorum!”, 9 VIII 2019, circassiancenter.com.tr /ardeseninsesi.com/
ardesenkulturdernegi.com.tr; Sami Fitoz, “Çocuklarımızın Anadilimizi
Öğrenmesini İstiyorum!”, 7 X 2019, sonhaber.ch/ circassiancenter.com; Selma
Koçiva: “Son Aktif Yıllarımı Laz Edebiyatına Vermek İstiyorum!”, 24 II
2021; sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com/ turklaz.com/ avrupaforum4.org;
Yılmaz Erdoğan: “Bizimkiler Sohum’a Yerleşmiş!”, 22 XI 2018,
circassiancenter.com.tr; Yılmaz Erdoğan: “Ogni Kültür Dergisi” ikinci çocuğum
olarak kucağımdaydı!” ,7 VI 2022, sonhaber.ch/circassiancenter.com.tr; “Yaşasın
23 Nisan!”, 27 IV 2017, ozgurcerkes.com)
+
“Dido
nananenape maqvanşi, ek̆onari k̆ult̆uruli xampoba maqven!”
(Goʒ̆otkvala: Aʒ̆ineri musafiri/ sumari çkimi ren
Demir Akini. Demir Akini ren Noğa Artvinişi Omordinu do Xizmetişi Vakfişi
dudmaxvancepen; nananoğa Ank̆aras. Demir Akini rt̆u manebra çkimi meta/ feysbuk̆işen.
Uk̆ule goʒ̆os kok̆optit nananoğa Ank̆aras
. Entepek miç̆anderet̆es semineri meçamuşa Vakfis. Aya rt̆u 23 İgrik̆a 2017 ʒ̆anas.
Semineri çkimişi tema rt̆u “Lazepe”. Ma k̆aixeşa va miçkin mara, Demir Akini
ren Xopuri. Emu ren gamantaneri do k̆itxeri çkineburepeşi art- arti. Çkin ar k̆ult̆uruli
int̆erviu p̆it. Mskvaşa bğarğalit do aya ren noğarğale çkinişi t̆ekst̆i. Ali
İhsan Aksamazi)
+
Ali
İhsan Aksamazi: İpti biyografi tkvanişen bğarğalat.
Sonuri ret? Mi oğlepeşi ret? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu dulya ikipt? So
skidurt andğaneri ndğas? Çileri reti?
Berepe giqonunani? Motape giqonunani? Namu nenape giçkinan?
Demir
Akini: Artvinişi
noğa Mak̆riali/ Noğedişi (Kemalpaşaşi) oput̆e Kopricişen (Köprücüşen)
vore. Ma yepçkindi 13 K̆undura 1951 ʒ̆anas, ek, oput̆e Kopricis. Baba çkimişi
dulyaşi sebebiten; ipti noğa Zonguldak̆is, noğa Mersinis do noğa K̆aradeniz-
Ereğlis dovibargit do pskidit. Uk̆uleti
noğa İst̆anbolişi Universit̆et̆is doviguri do gecginobaten mezuni gamapti.
Uk̆ule nananoğa Ank̆araşa dovibargi. Edo (40) jure neçi ʒ̆anaşen doni ek
pskidur. Çileri vore. Jur bere, juriti mota komiqonun. Oşkenda seviyes
(ç̆it̆ati itkven) Lazuri nena
komikçin. K̆ai seviyesti
İnglisuri nena komikçin. Jeofizik̆işi Mağali muxendisi, injineri vore. Edo
Dixaşk̆ank̆alaşi, Depremişi Goşogoraşi Şkaguronis viçalişi. (2015) eçi oşi do
vit̆o xut ʒ̆anasti t̆ek̆audi viqvi. Oput̆e Kopricis (Baba çkimişen genomskide mteli) mulkepe çkimi, xes vokaçap.
Edo ma minon, ek vibarga xolosoni oras; guris eşo mek̆amilaps.
Ali İhsan Aksamazi: Demir Begi; tkvan, Noğa Artvinişi Omordinu do Xizmetişi Vakfişi dudmaxvance ret. Vakfi tkvanik mu k̆ult̆uruli Akt̆ivitepe ikips? Ma miçkin ki, xoronişi k̆ursepe giğunan; nenaşi k̆ursepe giğunan. Entepeşen met̆a, mu k̆ult̆uruli dulyape ikipt vakfis?
Demir
Akini: Çkin Noğa Artvinişi Omordinu do Gamantanaşi Vakfi
gebdgit 1996 ʒ̆anaşi çodina ndğalepes. Noğa Artvini do Uçamzoğaşi çkineburi
semtis, noʒ̆iles xveneri p̆lasmanişi p̆rojepe şeni. Çkineburi Uçamzoğaşi, noʒ̆ile
çkinişi ok̆oxveri gamantanaşi sist̆emişa moxva çarepe ožiramu şeni ok̆oxtimu
domaç̆irt̆es. Edo xolo, noğa do xolosoni noʒ̆ilepe çkinişi k̆ult̆uruli do
xeşnoxvenuri speros oçalişuşi temapeşen ok̆oviğarğalit. Aya temapeten
goşogoraşi p̆rojepe oxvenu do emk̆ata ak̆ademiuri noçalişepes omxvacu şeniti
ok̆oviğarğalit. T̆urizmi do tarixuri mirasepe çkini gamantanaruli goşagorapeten
mtel Turkiyes ognapu şeniti çarepe, gzalepe bgorit. Edo xolo, buncinaluri
p̆roblemepe, gamaçkvala-ç̆andinaşi noçalişepe, vizualuri varna ç̆areli medya
k̆ala irtibati, k̆ont̆akt̆i steri speropes oçalişuti; mtel antepe doloç̆areli
ren vakifi çkinişi senedis. Golaxtimeri eçi ʒ̆anas, ipti “Noğa Artvinişi
P̆lasmanepeşi Sempozyumi”( Nananoğa Ank̆aras), “Noğa Artvinik Xazirops (21.)
eçi do maartani oşʒ̆anuraşa” coxoni Sempozyumi (Nananoğa Ankaras), “Noğa
Artvinişi T̆urizmuli P̆ot̆ansiyeli do Moxtanerişi Semp̆ozyumi (Noğa Artvinis);
amk̆ata didi ok̆oxtalape k̆ala (10- peten) vit̆epeten p̆aneli, ok̆otvala,
imzaşi dğa; “Artvinişi Dğalepe” coxoni ak̆t̆ivit̆epe p̆ʒ̆opxit çkin. Antepeşi
oç̆aru do ok̆oroʒxuten ora mek̆amilasunonan do mutu var.
Ma miçkin, tkvan didopeten k̆ult̆uruli dulyape k̆ala
ibodert do mati emuşeni k̆ult̆uruli noçalişepe çkinişen ambarepe mekçaten
arşvacis: Nananoğa Ank̆araşi semti/ noʒ̆ile Dikmenis gedgineri “Artvinişi
Oxori” koren. Edo “Noğa Artvinişi
K̆ult̆uruli, Xeşnoxveneşi Goşogoraşi Şkaguri ren do amk̆ata speropes xizmet̆epe
meçaps mtelo. (250) jur oşi do jure neçi
do vit k̆vadrat̆oni seros geladgineri ren
kutupxana çkini. Edo tkvan gažirenan k̆oroberi mtel rabisk̆a, çkinape, ambari
do dok̆umanepe kutupxana çkinişi doloxe. Edo kutupxana çkinik magoşogorepes
xizmet̆i meçaps k̆arta speros. Artvinuri
mteli maç̆arale do şairepe çkinişi noxvenepe k̆oreberi ren ar burmes. Noğa
Artvinişi jin ç̆areli k̆arta ketabi
k̆oreberi ren xolo aya burmes. Umçane çkini magoşogore Hayrettin
Tokdemirişi kulliyatiti k̆oreberi doložin vakfi çkinişi kutupxanas. Artvinuri
xalk̆uri şairepeşi noxvenepe k̆oreberi ren magoşogore Bek̆ir K̆aradenizi
şk̆elen. Edo muşi mteli noxvenepeti hediye meçameri ren Vakfi çkinişi
kutupxanaşa. Edo xolo semti, noʒ̆ile çkinişi tarixi do k̆ult̆uruli pasepe,
mç̆ipaşa, na k̆orobu iptineri magoşogorepeşen Adil Ozderişi noxvenepeti
kutupxana çkinis ren do magoşogorepes
xizmet̆i meçamuşa xazireli ren. Maç̆arale do magoşogore Aydin Karasuleymanoğlişi
kulliyatiti kutupxana çkinis ik̆oroben. Aya şkaguroni çkinis, k̆arta tutas ar
fara; ar maç̆arale, ar şairi varna ar
k̆ult̆urişk̆oçi k̆ala ok̆otkvala- imzaşi
nğa p̆ʒ̆opxupt çkin. Eşo gomaşinen ki, çodina anşi tutas; P̆rof. Dr. Ali Demiri
(“Mç̆ita Mandili”) , Kevser Ruhi (“Gurculi Edebiyat̆i do Nena”), Avuk̆ati
Yalçin Dumani (“Skidala çkinis Romani, Mç̆araloba do maedebiyepe”),
magamantane- mç̆arale Bak̆ ircioğli k̆ala ok̆otkvala- imzaşi dğa p̆ʒ̆opxupt.
Tkvanti giçkinan, 7 Mirk̆ani ren Noğa Artvinişi duşmanişi işgalişen
moşletinobaşi dğa. K̆arta ʒ̆anaşi 7 Mirk̆anis, Noğa Artvinişi moşletinobaşi
dğaşi oşinu do oxvamu şeni AnitKabiri movik̆ itxup. Aya mok̆itxa şk̆uleti, Noğa
Artvinişi tarixişen goşagorape, na kuğun ar çkinerk̆oçik 7 Mirk̆anişi
becitobaşen semineri momçapan vakfi çkinişi şkaguris. Uk̆uleti ar at̆elyeşi faaliyeti p̆ʒ̆opxupt
çkin. Uk̆ule magamantane çkini Kemal Ozbiyikişi goʒ̆ocğoneroba k̆ala do
gudastviri do ak̆ordiyonişi musikiten,
xalk̆uri xoronepeşi ek̆ibi çkinik Noğa Artvinişi, otantik̆uri xoronepe
içalişepan vakfi çkinişi şkaguronis, k̆arta xaftaş/ doloniş çodinades. Vakfi
çkinişi binaşi ar k̆atisti roliyefi do piʒariş oğapuşi k̆ursepe komiğunan. Aya
k̆ursepe, Devletişi Xalk̆işi Gamantanaşi Mudiroba k̆ala xe-ok̆ok̆limeri p̆ʒ̆opxupt.
K̆arta ʒ̆anas oşi k̆onari k̆oçişi ok̆atuten, k̆ursepe p̆ʒ̆opxupt. K̆arta
gamantanaşi çodinasti, aya k̆ursepes xveneri noçalişepe meirçinen hemi vakfi
çkinişi salonepes hemiti nananoğa Ank̆araşi şkaguronişi salonepes. Xolo
otkvaluşi vore ki, ar doxmeli noğamşine çkinişi jur filimişi, (“Baba çkimişi
İxepe” do “Steveli”şi) galape ixorʒelinu
majura derneğepe k̆ala vakfi çkini şk̆elen. Vakfi çkinişi oktalaşi k̆omisyonik
gonk̆vatu: Aya gonk̆vataşi hukmitenti, çkin ar ʒ̆anas jur ketabi gamovoçkvaten.
Artvinişi doxmeli şairi do gamantana Xasan Çelebişi noxvenepeşen nok̆orobe
iqvasen iptinişi ketabi çkini. Aya ketabişi edit̆ori ren Guner Yalçini.
Majurani ketabi çkini gamiğasunon Aşik̆i Deryamişen nok̆orobe (1400) vit̆oşi do
otxo oşi k̆onari şiiri muşiten. Aşik̆i
Deryamişi aya noçalişe gamiçkvineret̆u magoşagore H. Tokdemiriş k̆elen
(1970-oni) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do vit̆oni ʒ̆anapes. Edo ketabi
gamaxtasunon ar-jur tutaşa. (1997) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi do vit̆o şkvit
ʒ̆anaşen (2005) eçi oşi do xut ʒ̆anaşa, Noğa Artvinişi K̆ult̆uruli do Meşveluşi
Derneği k̆ala artot gamiçkvineri jurnali “B. Atabari” do (2008) eçi oşi
do ovro ʒ̆anaşen (2013) eçi oşi do vit̆o sum ʒ̆anaşa vakfi çkini şk̆elen
gamiçkvineri jurnali “Artvin Evi” (“Artvinişi Oxori”) va gamulunan andğaneri
ndğas; emuşeni ki, finansuri p̆roblemepe komiğunan.
Axiris otkvaluşi vore ki, semti, noʒ̆ile çkinis sum
etnik̆uri grubi skidun. Edo aya sum etnik̆uri grubişi k̆ult̆uruli, tarixuri do
xeşnoxvenuri pasapeşen ambarepe, na meçaps p̆aneli do ok̆otkvalapeşenti
molapşina, aya minon. Çkin amk̆ata noçalişepeşi jin ptirtinapt. Aya gagnapa
çkinişa memskvaneri ok̆oxtala, p̆aneli do ok̆otkvalati p̆ʒ̆opxit. İptineri
ok̆oxtala çkinişi tema rt̆u “Lazepe.” Edo Şevket Çorbacioğli Begişi
moderat̆orobaten; Kemal Ozbiyiki Begi do Kamil Aksoylu Begişi şvelaten xveneri
p̆aneli; Ali İhsan Aksamazi Begi şk̆ala xveneri ok̆otkvala; Gurculi K̆ult̆uri do Tarixişi jin Kevser Ruhi
Xanumi k̆ala artot xveneri ok̆otkvala opşa beciti ren.
Xemşinuri et̆nisit̆eşi jin ar seminerişi oʒ̆opxuti
mint̆es mara, aya speros gamaxtimeri jur zidduri idialoni simadaşi sebebiten,
seminerişi oʒ̆opxuşa ok̆onosu va maqves. Emuşeniti va maxvenes eya
semineri. Aya dork̆ineroba çkini oçodinu
do majura et̆nisit̆epeşi ambarepeti milletis ognaputi ren çkini dulyapeşen, na
moxtasion oraşi doloxe.
Ali
İhsan Aksamazi: Mcveşi orapes, k̆oçepe cumalobaşi
doloxe skidurt̆es, mara k̆ap̆it̆alist̆uri anarşişi xeten, dido p̆at̆i dğalepe
kobžirit do kobžiropt. K̆ap̆it̆alizmi ren nt̆eri k̆oçinobaşa. Andğaneri ndğas,
k̆ap̆it̆alist̆uri vandalizmik buncinati mek̆arbups. Aʒ̆i ʒ̆k̆ari paraten ren
mara, aya vandalizmişi guri şeni vit- eçi ʒ̆anaşa ʒ̆k̆ariti va mažirenan. Mu
p̆at do buncina çkini voskedinat?!
Demir
Akini: K̆ap̆it̆alist̆uri sist̆emik vandalizmobaten
mek̆arbups buncina çkini. Aya iqu k̆oçinobaşi p̆roblemi açkva. Aya, k̆ult̆uruli
do tarixuri p̆roblemiti ren. Ar orneği mekçat: (1000-epeten)vit̆oşepeten ʒ̆anapeşen
doni, çkini oput̆eşi ğali eya vadişi gzaten diben. Edo çkini k̆ult̆uri, ʒ̆k̆ari
k̆ala artot skidun do irden; eşoti içkinen. Aya ğali do muşi ʒ̆k̆arik vadi
çkini do manžagerepe çkinişen ok̆ortups.
Orneğiten; Lazepeşi buncinaluri
geulva sinori na ren ğali Melyati steri.
Vakfi çkinik, iptineri dğa muşişen doni, uk̆oreʒxu
akt̆ivit̆epe qu aya speros. (1997) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi do vit̆o şkvit
ʒ̆ana rt̆u, çkin iptineri semp̆ozyumi çkini p̆it buncinaşi tematen. Emindros
Uçamzoğaşi duble gzaşen, dido ğarğalapt̆u milletik. Çkin eya gza şeni
k̆rit̆ik̆uri simadepe komiğut̆es do çkin aya simadepe çkini mağali sersiten
iris vognapit emindroneri Dixaşgzalepeşi Generaluri Mudiri, direkt̆ori Yaman Kok̆işi oğinde, ʒ̆oxle, “Aya ren
buncinaşi katliami. Aya ren para mogapuşi p̆roje.”-ya ptkvit. Aya dulyaşi
rabisk̆ape muşiten iris voʒ̆irit. Xolo emindros, DSİ- şk̆elen xveneri semturi
p̆rojeti, Ç̆oruxişi Vadişi Xurgepeşi P̆rojeti xolo DSİ-şi Generaluri
direkt̆orişi ʒ̆oxle mskvaşa ip̆rot̆est̆inu. “Aya p̆rojek buncina mek̆arbasunon.
Xvala buncina var, sosyaluri k̆ap̆et̆obasti zarari momçasunonan. Uk̆uleni
orapes, aya k̆aixeşa ižirinu do oxoiʒ̆onu.
Cerattepes Orkoşi Madenişi dulyakti noğa Artvini na oğurasunon
buncinaluri katliamo ižirinu. Edo amk̆ata zaroroni p̆rojepeşa reaksiyonepe
komepçit çkvadoçkava ok̆oxtalepe do ak̆t̆ivit̆epe çkiniten çodina (20) eçi ʒ̆anas.
Maxkemeşi sum gonk̆vata xes komiğunan mara, k̆ap̆it̆alist̆uri,
sermayeşi sinifik, k̆lasik menceli muşiten, siyasuri iktidaris emk̆ata
k̆anonepe oktirapu. Edo Sermayeşi
sinifik ti-entepeşa moxva k̆anonepe oxvenapu. Axiristi, entepeşi guri şeni,
ÇED-işi rap̆ori t̆est̆ik̆eri gamiçkvinu hukumeti şk̆elen. Edo aya rap̆oritenti
oçalişus kogeoç̆k̆es . (4400) otxo vit̆oşi do otxo oşi hektar-dixaşi oçalişuşi lisansi kuğut̆es
mara, (22) eçi do juri hektar-dixa çkva şeni ÇED-işi rap̆ori goʒ̆oğuşu dubare
mutepeşi, ti-mutepeşis va dubağu, aʒ̆iti aya spero, vit k̆ati odidanuten
ÇED-işi rap̆ori ugoʒ̆uten içalişes.
Maxkemekti, aya dubarape k̆oziren ki, (çkin eşo visimadep) “aya
dogibağun. Tkvan oncğore va giçkinani?”-ya tkverenan, “Çkinti felengis
kogemoxunes”-ya. Entepeşi aya dubara va ik̆abulinu maxkeme şk̆elen. Çkin
xuk̆uk̆uri k̆abğa mepçit do mepçapt aya speros. (200-şen) jur oşişen met̆a HES,
vit̆epeten kvaşocaği do (200) jur oşi k̆onari ağani madenişi lisansişa
medgineri vakfi çkinik mucalede meçaps majura p̆lat̆formepes omxvacuten. Uʒ̆k̆are
ğalepe, ğureli çxomepek do ğvarepek vaxşetişi didinoba moʒ̆irapan. Mu oxvenuşi
voret?! Aya k̆itxalaşi maartani coğabi ren nodgitu. Majurani ren mucadeleşi
ok̆ap̆et̆anu do k̆arta speros oçalişu (xuk̆uk̆i, xalk̆i, p̆arlament̆o, kianaşi
magomorgvepe k̆ala k̆ont̆akt̆is oqopimu do çkva). Aya mucadeles k̆arta siyasuri
p̆art̆epeşen milletik mxuci meçaps didopeten. Mara k̆oçi voret, aya ren
k̆oçinobaşi p̆roblemi do artikartis mxuci meçamuşi voret. Artikartis omxvacuten
menceloni do gecgineri voret çkin. Çkvadoçkva speros çkvanerobape komiğunan
mara, aya çkini ren çkini xampoba; eşo gonk̆vatuşi voret do mutu var. Aya gonk̆vata oqopimuşi ren çkini k̆ap̆et̆i
slogani.
Ali
İhsan Aksamazi: Demir Begi; tkvanti k̆aixeşa giçkinan,
Lazuri nena ğurun. Xoş namtini nʒ̆opulapes menoʒxune deresepe meçapan
mamgurapalepek mara, aya dobağine va ren. Eşo ižiren ki, aya dulya xvala eya
dersepeten va iqven. İrişen k̆ai dulya ren TRT̆-şi ç̆andina. TRT̆-k- Kurduli
nenaten 7/24 ç̆andinaps, Afrik̆uli nenapeten ç̆andinaps mara, va žirops Lazuri
nena. Kurduli nenati iqvas, majurepeti. Mu p̆at do TRT̆-k Lazuri nenatenti
ç̆andinas? Mu izmont?
Demir
Akini: Lazuri nena ğuraseni; ma eşo va visimadep. Muşeni
aşo giʒ̆umert, eyati giʒ̆vat. Lazuri nena ren cinconi k̆ult̆urişi monoçane.
Andğaşakis uk̆oreʒxu zalimobaşen gecgineri gamaxtu Lazuri nena. Edo skidasunon;
ma aşo visimadep. Xolo tkvanda giʒ̆vat, dido magoşagorek Lazuri nenaşi oskedinu
şeni doxmeli k̆ap̆et̆i noçalişepe ikipan; ketabepe gamiçkvinen. Ho,TRT̆-k
Lazuri nena va žirops; aya ren hemi k̆anonepeşa medgineri, hemiti k̆oçinobaşa
medgineri didi k̆abaeti ren. Mara otkvaluşi vore ki, aya xalişen xvala TRT̆
var, çkin Lazi gamantanerepeti dido k̆abaetoni voret. Çkinti mesuli voret;
ayati k̆aixeşa miçkit̆an! Didi oncğore
ren ki, çkin memaçenes k̆ap̆et̆i mucadele. Udodginu aya dulyaşi xe-ok̆ok̆limeri
va maçalişes do siyasetk̆oçepe k̆ala lobişi faaliyetepe va maxvenes. Doloxeni
çkvaneroba çkinişa t̆oleransi va maqves. Andğaneri ndğas, ağani cumaloni
mot̆ivasyoniten do k̆araroni do p̆lanoni noçalişepe dop̆at xe-ok̆k̆limeri. Edo
Lazuri nenaşi mucadele iqvas Turkiyeşi
demok̆rasişi mucadeleşi noʒ̆ilepeşen
arteri.
Ali
İhsan Aksamazi: Lazuri nena xvala Lazepeşi nananena va
ren; Lazuri nena ren k̆oçinobaşi k̆ult̆uruli mirasi. Edo k̆oçinobaşi irişen
mcveşi nok̆uçxenepe Lazuri nenaşi doloxeti şinaxeri ren. Lazuri nena ğuraşi,
k̆oçinobati ğurasunon. Cumalobati ğurasen. K̆oçinobaşi irişen mcveşi pasepeti
ğurasen. Ma aşo visimadep. Tkvan mu isimadep. Mu do muç̆o p̆at do voskedinat Lazuri nena?
Demir
Akini: mdğura giʒ̆vit, Lazuri nena va ğurasunon; emuşeni
ki, k̆oçinoba va ğurun, adamoba va ğurun. Andğaneri ndğalepes, meç̆irelobaşi
doloxe ren Lazuri nena; eşo matkvenan mara, amk̆ata nananena, zoriten
mek̆arbinu mumkyuni va ren. Andğaneri ndğas, namtini k̆oçepek Lazuri nena,
duşmani şinupan entepeşi nena-k̆ult̆urişa medgineri. Mara ar ndğa motxasion do
entepekti žirasunonan ki, dulya eşo va ren.
Lazuri nena steri nananenaşi oskidus gza va meçaps mitxanişi nenati ren
mcixişi tude. Amk̆ata mazlumuri
nenapeşi moşletinu, aya nenapeşi gamantanerepeşi xe-ok̆ok̆limuten iqven do mutu
var. Beki dido nena mogixtasunonan: “Dido nananenape maqvanşi, ek̆onari
k̆ult̆uruli xampoba maqven!”Eşo domaʒ̆onen ma.
Ali İhsan Aksamazi: Demir Begi; ma dido
şukuri giʒ̆umert. Ginonan na, voçodinat aya int̆erviu. Tkvan otkvaluşi çkva
mutu giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven. Bere-bari, mota k̆ala p̆anda ixelit,
Demir Begi.
Demir
Akini: Nananena çkinişi oskidu- oskedinu şeni,
çkinerk̆oçepe çkini oʒ̆opxuşi renan aʒ̆inerişen çkva moxva alboni. Edo oşkaruli oçalişus oqopimuşi renan.
Uk̆uleti edeburi noxvenepe oç̆aruşi voret. Çkin çkineburi Orhan Kemali va
miqonunan, çkinti çkineburi Orhan Kemali maqvan; çkin çkineburi Xasan Xuseyini
va miqonunan, çkinti çkineburi Xasan Xuseyini maqvan! Aya muşeni giʒ̆umert,
giçkinani?! Ç̆areli edebiyat̆i va maqvanşi,
va iqven, Lazuri nenas va askedinen. “Ho, zati komiğunan,”-ya miʒ̆umert
na, mati eşo giʒ̆vaten emindros: ubağine ren do eya k̆aixeşa omordinu,
xe-ok̆ok̆limeri mordinu şeni va viçalişept; berepe çkinişa ognapus gecgineri va
voret. Çkin Lazuri nenaşi oskidu-oskedinuşa imendi komiğun. Aya speros tkvani
steri ç̆areli noxvenepe, na meçaps
ğirsoni k̆arta magoşagores gurdoşuriten şukuri vuʒ̆umert.
https://sonhaber.ch/demir-akin-ile-soylesi-turkce-lazca/
https://www.circassiancenter.com/tr/lazlar-tarihleri-kultur-ve-sosyal-yasamlari-sunum-notlari/
