“Yaşlılarımızdan
masal, şiir ve mitolojiye ilişkin bilgiler derliyorum!”
(Ön açıklama:
Bugünkü misafirim Gürcistan vatandaşı İoseb Şengelia. Gürcistan’ın aydın, tarihçi
ve gazetecilerinden, “AKA TV”nin
emektarı. Megrelce ve Lazca röportajlar yapıyor. İoseb Şengelia, Megrel etnografyası
üzerine de çalışıp insanlardan dile ve kültüre ilişkin materyaller topluyor.
Ben öyle biliyorum. Lazcaya da ilgi ve
hevesi var. Kazım Koyuncu’nun Lazca ve Megrelce şarkılarını da seviyor. Birkaç ay
önce, 25 Haziran’da, anma için, Kazım Koyuncu’nun ölüm gününde Hopa-Yeşilköy’deydi;
orada Lazca bir program hazırladı. Ben de İoseb Şengelia ile bir röportaj
yaptım; biyografi
ve kültürel çalışmalarından konuştuk. Kültürel konulardan bahsettik. Bu metin,
söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz)
Ali
İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım, olur
mu? Nerelisiniz? Nerede doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Mesleğiniz
nedir? Şu anda ne iş yapıyorsunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı? Hangi
dilleri biliyorsunuz? Günümüzde nerede
yaşıyorsunuz?
İoseb
Şengelia: Ben İoseb Şengelia.
Zugdidi kentinin Cikhaşkari köyünde doğdum. Okulu 2012 yılında, köyüm
Cikhaşkari’de bitirdim. Aynı yıl üniversiteye girip Gürcistan tarihi sahasında öğrenim gördüm. Üniversiteden
tarihçi olarak mezun oldum; tarihçiyim. Çoğunlukla Lazeti- Samegrelo tarihi ve
etnografyası sahasında çalışıyorum. Çalışma saham bu. Tarihçiyim ancak büyük ölçüde
etnografya alanında çalışıyorum. Farklı köylere gidip yaşlılarımızdan, eski
geleneklere ilişkin bilgiler ile masallar, şiirler ve diğer mitolojik anlatımları
derliyorum. Eski ve artık yok olmaya yüz tutmuş yerel
asma
çeşitleri, meyve ve darılar ile bunlara ilişkin bilgileri derlemekle
ilgileniyorum. Hâlihazırda evli değilim. Akademik çalışmalar yaptığım için
çoğunlukla başkent Tiflis’teyim. Ancak sık
sık Samegrelo’ya
gidiyorum. Yaz gelince, tatil zamanı olunca, mütemadiyen Samegrelo’dayım.
Megrelce, Gürcüce, İngilizce ve biraz da Rusça biliyorum.
“Yaşlı insanlarımızdan
derlemeler yapıyorum”
Ali
İhsan Aksamaz: Birkaç ay önce, 25 Haziran’da, Kazım
Koyuncu’yu anmak için siz de Hopa- Yeşilköy’deydiniz. Kazım Koyuncu’ya ilişkin neler
söyleyebilirsiniz? Kazım Koyuncu,
Türkiye ve Kafkasya’da neden önemli? Niçin? Siz ne düşünüyorsunuz?
İoseb
Şengelia: Kazım Koyuncu, halkın arasında çok önemli bir şahsiyetti.
Lazların kimliğini uyandırma konusunda çok önemli işler yapan büyük bir Kolkh
idi. Lazeti ve Samegrelo var olduğu sürece, Kazım’ın adı ölümsüzdür. Biz,
Samegrelo’da Kazım’ı ve onun kültürel çalışmalarını çok takdir ediyoruz.
Yalnızca Samegrelo’da değil, bir köşesinden diğerine bütün Gürcistan, onu çok
iyi tanıyor ve saygıyla anıyor.
Ali
İhsan Aksamaz: Cikhaşkari’densiniz, Cikhaşkari sizin
köyünüz. “Kale”ye, biz de “cixa/ cikha” diyoruz, Lazca’da da aynı; “cikha”.
Köyünüzün adı “cikha”dan geliyor, öyle mi?
Köyünüzde bir cikha/ kale var, çok eski bir kale. Biraz da bu kaleden
bahsedin, lütfen! Bu kale hangi yüzyıldan kalma? Bu kale, denizden ne kadar
yükseklikte?
İoseb
Şengelia: Evet, köyümüzün adının etimolojişi “cikha”dan geliyor.
Doğru söylüyorsunuz; Megrelce’de de, Lazca’da da “kale” için aynı kelime
kullanılıyor; “cikha”. Köyümüzde tarihî bir kale yer alıyor; adı “Çakvinci
kalesi”. 1930’lu yıllarda Çakvinci köyü ikiye bölünmüş. Bir
bölümüne “Cikhaşkari”, diğer bölümüne ise tarihî adı verilmiş; “Çakvinci”. Bu kalenin adının etimoloji “Çani” ile ilişkili”. Bilim insanları
çoğunlukla böyle söylüyor. Lazlar ve Megrellerin eski ortak “Çani” idi.
Svanlar; Lazlara ve Megrellere günümüzde bile “Mızani” diyorlar. Köyde “Çanistzkali”
adlı bir de dere var.
1905 yılında, köyümüzün yaşlılarından derlenmiş ve kayıt
altına alınmış bilgiler de bize gösteriyor ki, eski zamanlarda burada Lazlar
yaşıyormuş. Buradaki en eski kale 2800 yıl önce inşa edilmiş. Feodal yönetim
şeklinin hakim olduğu zamanlarda, Odişi, bölgenin merkeziymiş. Bu
kale de Samegrelo’nun
en güçlü merkeziymiş, hem de Samegrelo’nun hazinesinin merkeziymiş. Kalenin genişliği
aşağı yukarı 5 hektar kadarmış. Geçmiş
yüzyıllar süresince, düşmanlar bir değil, çok kere bu kaleyi yıkmışlar. Ancak
buradaki büyüklerimiz kaleyi durmadan yeniden inşa etmişler.
17. yüzyılda, Samegrelo’nun o zamanki yöneticisi, Levan
2. Dadiani, bu kaleyi baştan aşağıya yeniden inşa ettirmiş. Günümüzde, eski
geniş kaleden yalnızca bazı bölümleri görebiliyoruz. Şimdi üç kulesi olan bir
kale bulunuyor.
Kalenin hapishanesi 1857 yılına kadar çalışıyormuş.
Hükümet, bu yıl hapishaneyi resmî bir kararla kapattı. Biz de bilmiyorduk,
megerse babamın dedesinin dedesi, Bitulia Şengelia, bu hapishanenin
memurlarından biriymiş; kâtipmiş. Bu
durum, hapishane kapatılınca, hapishanenin resmî kayıtlarından anlaşıldı.
“En
eski kale 2800 yıl önce inşa edilmiş”
Ali
İhsan Aksamaz: Köyünüzde bir de kilise var. Öyle
biliyorum. Bize, bu kiliseden de bahsedin. Hangi yüzyıldan kalma bu kilise? Denizden
ne kadar yükseklikte kiliseniz?
İoseb
Şengelia: Kalenin içinde de bir kilise ve birkaç binanın dağınık
halde kalıntılarını görüyoruz. Cikhaşkari’de hizmet veren bir kilise mevcut.
Kilisemizi, Mkheidze soyadlı bu
köy
insanları inşa etmiş. Bu, 20 yıl öncesindeydi. Mkheidze eski prenslerden.
Onlardan bazıları Lazeti’de de yaşıyor. Hizmet veren kiliseden başka 7 kilise
daha mevcut köyümüzde. Gel gör ki farklı zamanlarda şu veya bu sebeplerden
yıkılmışlar.
Ali
İhsan Aksamaz: Köyünüzün halkı geçimini çoğunlukla
nasıl temin ediyor? Ne biçiyorlar? Ne ekiyorlar? Köyde hangi işleri yapıyorlar?
Lütfen, bize köyünüzün ekonomik- sosyal ve kültürel durumundan da bahsedin!
Cikhaşkari köyünün, köyünüzün, nüfusu ne kadar? Köyünüzün insanları, ne
yiyorlar, ne içiyorlar? Üzüm bağlarınız var mı?
İoseb
Şengelia: Köyde insanlar için yeterli iş yok. O sebeple de köyün
nüfusu günden güne azalıyor. Köy halkı para kazanmak ve ailelerine destek olmak
amacıyla kente, başkente veya başka ülkelere gidiyor.
Cikhaşkari köylüleri; mısır, fasulya, nuhut ekip
biçiyorlar. Fındık ve yaban mersini da
var. Asma bağları var. Çok eski
zamanlarda, Cikhaşkari, bağcılık alanında Samegrelo’nun çok gelişmiş
köylerinden biriymiş. Günümüzde az da
olsa yine de üzüm bağlarımız var. Üzümden şarap yapıyorlar. Üzümden ve diğer
meyvelerden vodka da yapıyorlar.
Cikhaşkari, deniz seviyesinden 200 metre kadar yükseklikte.
Köyün arazisi bir uçtan diğerine 2020 hektar. 700 kadar da aile yaşıyor.
+
(Önerilen Okumalar: Ahmet
Tevfik (Büyük Hasan Rıza Paşa Zâde), (Yayına Hazırlayan: İrfan Çağatay) “Sevgili
Vatandaşlarım Lazlara Ricâ-yı Mahsûsum ve Târihten Şânlı İki Sahîfe”, Lazi
Kültür Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2014; B.
G. Hewitt ve Z. K. Khiba, (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Megrelce Bir Masal:
Kuzey Rüzgârı ve Güneş”, Kafkasya Yazıları, Sayı 5, Çiviyazıları Yayınevi,
İstanbul, 1998; Bakur
Gogokhia: “Kimliğin en büyük nişanesi dildir!”, 29 XI 2018, sonhaber.ch/
gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr; “Cixaşkari Gürcistan’ın Zugdidi kentinde Laz Kalesi…”
, 6 XI 2022, lazca.org; Giga Kavtaradze: “Hayat yalnızca para ve yemek değil!”,
16 I 2021, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr; “Gürcistan’da ilk Megrelce dergi “Skani სქანი yayımlandı”, 13 V 2020, lazca.org; “Hayvan Çiftliği”
Megrelce olarak yayınlandı”, 16 XI 2020, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr/
gurcuhaber.com)
Devam
edecek…
+
“Xçini do badepeşen çkini mcveşi p̆aramitepe, şiirepe do majura mitolojiuri ambaepe p̆k̆orobup!”
Noʒ̆ile
1
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren İoseb Şengelia, Gurcistanişi noğari. Gurcistanişi matarixepe, gamantanerepe do jurnalist̆epeşen. “AK̆A T̆V” -şi emektari ren do Margaluri do Lazuri rop̆ort̆ajepe ikips. İoseb Şengeliak Margaluri etnografyaşenti içalişeps do svalyari xalk̆işen nenaluri mat̆eryalepeti, k̆orobups, aya
miçkin. Lazuri nenaşati toli do xavesoba kuğun. Kazim K̆oyuncuşi Lazuri
do Margaluri birapapeti k̆ai daʒ̆onen. Ar-jur tutaş ʒ̆oxle, anʒ̆i, eçidoxut Mbuloras,
Kazim K̆oyuncuşi ğurandğas,
oput̆e P̆anç̆olis
t̆u İoseb Şengelia,
eya goşinu şeni. Ak Lazuri p̆rogrami doxaziru. Mati
İoseb Şengelia k̆ala int̆erviu dop̆i do biyografi do k̆ult̆uruli noçalişepe muşişen bğarğalit. K̆ult̆uruli
temapeşen molapşinit. Aya ren int̆erviu çkinişi t̆ekst̆i.
Ali İhsan Aksamazi)
Ali İhsan Aksamazi:
ʒ̆oxle
tkvani biyografişen bğarğalat, iqveni?! Sonuri ret? So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit?
Mu mesleği giğunan? Andğaneri ndğas mu dulya ikipt? Çileri reti? Berepe giqounani? Mu nenape giçkinan? Aʒ̆i so
skidut?
İoseb Şengelia: Ma İoseb Şengelia mcoxons. Noğa Zugdidişi oput̆e Cixaşk̆aris dovibadi. (2012) jurvit̆oşidovit̆ojur ʒ̆anas, nʒ̆upola dovoçodini oput̆e Cixaşk̆aris. Artneri ʒ̆anas, universit̆et̆is kamapti do kodoviguri Gurcistanişi tarixi. Universit̆et̆işen matarixe kogamapti; matarixe vore. Didopeten Lazeti-Samargaloşi tarixi do etnografiyaşi saxas viçalişep. Aya ren noçalişeşi saxa çkimi. Ma mesleğiten matarixe vore, mara didopeten etnografyaşi saxas viçalişep. Ma çkvadoçkva oput̆epeşa mevulur do xçini do badepeşen çkini mcveşi adetepeşi ambaepe do mcveşi p̆aramitepe, şiirepe do majura mitolojiuri ambaepe p̆k̆orobup. Mcveşi do açkva oğuruşi gzas na ren semturi binexepe, xilape do çxvarepe do entepeşi ambaepeşi ok̆orobuti monç̆els. Andğaneri ndğas çileri va vore. Ak̆ademiuri noçalişepe komiğun do emuşeniti didopeten nananoğa Tiflisis vore, mara udodginu mani-manişa Samargaloşa mevulur. Monç̆inora moxtaşi, moşvacinoni ora iqvaşi, ma irote Samargalos vore. Margaluri,
Kortuli, İnglisuri do amʒikati Rusuli komiçkin.
Ali İhsan Aksamazi:
Ar- jur tutaşi ʒ̆oxle, anʒ̆i, (25) eçidoxut Mbuloras, tkvanti Xopaşi oput̆e P̆anç̆olis t̆it Kazimi
şeni, eya goşinu şeni. Kazim
K̆oyuncu şeni
muepe gatkvenan? Kazim
K̆oyuncu muşeni
beciti ren Turkiyes do K̆afk̆asyas? Muşeni?! Tkvan mu izmont?
İoseb Şengelia: Kazim K̆oyuncu xalk̆işi doloxe dido beciti figuri rt̆u. Didi K̆olxi, namuk Lazepeşi
minoba gok̆uʒxinuşeni dido dulya qu. Lazeti do Samargalo kort̆aşa, Kazimişi coxo uğureli ren. Çkin Samargalos Kazimi do muşi noçalişepes dido p̆qoropt. Xvala Samargalok var, ar ğocişen majuranişa mteli Gurcistanik eya k̆aixeşa içinops do mskvaşa şinaps.
Ali İhsan Aksamazi:
Tkvan oput̆e Cixaşk̆arişen
ret. “Cixa”-s çkinti cixa vuʒ̆umert, Lazuri nenasti eşo itkven- cixa. Oput̆e tkvanişi coxo
cixaşen mulun, eşoi? Oput̆e tkvanis ar
cixa kuğun, dido mcveşi cixa. Amʒika aya cixaşen molamişinit, mu iqven! Namu oşʒ̆anuraşa itariğen aya cixa? Zoğaşen muk̆o mağalobas ren
cixa tkvani?
İoseb Şengelia: Ho, oput̆e çkinişi coxoşi et̆imoloji “cixa”-şen mulun. Tkvan mʒxade zop̆ont, “cixa” artneri ren Margaluristi, Lazuristi. Oput̆e çkinis tarixuri cixa kogeladgin, “Ç̆akvinciş cixa” coxoni. (1930) vit̆onçxorooşdoeçidovit̆oni ʒ̆anapes oput̆e Ç̆akvinci ok̆irteren. Ar semtis coxo gyodverenan “Cixaşk̆ari”, majurasti tarixuri coxo gyodverenan “Ç̆akvinci”. Am cixaşi coxoşi et̆imoloji “Ç̆ani” k̆ala ok̆ok̆ireli ren,” didopeten aya zop̆onan çkinerk̆oçepek. Lazepe do Margalepeşi mcveşi oşkaruli coxo “Ç̆ani” ren. Svanepek Lazi do Margalis andğaneri ndğasti “mızani” uʒ̆umelan. Oput̆es “Ç̆anisʒ̆qali” coxoni ar ğaliti koren.
(1905) vit̆onçxorooşdoxut ʒ̆anas, çkini oput̆eşi xçini do badepeşen k̆orobineri do doloç̆areli ambaepekti moʒ̆irapan, mcveşi orapes ak Lazepe skidut̆erenan. Dido ʒ̆oxleneri cixa ik̆ideren (2800) eçidoovrooşi ʒ̆anaş ʒ̆oxle. Feodaluri oras, Odişişi şkaguri t̆eren çkini oput̆e, ha cixati Samargaloşi irişen menceloni do hemiti Samargaloşi xazinaşi şkaguri t̆eren. Eşo ptkvatna, aşo ptkvatna, cixaşi mçiroba xut hekt̆ari k̆onari t̆eren. Golaxtimeri oşʒ̆anurepes, duşmanepek ar var dido fara kodoloxverenan cixa, mara akoni didilepek udodginu xolo dok̆iderenan eya.
(17.) vit̆omaşkvitani oşʒ̆anuras, Samargaloşi didik, Levan Majurani Dadianik cixa tişen k̆udelişa oağaneren. Andğaneri ndğas, mcveşi mçire cixaşen xvala namtini noʒ̆ilepe mažirenan. Aʒ̆i sum dudira nauğun cixa ižiren.
Xapisxana muşi içalişept̆u (1857) vit̆oovrooşido jureneçidovit̆oşkivit ʒ̆anaşakis. Hukumetik aya, resmuri k̆arariten kogenk̆ilu anʒ̆i. Çkinti va miçkit̆es, megere baba çkimişi p̆ap̆ulişi p̆ap̆uli, Bit̆ulia Şengelia, xapisxanaşi memurepeşen arteri t̆eren, namukna cixaşi doloxe na t̆u mutxanepe eç̆areleren. Aya xapisxana geink̆iluşi, xapisxanaşi resmuri rabisk̆apeşen koxoiʒ̆onu.
Ali İhsan Aksamazi:
Oput̆e tkvanis arti
k̆ilise koren,
eşo miçkin. Aya k̆iliseşenti molamişinit.
Namu oşʒ̆anuraşa itariğen k̆ilise tkvani? Zoğaşen
muk̆o mağalobas ren
aya k̆ilise?
İoseb Şengelia: Cixaşi doloxeti ar k̆ilise do ar- jur binaşi goşobğeri genomskide koren.
Cixaşk̆aris akt̆iuri ar k̆ilise koren. Mxeiže coxoni aya oput̆eşi xalk̆ik dok̆idu k̆ilise çkini. Aya rt̆u (20) eçi ʒ̆anaş ʒ̆oxle. Mxeiže mcveşi mapaskirepeşen ren. Entepeşen namtinepe Lazetisti skidunan. Akt̆iuri k̆iliseşen met̆a (7) şkvit k̆ilise çkva koren oput̆e çkinis, mara çkvadoçkva orapes eşo varna aşo dilixverenan.
Ali İhsan Aksamazi:
Oput̆eşi xalk̆i didopeten muten
skidun? Mu xaçkupan? Mu orgapan? Mu dulyape ikipan oput̆es? Oput̆e tkvanişi ek̆onomiur- soʒialuri do k̆ult̆uruli
xalişenti molamişinit, mu iqven! Oput̆e Cixaşk̆arişi
maxoroba muk̆o ren? Oput̆e tkvanişi xalk̆ik mu imxornan do mu şupan? Qurženiş bağepe giğunani?
İoseb Şengelia: Oput̆arepe şeni dobağine dulya va ren oput̆es. Emuşeniti oput̆eşi maxoroba ndğaşen ndğaşa imʒikanen. Oput̆eşi xalk̆i para mogapu do aşopeten ocağepe mutepeşis omxvacu şeni noğaşa, nananoğaşa varna majura dobadonepeşa ulun.
Cixaşk̆arişi oput̆arepek lazut̆i, lobia, nuxut̆i xaçkupan do txiri do k̆aʒxanak̆ati kuğunan. Binexiti çans ak. Dido mcveşi orapes, Cixaşk̆ari mabinaxeobaten Samargaloşi dido ʒ̆oxle xtimeri oput̆epeşen arteri t̆eren. Andğaneri ndğas xoloti ç̆it̆a t̆asnati, qurženişi bağepe koren ak do qurženiten ğvini, qurženişi ç̆aç̆a do xilaten vot̆k̆ati ikipan.
Cixaşk̆ari mzoğaşi seviyeşen (200) juroşi met̆re k̆onari mağalobas ren. Oput̆eşi dixa ar k̆eleşen majuranişa (2020) eçioşidoeçi hekt̆ari ren do (700) şkvitoşi k̆onariti ocaği skidun ek.
Naqonasunon…
+
“ხჩინი დო ბადეფეშენ ჩქინი მჯვეში პარამითეფე, შიირეფე დო მაჟურა მითოლოჟიური ამბაეფე პკორობუფ!”
ნოწილე 1
(გოწოთქვალა:
ანდღანერი მუსაჶირი ჩქიმი რენ იოსებ შენგელია, ოქორთუეში ნოღარი. ოქორთუეში მათარიხეფე,
გამანთანერეფე დო ჟურნალისტეფეშენ რენ. “აკა ტვ” -ში ემექთარი რენ დო მარგალური დო ლაზური როპორტაჟეფე იქიფს. იოსებ შენგელიაქ მარგალური ეთნოგრაჶჲაშენთი იჩალიშეფს დო სვალჲარი ხალკიშენ ნენალური მატერჲალეფე კორობუფს, აჲა მიჩქინ. ლაზური ნენაშათი თოლი დო ხავესობა ქუღუნ. ქაზიმ კოჲუნჯუში ლაზური დო მარგალური ბირაფაფეთი კაი დაწონენ. არ-ჟურ თუთაშ წოხლე, ანწი, (25) ეჩიდოხუთ მბულორას, ქაზიმ კოჲუნჯუში ღურანდღას, ოფუტე პანჭოლის ტუ იოსებ შენგელია, ეჲა გოშინუ შენი. აქ ლაზური პროგრამი დოხაზირუ. მათი
იოსებ შენგელია კალა ინტერვიუ დოპი დო ბიჲოგრაჶი დო კულტურული
ნოჩალიშეფე მუშიშენ ბღარღალით. კულტურული თემაფეშენ მოლაფშინით. აჲა რენ ინტერვიუ ჩქინიში ტექსტი. ალი იჰსან აქსამაზი)
ალი
იჰსან აქსამაზი: წოხლე
თქვანი ბიჲოგრაჶიშენ ბღარღალათ, იყვენი?! სონური რეთ? სო ჲეჩქინდით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? მუ მესლეღი გიღუნან? ანდღანერი ნდღას მუ დულჲა იქიფთ? ჩილერი რეთი? ბერეფე გიყოუნანი? მუ ნენაფე გიჩქინან? აწი სო სქიდუთ?
იოსებ
შენგელია:
მა იოსებ შენგელია მჯოხონს. ნოღა ზუგდიდიში ოფუტე ჯიხაშკარის დოვიბადი. (2012) ჟურვიტოშიდოვიტოჟურ წანას, ნწუფოლა დოვოჩოდინი ოფუტე ჯიხაშკარის. ართნერი წანას, უნივერსიტეტის ქამაფთი დო ქოდოვიგური გურჯისთანიში თარიხი. უნივერსიტეტიშენ მათარიხე ქოგამაფთი; მათარიხე ვორე. დიდოფეთენ ლაზეთი-სამარგალოში თარიხი დო ეთნოგრაჶიჲაში სახას ვიჩალიშეფ. აჲა რენ ნოჩალიშეში სახა ჩქიმი. მა მესლეღითენ მათარიხე ვორე, მარა დიდოფეთენ ეთნოგრაჶჲაში სახას ვიჩალიშეფ. მა ჩქვადოჩქვა ოფუტეფეშა მევულურ დო ხჩინი დო ბადეფეშენ ჩქინი მჯვეში ადეთეფეში ამბაეფე დო მჯვეში პარამითეფე, შიირეფე დო მაჟურა მითოლოჟიური ამბაეფე პკორობუფ. მჯვეში დო აჩქვა ოღურუში გზას ნა რენ სემთური ბინეხეფე, ხილაფე დო ჩხვარეფე დო ენთეფეში ამბაეფეში ოკორობუთი მონჭელს. ანდღანერი ნდღას ჩილერი ვა ვორე. აკადემიური ნოჩალიშეფე ქომიღუნ დო ემუშენითი დიდოფეთენ ნანანოღა თიჶლისის ვორე, მარა უდოდგინუ მანი-მანიშა სამარგალოშა მევულურ. მონჭინორა მოხთაში, მოშვაჯინონი ორა იყვაში, მა იროთე სამარგალოს ვორე. მერგელური, ქორთული, ინგლისური დო ამციქათი რუსული ქომიჩქინ.
ალი
იჰსან აქსამაზი: არ-ჟურ თუთაში წოხლე, ანწი, (25) ეჩიდოხუთ მბულორას, თქვანთი ხოფაში ოფუტე პანჭოლის ტით ქაზიმი შენი, ეჲა გოშინუ შენი. ქაზიმ
კოჲუნჯუ შენი მუეფე გათქვენან? ქაზიმ
კოჲუნჯუ მუშენი ბეჯითი რენ თურქიჲეს დო კაჶკასჲას?
მუშენი? თქვან მუ იზმონთ?
იოსებ
შენგელია:
ქაზიმ კოჲუნჯუ ხალკიში დოლოხე დიდო ბეჯითი ჶიგური რტუ. დიდი კოლხი, ნამუქ ლაზეფეში მინობა გოკუცხინუშენი დიდო დულჲა ყუ. ლაზეთი დო სამარგალო ქორტაშა, ქაზიმიში ჯოხო უღურელი რენ. ჩქინ სამარგალოს ქაზიმი დო მუში ნოჩალიშეფეს დიდო პყოროფთ. ხვალა სამარგალოქ ვარ, არ ღოჯიშენ მაჟურანიშა მთელი გურჯისთანიქ ეჲა კაიხეშა იჩინოფს დო მსქვაშა შინაფს.
ალი
იჰსან აქსამაზი: თქვან ოფუტე ჯიხაშკარიშენ რეთ. ჯიხას ჩქინთი ჯიხა ვუწუმერთ, ლაზური ნენასთი ეშო ითქვენ- ჯიხა. ოფუტე თქვანიში ჯოხო ჯიხაშენ მულუნ, ეშოი? ოფუტე
თქვანის არ ჯიხა ქუღუნ, დიდო მჯვეში ჯიხა. ამციქა აჲა ჯიხაშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! ნამუ ოშწანურაშა ითარიღენ აჲა ჯიხა? ზოღაშენ მუკო მაღალობას რენ ჯიხა თქვანი?
იოსებ
შენგელია:
ჰო, ოფუტე ჩქინიში ჯოხოში ეტიმოლოჟი “ჯიხა”-შენ მულუნ. თქვან მცხადე ზოპონთ, “ჯიხა” ართნერი რენ მარგალურისთი, ლაზურისთი. ოფუტე ჩქინის თარიხური ჯიხა ქოგელადგინ, “ჭაქვინჯიშ ჯიხა” ჯოხონი. (1930) ვიტონჩხოროოშდოეჩიდოვიტონი წანაფეს ოფუტე ჭაქვინჯი ოკირთერენ. არ სემთის ჯოხო გჲოდვერენან “ჯიხაშკარი”, მაჟურასთი თარიხური ჯოხო გჲოდვერენან “ჭაქვინჯი”. ამ ჯიხაში ჯოხოში ეტიმოლოჟი “ჭანი” კალა ოკოკირელი რენ, დიდოფეთენ აჲა ზოპონან ჩქინერკოჩეფექ. ლაზეფე დო მარგალეფეში მჯვეში ოშქარული ჯოხო “ჭანი” რენ. სვანეფექ ლაზი დო მარგალის ანდღანერი ნდღასთი “მჷზანი” უწუმელან. ოფუტეს “ჭანისწყალი” ჯოხონი არ ღალითი ქორენ.
(1905) ვიტონჩხოროოშდოხუთ წანას, ჩქინი ოფუტეში ხჩინი დო ბადეფეშენ კორობინერი დო დოლოჭარელი ამბაეფექთი მოწირაფან, მჯვეში ორაფეს აქ ლაზეფე სქიდუტერენან. დიდო წოხლენერი ჯიხა იკიდერენ (2800) ეჩიდოოვროოში წანაშ წოხლე. ჶეოდალური ორას, ოდიშიში შქაგური ტერენ ჩქინი ოფუტე, ჰა ჯიხთი
სამარგალოში ირიშენ მენჯელონი დო ჰემითი სამარგალოში ხაზინაში შქაგური ტერენ. ეშო ფთქვათნა, აშო ფთქვათნა, ჯიხაში მჩირობა ხუთ ჰექტარი კონარი ტერენ. გოლახთიმერი ოშწანურეფეს, დუშმანეფექ არ ვარ, დიდო ჶარა ქოდოლოხვერენან ჯიხა, მარა აქონი დიდილეფექ უდოდგინუ ხოლო დოკიდერენან ეჲა.
(17.) ვიტომაშქვითანი ოშწანურას, სამარგალოში დიდიქ, ლევან მაჟურანი დადიანიქ ჯიხა თიშენ კუდელიშა ოაღანერენ. ანდღანერი ნდღას, მჯვეში მჩირე ჯიხაშენ ხვალა ნამთინი ნოწილეფე მაძირენან. აწი სუმ დუდირა ნაუღუნ ჯიხა იძირენ.
ხაფისხანა მუში იჩალიშეფტუ (1857) ვიტოოვროოშიდო ჟურენეჩიდოვიტოშქივით წანაშაქის. ჰუქუმეთიქ აჲა, რესმური კარარითენ ქოგენკილუ ანწი. ჩქინთი ვა მიჩქიტეს, მეგერე ბაბა ჩქიმიში პაპულიში პაპული, ბიტულია შენგელია, ხაფისხანაში მემურეფეშენ ართერი ტერენ, ნამუქნა ჯიხაში დოლოხე ნა ტუ მუთხანეფე ეჭარელერენ. აჲა ხაფისხანა გეინკილუში, ხაფისხანაში რესმური რაბისკაფეშენ ქოხოიწონუ.
ალი
იჰსან აქსამაზი: ოფუტე თქვანის ართი კილისე ქორენ, ეშო მიჩქინ. აჲა კილისეშენთი მოლამიშინით. ნამუ ოშწანურაშა ითარიღენ კილისე თქვანი? ზოღაშენ
მუკო მაღალობას რენ აჲა კილისე?
იოსებ
შენგელია: ჯიხაში დოლოხეთი არ კილისე დო არ- ჟურ ბინაში გოშობღერი გენომსქიდე ქორენ. ჯიხაშკარის აქტიური არ კილისე ქორენ. მხეიძე ჯოხონი აჲა ოფუტეში ხალკიქ დოკიდუ კილისე ჩქინი. აჲა რტუ (20) ეჩი წანაშ წოხლე. მხეიძე მჯვეში მაფასქირეფეშენ რენ. ენთეფეშენ ნამთინეფე ლაზეთისთი სქიდუნან. აქტიური კილისეშენ მეტა (7) შქვით კილისე ჩქვა ქორენ ოფუტე ჩქინის, მარა ჩქვადოჩქვა ორაფეს ეშო ვარნა აშო დილიხვერენან.
ალი
იჰსან აქსამაზი: ოფუტეში ხალკი დიდოფეთენ მუთენ სქიდუნ? მუ ხაჩქუფან? მუ ორგაფან? მუ დულჲაფე იქიფან ოფუტეს? ოფუტე თქვანიში ეკონომიურ- სოციალური დო კულტურული ხალიშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ! ოფუტე ჯიხაშკარიში მახორობა მუკო რენ? ოფუტე თქვანიში ხალკიქ მუ იმხორნან დო მუ შუფან? ყურძენიშ ბაღეფე გიღუნანი?
იოსებ
შენგელია: ოფუტარეფე შენი დობაღინე დულჲა ვა რენ ოფუტეს. ემუშენითი ოფუტეში მახორობა ნდღაშენ ნდღაშა იმციქანენ. ოფუტეში ხალკი ფარა მოგაფუ დო ეშოფეთენ ოჯაღეფე მუთეფეშის ომხვაჯუ შენი ნოღაშა, ნანანოღაშა ვარნა მაჟურა დობადონეფეშა ულუნ.
ჯიხაშკარიში ოფუტარეფექ ლაზუტი, ლობია, ნუხუტი ხაჩქუფან დო თხირი დო კაცხანაკათი ქუღუნან. ბინეხითი ჩანს აქ. დიდო მჯვეში ორაფეს, ჯიხაშკარი მაბინახეობათენ სამარგალოში დიდო წოხლე ხთიმერი ოფუტეფეშენ ართერი ტერენ. ანდღანერი ნდღას ხოლოთი ჭიტა ტასნათი, ყურძენიში ბაღეფე ქორენ აქ დო ყურძენითენ ღვინი, ყურძენიში ჭაჭა დო ხილათენ ვოტკათი იქიფან.
ჯიხაშკარი მზოღაში სევიჲეშენ (200) ჟუროში მეტრე კონარი მაღალობას რენ. ოფუტეში დიხა არ კელეშენ მაჟურანიშა (2020) ეჩიოშიდოეჩი ჰექტარი რენ დო (700) შქვითოში კონარითი ოჯაღი სქიდუნ ექ.
ნაყონასუნონ...
https://sonhaber.ch/ioseb-sengelia-ile-soylesi-turkce-lazca-1-bolum/
https://www.circassiancenter.com/tr/ioseb-sengelia-ile-soylesi-turkce-lazca-1-bolum/
