Neferiş gelak̆idu

 

Neferiş gelak̆idu

 

 

Andğa maanşa ndğa ren, ak gelauxer do ʒas ar t̆oroci var mik̆ilu. Sekt̆emberişi tutana giç̆k̆u do ak eşapti, hala ak gelauxer do sum faraşen met̆i var mişibğu t̆oroci neferis.

 

Man çkimi berobas mşuns- ki, aya yerepes boine neferepe giludgit̆es do t̆oroci ç̆orupt̆es. K̆ai ç̆umanişi işit̆es do axçamişa ar yuki t̆oroci gimert̆es. Muk̆o p̆at̆i t̆oroci t̆uk̆on, boşi miti var git̆u. T̆oroci do başka k̆vinçi, sivircuği iqven yokse başka mç̆ipe k̆vinçepe, Sekt̆emberina dodgitaşk̆ule, gyoç̆k̆apan oxtimus t̆uʒa memleketepek̆ele. K̆işis ak var dodgitunan, Yazis aşo mulvan Rusies duzepeşa do yovati ak ikipan. Ek̆ule geri guiktenan do nulvan.

 

Aǯina voǯk̆er xalis, t̆orocepe dido var renan. Sivte ğalisteri nit̆es ʒas. Aǯi ar- jur suri mik̆ilaps, eti dido jin, ne neferis mişibğen do neti t̆ofeğiten iqvilen. Aǯi avcepeti dido renan. Didi- ç̆it̆as mtelis t̆ofeği okaçun. T̆orocis ncas gelaxunus vakiti var meçapan.

 

T̆orociti yeşkurdineri ren do dido jin nulun. Zamanis Goniaşi adapes, gyolepeşi tikenluğepes, dido t̆orocepe iqvet̆es: Ndğaleri adapes cupt̆es, ser tikenluğepeşi ncaepes incirt̆es. Tikenluğis doloxe t̆orocepe ek̆o iqvet̆es- ki, t̆ofeği varti vastomert̆it. Ek ne k̆oçi do ne coğori var amalet̆u. Tude gyoli gedgit̆u, jinti ncas p̆at̆i daži uğut̆u do k̆oçis var amalet̆u. Gale duzişana gamaxtat̆es, em oras t̆ofeği vastomert̆it. Adas doloxe ar nca dgit̆uk̆oni, ek illa t̆oroci gyabğasint̆u. Çkinti mevit̆it do ncas tude komeşapxedut̆it do ekolen p̆ilupt̆it.

 

Cumadi skani Alis ar ç̆it̆a t̆ofeği uğut̆u. Seis gverdis yiselt̆u do mtelişen ordo mindit̆u adaşa. İa yükseği ncaşi tude kododgitut̆u, gyaroba var iqvat̆uşa, yuki dikipt̆u do oxorişa komuit̆u.

 

T̆oroci gyarobaşa iqven dido, ek̆ule gyaritenna  dižğat̆es, tikenluğis meşaxedut̆es. Gonias adaşana moxtat̆es, ar tutaşa ek iqvet̆es. K̆aixeşana kamuişvacat̆es do dimgvanat̆es, em vakitis nit̆es başka yerişa. Goniaş duzis yeseleri t̆oroci ʒxemurluğis tepes mujilapt̆u. Aya tepepes boine neferi giludgit̆es. Adas duzis yeputxineri t̆oroci aya tepeşa eşaxtimapaşa dvaç̆k̆indert̆u do tepes hepten tude mujixiralt̆es, sotxani na gamanç̆valeri yeri t̆u, ek mik̆ilapt̆es. Gamanç̆varelisti neferi geludgit̆u do mteli kodilibğert̆u. Bazi t̆orocişi suri dido jin mulun, em vakitis t̆ofeği vastomert̆it do mteli suri uk̆uibğert̆es do tudendon diliqanet̆es do neferis mişibğert̆es.

 

Zamanis t̆ofeğina didopes var uğut̆esşeni, megerem aşo ikipt̆erenan: Ncaşi t̆op̆acisteri gamaqazupt̆erenan do kvaşurduliten, t̆orocis surina muit̆uk̆on, astomert̆erenan.  Aya ncaş t̆opacina nit̆as, sersi ikips. T̆orocis uçkin- ki, şahini gemotxozunya do suri uk̆uibğen do tudendon gyulun do neferis mişibğen.

 

Aya dulyaşi didi ustape t̆erenan İrizelepe. T̆orocis suri sotxanina muit̆uk̆on, entepek ena unt̆es, yeris gyonç̆apt̆es. Eger suri nantas jilendon muit̆uk̆onşi, kvaşurduli jilendon astomert̆es do ǯale geloçkumert̆es. Ǯale nit̆uk̆onşi, daa ǯale dodgiturt̆es do kvaşurdulis ostomiluten jilendon eloçkumert̆es do neferis meşobğapt̆es.

 

Çkimi delik̆anlobas dido manta miğut̆u. Man çoği burç̆uli meç̆arelis tepes gelaudgipt̆i. Ekonaşi t̆orociti dido iqven do mç̆ipe k̆vinçiti. Mç̆ipe k̆vinçi yano- yano iqvet̆u. K̆işina giç̆k̆at̆u, mç̆ipe k̆vinçi dağişen ǯalendo git̆es. Ğecit̆alaxonas tepeşen ǯale kyoiluğişa git̆es. Tepes dido tude mujixiralt̆es. Mteliti ar yerişen git̆es. Em yeriş gelaudgipt̆it neferi do axçamik̆elena eşaptat̆it, neferi yopşa iqvet̆u. K̆vinçi k̆alatepeten oxorişa kageimert̆it do obundğoluşi noderi vikipt̆it. Ena dobundğolat̆it, dergepes domcumorupt̆it do k̆işişeni koşeinaxept̆it. İa ncumoreli k̆vinçişi tuli- tuli gyarepe vikipt̆it, hama mtelişen k̆ai xolo buldurcinişi xorʒis gyari renya.

 

K̆vinçepena nit̆an t̆uʒa memleketepek̆ele, k̆arta k̆vinçi ayri- ayri gzaşen nulun. Buldurcini çoği mzoğas jin nulun, p̆at̆i t̆orocina gexvadas, gale gamulun do mzoğap̆icis dibğen. Xolo t̆oroci çoği daği do daği nulun, çoğiti mzoğap̆icepeşi duzepes goloqupan, hama aǯi zop̆onan- ki, k̆vinçepek mutepeşi oxtimoni gza diktiresya.  Mzoğap̆icepek̆ala aǯi ç̆it̆a nulvan. Çoği dağepek̆ele nulvan emuşeni-ki, ek oşkurinoni mutu var ren. Tepepena mik̆ilan, ok̆açxe dik̆aş duzepe ren do ek muişvacepan. Ekolen doğu yeri muşişa nulvan.

[(K̆adir Memişişi (Çaǯelia sop. Sarpi, 1970 ǯ.) Nodar K̆ak̆abaže, “Lazuri T̆ekst̆ebi”, Gamomʒemloba Art̆anuci, Tbilisi, 2018]   

 

aksamaz@gmail.com

 

 

 

“Soğuk Savaş Yıllları”ndan Örnek Bir Makale Üzerine Kısa Bir Not

 

 

 

 

“Soğuk Savaş Yıllları”ndan Örnek Bir Makale Üzerine Kısa Bir Not

 

Dr. Fahrettin Kırzıoğlu’nun Lazlar/ Çanarlar başlıklı makalesinin fotokopisi 1992’de elime geçmişti; o sırada günlük olarak yayımlanmakta olan Aydınlık Gazetesi’nin arşivinde çalışan bir arkadaşım bana ulaştırmıştı. Dr. Kırzıoğlu’nun Lazlar/ Çanarlar başlıklı makalesi, daha doğrusu 1972’de VII. Türk Tarih Kongresi’ne sunduğu tebliği üzerinde kısaca durmak istiyorum. Bu makalenin yayımlanmasının üzerinden yaklaşık olarak çeyrek yüzyılı aşkın bir süre geçmiş.  Bu zaman içinde söz konusu bu makale çeşitli yazarlar tarafından kaynak olarak görülüp kullanılmış; bazen tırnak içinde bazen özetlenerek aktarılıp durmuş. Ben de “Soğuk Savaş yılları”nın ürünü bu makaleden ve yazarının diğer çalışmalarından şöyle veya böyle istifade ettiğimi belirtmeliyim.

 

Otuz yılı aşkın bir zamandır ortalıkta dolaşan bu makale hakkında “pek ciddiye alınmamış” ki, Türkiye’den tek bir kişinin kaleme aldığı tek bir satır eleştiriye bugüne kadar rastlamadım. Bununla beraber Türkiye’de yayımlanmış olan telif veya çeviri birkaç makalede Dr. Kırzıoğlu’nun adını anan ve Türkiye’deki resmî ideoloji ve resmî tarih tezlerinin yegâne temsilcisi olduğunu ileri süren veya ima eden ve bu sebeple sadece kendisini eleştiren birkaç satıra tesadüf ettiğimi belirtmeliyim; bunlardan bazılarını aktarmak istiyorum.

 

Hayri Hayrioğlu, “Demagoji Uzmanları” başlığını taşıyan makalesinde, “Öteden beri Gürcü Tarihi’ni, etnonomisini, tofonomisini tahrif ve saptırma hususunda uzmanlaşmış bazı isimler mevcuttu. F. Kırzıoğlu, H.Göktürk, M. A. Özder bunların başında geliyordu...” diye yazıyor.

 

İmzasız olarak Ogni Kültür Dergisi’nde yayımlanan başka bir makalede, “Lazların Kimliği üzerine var olan tezler” alt başlığı altında Lazlara yönelik üç resmî ideolojiye dikkat çekiliyor ve şöyle deniyor: “a) Lazlar, Orta Asya’dan göç eden Türk boylarından biridir. (Resmi ideoloji). B) Lazlar, Rum Pontus İmparatorluğu’nun kalıntılarıdır... c) Lazlar, Gürcüler’in bir koludur. (Gürcü resmî ideolojisi)...”

 

Makalede ilk resmî ideolojiyle bağlantılı olarak Dr. Kırzıoğlu’nun adı da anılıyor: “Türkiye’de Güneş Dil ve Tarih tezi’ne dayanan, Anadolu’da yaşayan halkların Türk kökenli olduğunu iddia eden resmi ideolojiden Lazlar da nasibini almış ve tüm tarihi gerçekler çarpıtılarak Saka Türkleri’nin bir kolu olarak Türkleştirilmişlerdir. Bu tezin baş mimarı olan Erzurum Üniversitesi profesörlerinden Kirzioğlu, resmi ideolojiyi savunan tüm sözde bilim adamları gibi bilimin temel ilkelerini bir kenara itip, hiçbir tarihi kaynak göstermeksizin, ya da birtakım belgeleri açıktan çarpıtarak tezini ispatlamaya çalışmıştır. Bunun yanı sıra resmi ideolojiyi savunan tüm ‘Türk bilimcileri’nin kullandığı bilim dışı yöntemi o da kullanmaktadır. Bu yöntemin en belirgin özelliği, okuyucunun denetleyemeyeceği birçok tarihi kaynağı yorumlayarak sunmak ve iki dil arasında karşılaştırma yaparak ses benzerliği olan kelimelerin aynı kökten geldiğini ve bundan da aslında iki dilin akraba olduğunu, hatta aynı dil olduğunu ispatlamak. Bu yöntemle Afrika’da yaşayan bir kabile dili ile İngilizce’nin akraba ya da aynı dil olduklarını ispatlamak mümkündür. Ancak bu ispatın bilimle uzaktan yakından ilgisi yoktur.”

 

Dr. Kırzıoğlu’nu eleştiren bir diğer kişi Wolfgang Feurstein, şunları yazıyor: “... Lazlar’ın kimliklerini yok etmek için, onları ırk ve etnik olarak Türk saydılar. Bu işle ilgilenmek üzere bir şovenist olan Erzurum Üniversitesi öğretim üyelerinden Fahrettin Kırzıoğlu’nu görevlendirdiler. Fahrettin Kırzıoğlu, yazı masasına oturarak, hemen azınlıklara birer Türk şeceresi çıkarıverdi. Kullanılan yöntem hep aynı idi: Kırzıoğlu, ilk önce okuyucuyu bir sürü tarihi halk tanımıyla gafil avlamakta daha sonra eski Türk kabileleriyle arasındaki ses benzerliğini arayarak, sözde tarihî alaşımına bir tutam da Müslümanlık katmakta. Ve bu kişi de kendini Türk Dili ve Tarihi araştırmacısı olarak nitelemekte. Şimdiye kadar Türkiye’de hiçbir kişi tarafından, tarih bu kadar kötü çarpıtılmamıştır...”

 

Dr. Kırzıoğlu’nun yazdıklarını ciddiye alıp da Türkiye’den eleştiren kimse bulunmamasına rağmen, dışarıdan birisinin bulunduğunu belirtmeliyim. Bu kişi İldiko Beller-Hann,  İngilizce olarak kaleme aldığı (ve yakında Türkçe olarak da yayımlanacak olan) makalesinin Türkçe başlığı Doğu Karadeniz Kıyısında Efsane ve Tarih. Bellér-Hann’ın söz konusu makalesi Central Asian Survey’in 1995/14 (4) nüshasında yayımlanmış.

 

Bellér-Hann şunları yazıyor: “Batı biliminin en iyi geleneklerine göre Laz Tarihini incelemeye yönelik... girişimlere ilâveten, bu geleneklerin dışında iki çalışma, bu konu üzerinde keskin bir iddiaya sahiptir. Profesör M. Fahrettin Kırzıoğlu, kuzeydoğu Türkiye ve Kafkasya Tarihi üzerine 40 yıldır yazmaktadır. Onun çalışması yalnızca resmi ideolojiyi takviye etmiyor, böyle ideolojilerin, üzerine bina edilebilecek temeli sağlıyor.”

Dr. Kırzıoğlu’nun Lazlar/ Çanarlar başlıklı makalesini bu makalemi kaleme almadan önce birçok defa okudum; ortaya attığı iddiaları araştırmaya koyuldum. Dr. Kırzıoğlu’nun bazen doğru söylediğini, çoğunlukla da “konu”yu ustalıkla saptırdığını tespit ettim. Makalesini her okuyuştan sonra, “Dr. Kırzıoğlu 1972’de Lazları hedef alan böyle bir makaleyi acaba neden kaleme aldı?” sorusunun cevabını bulmaya çalıştım. Lazlar, 1972’de Dr. Kırzıoğlu’nun hedefi olmak için ne yapmışlardı? Geriye dönük olarak gazete ve ilgili dergi arşivleri incelendiğinde, o yıllarda Dr. Kırzıoğlu’nu böyle bir makale yazmaya sevk edecek tek bir “haklı” sebebin bulunmadığı anlaşılıyor. Ancak Dr. Kırzıoğlu’nun yazdıklarına bakarak, yalnızca Lazları değil, Megrelleri, Svanları ve Gürcüleri de hedef aldığını görüyoruz.

Dr. Kırzıoğlu, önce bir tarih öğretmeni olarak karşımıza çıkıyor; ama sıradan bir tarih öğretmeni gibi hareket etmiyor; o dönemde yazdıklarından “birileri”nin dikkatini çekmeye çalıştığını görüyoruz. “Başarılı” görülüyor ki, doktorası kabul ediliyor ve öğretim görevlisi de oluyor.

 

Dr. Kırzıoğlu’nun söz konusu makalesindeki asıl hedefi aslında Sovyetler Birliği ve Gürcüstan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’dir. Sovyetler Birliği’nin 1945’te Türkiye’den toprak talebinde bulunmasının ve 1968’de İstanbul’da Ahmet Özkan imzasıyla yayımlanan Gürcüstan başlıklı kitabın acısını Lazlar’dan çıkarmaya çalışmaktadır.

 

Dr. Kırzıoğlu, makalesinde uzun dipnot açıklamaları kullanıyor; ayrıca önceki yıllarda da “bu konular”da makaleler yazdığını göstermek istercesine bu makalelerinin adlarını zikrediyor. Makalesi esas olarak iki bölümden oluşuyor. İlk bölümde, Lazlar’ın “Gürcü”/”Kartveli” olmadıklarını delillere dayanarak ve doğru olarak ispat ediyor (ki kendisinin bu konudaki tespitleri bilimseldir ve biz de bu tespitlerin altına imza atıyoruz). Ancak Dr. Kırzıoğlu; Lazları “Gürcü” yapıveren “Gürcü”/ “Kartveli” resmî ideoloji ve resmî tarih tezlerini eleştirmiyor, bunun yerine “Gürcü”/ “Gürcüstan” düşmanlığına yöneliyor.

 

Makalesinin ikinci bölümünde ‘komedi’ başlıyor; “Lazlar/Çanarlar’ın Turanlı ve Türk olduğunu gösteren deliller” alt başlığıyla yayımlandığı bölümde Anayasa’nın, “Türk Devletine vatandaşlık bağıyla bağlı olan herkes Türk’tür” diyen 66. maddesiyle bile Dr. Kırzıoğlu çelişkiye düşüyor ve yaşadıkları coğrafyada tarih kadar eski ve Megrellere yakın akraba bir halk olan Lazları, haklarında yazılanlar çelişkili ve varlıkları bile şüpheli; kimleri hangi zamanlarda ifade ettiği belli olmayan bazı “siyasi yapılar”a yamamaya gayret gösteriyor. Osmanlıca’ya vâkıf bir kişi olan Dr. Kırzıoğlu’nun, Şemseddin Sami’nin hazırladığı ve İstanbul’da yayımlanan (1889-98) Kâmusü’l Âlam adlı tarih ve coğrafya ansiklopedisindeki “Lazlar ve Lazistan maddeleri”ni görmezlikten gelmesi de dikkat çekici!

 

“CHP’nin tek parti yönetimi ve “Soğuk Savaş yılları” sırasında Türkiye’deki resmî ideoloji, Lazları yalnızca ileriye yönelik olarak şekillendirmeye çalışmakla yetinmiyor. Dr. Kırzıoğlu gibi tarihçiler aracılığıyla da geçmişlerini gelecekleriyle uyumlu hale getirmek için yoğun bir çaba harcıyordu.

 

Dr. Kırzıoğlu “geçmişteki” Laz ile Megrel kavramlarının aynı halkı tanımlamak için ilkinin Roma/ Bizanslılar, ikincisinin Abhaz/Abazalar ve Gürcüler tarafından eşanlamlı olarak kullanıldığını kabul etmiyor. “Laz” ve “Megrel” kavramlarını “geçmişte” de bugünkü anlamıyla kullanıldığını kendince ispat etmeye çalışarak Lazlar ve Megreller’in taa başından beri farklı halklar olduklarını kafalara kazımaya çalışıyor. Aynı tavrı, birbirleriyle eşanlamlı olarak kullanılmış olan “Lazika” ve “Egrisi” kavramlarına karşı da sürdürüyor.

 

Lazlar’dan “Laz” adıyla ilk bahseden 1.yüzyıl tarihçisi Plinius’tur. 2. yüzyıl tarihçisi Arrianus zamanında Lazlar, Sohumi’den başlamak üzere “Trabzon”a kadar olan bölgede yaşamaktaydı. Roma/ Bizanslılar’ın “Laz” dedikleri bu halkı Abhaz-Abazalar ve Gürcüler “Megrel” olarak adlandırır. Süreç içinde günümüzde Türkiye ve Gürcüstan’da yaşayan ve Müslüman olanları “Laz”, yalnızca Gürcüstan’da yaşayan ve Hıristiyan kalanları ise “Megrel” adıyla özdeşleşmiştir.  Dr. Kırzıoğlu, üstlendiği misyon gereği bu gerçekleri görmezden gelmekle yetinmiyor; Megrellere “çamur” atmaya da çalışıyor. Bunu da yaparken denize düşmüşün yaptığı gibi “yılan”a sarılıyor; “farklı resmî tarih tezleri”nden bile medet umuyor; “namus” kavramına sığınıyor ve “tehlikeli bir argüman”ı devreye sokmaya çalışıyor.

 

Dr. Kırzıoğlu, günümüzde Lazlar’ın toplu olarak yaşadıkları bölgeleri Sarp köyü ile Kemer Burnu arasında ibaretmiş gibi gösteriyor. Osmanlı Rus Savaşları sonucunda ortaya çıkmış olan Marmara Bölgesindeki günümüz “Laz diasporası”nı görmezlikten geliyor.

 

Dr. Kırzıoğlu, “kısmetim belki daha da açılır” düşüncesiyle olacak, “görücüye çıkmak” için ‘1972’deki VII. Türk Tarih Kongresi’ni “bulunmaz bir fırsat” olarak görüyor ve oportünist bir tavırla fukara Lazları hedef tahtasına yerleştiriyor. Şimdiye kadar “hiçbir bilim çevresi”nde ciddiye alınmadığı bilinen Dr. Kırzıoğlu’nun yazdıklarıyla değil, ama bu oportünist tavrıyla adından uzunca bir süre söz ettireceğinden şüphe yok. (1998)

 

Kaynaklar ve/ veya Önerilen Okumalar: “Anadolu’nun En Eski Halklarından Biri: Lazlar (1994): Ogni Kültür Dergisi, sayı 2, İstanbul; 1961 Anayasası İle Eski Anayasalar (1976): Filiz Kitabevi, İstanbul; Canaşia, S.- Berdzenişvili, N. (1987): “Türkiye’den Haklı İstemlerimiz”, Tarih ve Toplum, sayı 46, İstanbul; Feurstein, Wolfgang (1994): “Bir Alman Gözüyle Lazlar”, Ogni Kültür Dergisi, sayı 2, İstanbul; Hayrioğlu, Hayri (1993): “Demagoji Uzmanları”, Çveneburi Kültürel Dergi, sayı 1(8), Bursa; Dr. Kırzıoğlu, Fahrettin (1970): “ Gürcistan Yazarı Ve Gerçekler”, Millî Işık, sayı 38-42, İstanbul; Dr. Kırzıoğlu, Fahrettin (1972): “Lazlar/ Çanarlar”, VII. Türk Tarih Kongresi, Cilt 1, s. 420-445; Dr. Kırzıoğlu, Fahrettin (1976): Osmanlılar’ın Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590), Sevinç Matbaası, Ankara; Özkan Ahmet (1968): Gürcüstan, Aksiseda Matbaası, İstanbul.

 

[Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, “Soğuk Savaş Yıllları”ndan Örnek Bir Makale Üzerine Kısa Bir Not”, “Doğu Karadeniz’de Resmî İdeolojiler Kuşatması,1. Baskı, Sorun Yayınları, 2003; 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2011]

 

aksamaz@gmail.com

https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf

 

https://www.circassiancenter.com/tr/soguk-savas-yilllarindan-ornek-bir-makale-uzerine-kisa-bir-not/

 

Ot̆rik̆eş Oç̆opu

 

Ot̆rik̆eş Oç̆opu

 

 

Ot̆rik̆eş Oç̆opu başk̆a avcobas var nungaps. Emuş oç̆opuşi ustape, mzoğap̆icisna skidunan, Lazepe renan. Aya dulyaşeni oxazirus gyoç̆k̆apan Çuruğaişi tutas.

 

Ʒxeniş k̆udelişi nǯaiten xamanǯa gamak̆irupan do mtxirişi bigas nuk̆irupan. Aya biga, gverdi elakteri, let̆as noʒigapan. Bigas jur tane k̆oli nuk̆irapan. K̆olikna opaʒxalus gyoç̆k̆as, ğaç̆ok kožirops do oç̆k̆omuşeni bigasna gelaxedas, nǯaişi xamanǯas k̆uçxe dolvalen do konik̆iden.

 

Ğaç̆o koç̆opanşik̆ule, tolepes ekole- akole meşinişi parça elonʒaxapan. Aya meşini emuşeni elonʒaxapan- ki, jindolenna muit̆as, sifteri var žiras do bigaşen var geputxas.

 

Ğaç̆os bigas gelaxunu do ostiramu ogurapan. Ağustoziş tutana moxtas, mindiqonupan koxişa. Koxina uǯume(r)nan, ya but̆k̆aloni qaepeten ç̆it̆a oxoristeri k̆idupan do doloxe molaxeduman, sifterik var mžiranya.

 

Koxişi yanis mexsus şveri sum quconi mosa jur bigas mek̆ireli kodoʒigapan, ok̆vaçxe muşi ğaç̆o bigas kogeloxunapan do çumernan sifteris gamažiru.

 

Sifterina havas gamižirasteri, mosas ok̆vaçxe ğaç̆o gyuǯurapan. Sifterikna z’iras, ğaç̆os gyat̆k̆vaʒen jindolen. Am vakitis koxis molaxuneri k̆oçik ğaç̆oş biga ok̆vaçxe muizdips do sifteri mosas meşalaps. K̆oçi nulun, usul- usul xe nimes sifterik̆ele do hem ustvinups do aşoten kogyak̆neps, hama sifterik ç̆angepeten xeepe duç̆angups.

 

Sifteri xesna dikaçanşik̆ule, oǯk̆ernan tolepes, gup̆icis, k̆udelis, soti mutu k̆usuri var uğut̆asya. Tolepe do gup̆ici sari perişi uğunna, ya k̆ai cinsişi şinapan. Eger aşo perişi sifteri koç̆opuna k̆oçik, emoras zop̆ons- ki, na mint̆usteri sifteri kop̆ç̆opia.

 

Mcveşi xesap̆iten Ağustozis şkvitis noç̆opine sifteri k̆ai şinapan.

 

Sifteris, oç̆opinu koxişen ayri xolo, mantatenti ç̆orupan. Manta ncaşi jin giluk̆idapan. Ncas orta yerişi qaepe gok̆vatupan do ar biga kogondumerman. Am bigaşi ok̆vaçxe mosa guǯutumernan. Mosa t̆urasteri ç̆eri ren. Gzas donoç̆k̆inde sifterikna žiras, ncaşi orta yeris msk̆vaşa biga gondvaleri ren, moşvacinuşeni kogelaxedun. Ǯoxle muşi mosana guǯutun, var žirops do na geputxas, mosas kodololaps.

 

Ç̆opineri sifteriş jur k̆uçxepes do şkas tok̆i gyudumernan. Sum tok̆is uci gverdi met̆roşik̆ule ok̆ok̆irupan do uci xes dikaçepan. Xes gelaxunu ogurapan. Ar- jur ndğas p̆at̆i ç̆angups, ek̆ule- ek̆ule gyargen do aşoten gyorginapan sifteri.

 

Gergine(r)i sifteris çapan ucumeli xorʒi do markvali giberi. Sekt̆emberişi tutas t̆aronina ok̆oxvas, em axçamis gyari var çapan. Majura ç̆umani mşkironeri sifteri mindiqonupan adaşa.

 

Sifteris şkas tok̆is (bel- bağis) nuk̆irapan, eç- eçdoxut met̆roşa meskuroni (yedeği) do xes kodilinsvarupan, sifterik̆ala birdem xes kodilikaçepan. Ot̆rik̆ena yeputxas, xeşen naşkumernan. Sifteri ot̆rik̆es gyotxozun meskuronis gondarapaşa do meç̆işuna, koç̆opups. Ot̆rik̆ena koç̆opas, sifteri kodoxedun. K̆oçi meskuroni monsvaeli nulun do ç̆angepeşen ot̆rik̆e guǯuqonups.

 

Bazi k̆oçik sifteri eşo gyorginaps- ki, meskuronişen ayri niqonups ot̆rik̆e oç̆opinuşa.

 

Ot̆rik̆eşi ogoru do yeputxinu coğoriten iqven. Eger coğori var uqorunna, biga dikaçeps xes do buçkepes do çaepes geçaps. Aşoten ot̆rik̆e yeputxinaps.

 

Dido ot̆rik̆ena iqvas, ndğas ar koçik oş- oş jureneçdovit taneşa ot̆rik̆e ç̆orups. Didona ç̆opas, oxorişa mjora gyulas mulun, mitik va mžiras do toli var momit̆alasya. Aǯi ne ot̆rik̆e ren do neti sifteri, t̆ofeğepe uğunan mtelis.

 

[Muxamed Abdul- K̆adiris že Vanilişi (Dabadebuli 1909 ǯels),  Nodar K̆ak̆abaže, “Lazuri T̆ekst̆ebi”, Gamomʒemloba Art̆anuci, Tbilisi, 2018]

aksamaz@gmail.com

 

 

 

 

173./ “… ar bozomota maoropu…”; 174./ “Baba- şk̆imi domoçilu…”; 177./ Lemlooğli

 

173./ “… ar bozomota maoropu…”

 

Vit̆ojur ǯaneri bort̆i. Murğulişa komofti baba-şk̆imişk̆ala. Baba- şk̆imi ust̆a ort̆u, himuşk̆ala biçalişamt̆i. Hik ar bozomota maoropu, baba- şk̆imi var momçu. Hikole momt̆inu Acaraşa, K̆inatişa kocemionu. Bozomota mutxanepe komomçu ma: Ǯindeçi, çevre. Hikole baba- şk̆imi oxorişa mendemionu. Art̆aşenişa mionamt̆uşa, bozomotaş oxorişa mendaft̆it. Bozomota miǯu -çi: “Moit̆aşa, a mutu komomiği!” Art̆aşenişa mobit̆ituşa, Arhaveşa moftiti, t̆obaşa çağetişi mandili dobiindri, ar k̆uti p̆odra. Baba- çk̆imişi t̆obaşa komobiği bozomotaşi oxorişa. Moftisi, bozomota avla k̆uişa ǯari eşk̆iğamt̆u. Oxorişa kamaftit. Komepçi hini himu. Mutu mobuği, himu komepçi. Ali kodolomabu, him xeşa kodik̆açu do:

“Ham mu on, gişk̆unia?”

“Ma mu mişk̆un-ma”.

“Hamya nişani onya”. Maya sk̆ani borya”.

Daha him bozomota var maziru hindoraşik̆ule.

 Uk̆açxe Nik̆ola komoxtu Lazist̆anişa. Nik̆ola moxtusi, tutunişa mendaftit him oxorişa xala- şk̆imişi biç̆i do ma. Cuma- muşişk̆ala cini oda kodopxedit. Moǯedu, moǯedu do:

“Musa oria, Musa ori si?”

“Ho” buǯvi.

Eiseulu, kocextu tudeni odaşa, “Sia Meriemi gioxamsya” (Yoxo- muşi Meriemi t̆u). Maçetinu, ebiseli, kocefti. Ayri oda daçxuri ogzu do koxen. Mati mendaft̆i.

Miǯu- çi:

 

“Huyşa so ort̆i si?”

Ma buǯvi- çi:

“Ma askerişa mendaft̆i, askeri bort̆i.”

“Ma Art̆aşenişa komeft̆i si gori da va gziri soti”.

“Ma so mzirart̆u, ma askeri bort̆i”.

“Huy mu miǯomel, var mionari?”

“Ar efta do akadaşi- şk̆imi bç̆itxar do giǯval”.

Efti, bç̆itxi, ok̆ule kocefti bozomotaşa.

“Cendğani komoftar- ma do mendegionaten- ma”.

Miǯu- çi:

“Domoçedinamya!”

“İlle mofta- ma”.

Oxori ma cur oxorza komionun. Hemuti mendebionik̆o, baba- şk̆imi mok̆ap̆inasen gale. Maşkurinu, va maonu. Daha hamdoraşk̆ule va bidi him çyoişa.

 

174./ “Baba- şk̆imi domoçilu…”

 

Baba- şk̆imi domoçilu, ar oxorza (/oxorca)  komomionu. Ma him var maoropert̆u, zorişaşi komomionu. Başka maoropert̆u ma. Ma na maoropert̆u, va momçu. Uk̆açxe ma başka oxorza komobioni baba- şk̆imişi t̆obaşa. Baba- şk̆imi oxori var ort̆u. Moxtusi, oxorişa mok̆ap̆inu. Ayri kodomoxunu. Uk̆açxe hikole bigzali ma. Him oxorza ep̆ç̆opi do Arhaveşa komefti. Arhave milleti muaciri mendaxtey, oxorepe boşi rt̆u (/ort̆u). Ar oxori kodopxedit, dopxaşkit ham ǯana. Majurani ǯana saibi- muşi komoxtu. Hikole bigzalit, Txinalişa komoftit. Moftitu, cini Txinali kodopxeditu. Langat̆işa piʒari keşk̆ebiğitu, hik paʒxape dop̆itu, kodopxeditu. Him  pxaşkumt̆ituşa, himuşi saibi komoxtu. Hikole ebiselitu, hik yak̆ini yeri xolo paʒxa dop̆itu. Ar  ǯana dopxaşk̆it hik, kodopxedit ar ǯana. Majurani ǯana alti yuz panganot̆i komepçit, let̆a dobiindrit. Hek bort̆ituşa,  baba- şk̆imi moxtu. Baba- şk̆imi him oxorza- şk̆imi uǯu:

“Nana- skanişa mendegionaya Art̆aşenişaya”.

Mendionu, hiko naşku.  Ninçaği- muşi, haki- muşi, muntxa anç̆ert̆u, oxorza komeçu, igzalu. Uk̆açxe esk̆i oxorza komoonu. Oxorza bere va uonurt̆u. Baba- şk̆imi miǯu:

“Ma goçilarya, başk̆a oxorza mogionarya”.

Baba- şk̆imi doğuru. Ma Art̆aşenişa vidi (/bidi), başk̆a oxorza komobioni [Ayşe: Hamuşi oxorza va içodu! Ar var on, cur var on, xut var on!] Him oxorzati oxori on, şkimişk̆ala on. Otxo ǯana kodosk̆udu. Uk̆açxe miǯu- çi:

“Mutusk̆ani var bgorum, memaşk̆via”.

Mebaşk̆vi, Coç̆oşa dikomocu, doğuru hik. Uk̆açxe ma na mobioni oxorzati doğuru, sum bere memişk̆u. Jurneçidosum ǯana doğuru, xastaxane doğuru, ğureri komobionit. Uk̆açxe ar  oxorza komobioni. Himuti bogzali, var momǯondu. Şkit dğaşi(!) ar daha oxorza komobioni. Var içalişu. “Çala dop̆k̆orobat̆u”- ma, “Maya burgulepe maǯunenya”; “Ar ǯari komoği”-ma, “Maya mxuci maǯunenya”; “Soğanepe doçxi”- ma, “Buʒxape maç̆venya, maya mutu var maxenenya”.

“Muşeni moxti- ma, mutu var gaxenen do”.

“Maya hişo miǯvesya, doxuneri goskuledinasen, kçasenya”.

Berepe buǯvi- çi:

“Ogzalitu”-ma.

İgzalu. Gobikti, başk̆a oxorza komobioni. Mobionisi, aci rt̆u. Cendi komoxtu, berepe- muşi, k̆oçi- muşi naşk̆u. Eçidocur ǯana şkimişk̆ala rt̆u. Berepe- muşiti boskuledinamt̆i. Uk̆açxe, dizğesi, nana- muşi mendionu bere- muşi. Huy oxorza molva unda(!), “Meftar,_  miǯomey, ­ bere- şk̆imi meydani var momçay”. Cur biç̆i, ar bozomota komionu, motalepe komionu. Sumeçidovit̆ojur ǯaneri bor.

 

177./ Lemlooğli

 

Lemlooğli dido zengini k̆oçi rt̆u. Ar nusa komoonu. Daçxuriş yak̆ini xert̆u, komek̆oru žigara do nusa muşi uǯu- çi:

“Arya daçxuri komomçia”.

Nusati çip̆lit̆i kocelvocu do komeçu. Himuşeni nusa naşk̆u, ogzalu:

“Daçxuri kort̆uya do çip̆lit̆i muşeni celvocia (/ç̆via)!”

 

Lemlooğli t̆k̆u- çi:

“Padişay ask̆eri irituli ma pçar, ma dolobokunar”.

Padişay ognu, uoxu:

“Moxti hako!”

Lemlooğli mendaxtu padişayşa:

“Muşeni mioxi?”

“Sia şkimde zengini rea? Padişai si orei, ma bor? Şkimi ask̆eri si muç̆o dolvokunar do çar?”

“Ma hişo var ptkvi. Ma ptkvi- çi:

Fesişi pusk̆uli komepçar”

Aşk̆urinu do doduzanu.

“İgzalia!”

Mutu var uǯu.  

[Musa İbraimis že Gulaberi že (Gulabaroğli), dab. 1895- Artaşeneli, Txilnar (Xelvaçauri Raioni) Txilnari, 29. IV1967) Guram K̆art̆ozia, “Lazuri T̆ekst̆ebi- II, Gamomʒemloba “Meʒniereba”, Tbilisi, 1993)]

 

aksamaz@gmail.com

“Mskibu”

 

 

45./ “Mskibu”

 

Mskibu na k̆idup̆t̆a, illa ğali t̆asinon, ğaliş kenais k̆idaginon. Ğalis kenais ok̆idu k̆ai va en-na, xendek̆iten muqonopan k̆ai yeişa do ek k̆idupan mskibu.

 

ʒ̆k̆ai xendek̆işen mulun do mançxaşa nulun, mançxaşen nulun ğurnişa. Ğurnis uğun sp̆ina, ʒ̆k̆ai na omç̆ipanaps do geçaps çakis. Sp̆ina ikipan ncaşen. Gamaxut̆onupan burgiten do ark̆ele, ʒ̆k̆ai na mulun yeik̆ele, mʒika mopartanei uğun do ena gamulun yeik̆ele mç̆ipe uğun, xonistei en. Çakis msvaepe en çanei. Sp̆inaşen na gamaxtas ʒ̆k̆ai mat̆en msvas do oburbalaps, oktaps çaki. Çaki gedgin çeliğis, çeliğiş jin ikten. Çeliği, Gyurcice ptkat-na, uʒ̆umelan poladis. Ordo                                                   va işien, k̆ap̆eti ren.                                                                                                                                                                                               

Çakiş ncas guşužin lapia. Lapias tis moçans akvi. Akvis gedgin jini kva do oktaps. Akvi jur tulli en. Ar yen- ki, jur kyoşe uğun, yen akvi- ki, otxo kyoşe uğun. Sum na uğun, va en, ma va mižiun. Rametli p̆ap̆ulik na ç̆k̆adup̆t̆u akvepe. Miçkin, jur kyoşeli do otxo kyoşeli. Akvi k̆apet̆i t̆asion- ki, kva oktas. Kvak va ocginas. Amuşeni ya çeliğişi ikipan, ya k̆ap̆eti  demiişi.

 

Tudeni kva duşemes k̆ap̆et̆işa okaçun- ki, va ink̆anasion. Kvas uğun xut̆ula, amus uʒ̆umelan gui. Lapiaş mçxvanapa guişi oğagyua xoj var iqven? Gui dido iqven. Amuşeni kvaş guis mʒ̆k̆ilepe guçanapan k̆ap̆et̆işs- ki, lauzt̆i va gamalas do tude ğalişa va dilibğas. Mʒ̆k̆ili lapiak na şias do dimbolanas, tekrak̆ati goşoçanapan.

 

Ar koçik mskibus lauzt̆i kogyudu, kogyoʒ̆ipxu, ek̆ule kvaş kenais kelaxedu do kodinciu do mjoas it̆ibins.  Megeem kvaş gui gamalapei t̆een do lauzt̆i ğalis dilibğen do ğalik nimes. Mitxanik, k̆oçi t̆ui, oxorca t̆ui, uʒ̆umers- ki: “Mu ikipya sinya? Lauzt̆i guişen dilibğen do sin ak mot elaxeya?”-şk̆ule: “Man çkimi borci dop̆i,  kogeudvi, do aʒ̆i mskibuş borci en- ki, mkvasya!”

 

Kvaş jin, mʒika darabak̆ele, modini en. Modiniti xonistei en, hama margvali var en, otxo kyoşeli en. Emuşi ok̆açxeni semti darabas okaçun. ʒ̆oxleni semti darabaşen darabaşa gondvei ncas noç̆k̆adun. Modinis int̆ren jur puti, sum puti, xut puti, vit puti. Mskibuş oğagyua en. Ç̆it̆a mskibus ç̆it̆a modini aqven, didiş-- didi.

 

Modinis eʒ̆ak̆ieli en k̆aik̆i. K̆aik̆i mançxaşi mengapua en, hama geide motvalei en, lazut̆i na var dibğasşeni. Modinişen lazut̆i k̆aik̆is dilibğen, k̆aik̆işen kvaş guis dilibğen, memʒ̆qvei jur-sum tane.

 

K̆aik̆işi ʒ̆oxleni semtis jur ucisti tok̆i en gedvalei do tok̆işi orta yeis majua tok̆i en gedvalei. Aya tok̆işi majua uci jin na gonžin ncas (modini na okaçeps ncas) jur k̆afi meç̆k̆adei en do ek gok̆iapan do ucis monk̆a kva goʒ̆ok̆idapan-ki va naskuas, k̆aik̆i vaginç̆as do lauzt̆i kvaş gurişa dido va dilibğasyaşi. Aya tok̆i meʒ̆ipxuşeni en: Mçxu mkii ginon-na, k̆aik̆i gyonç̆ap do lauzt̆i dido dilibğen; mç̆ipe ginon-na, yonç̆ap do ç̆it̆a dilibğen, mç̆ipe mkii mkups.

 

K̆aik̆is eşat̆uxnei uğun do ek doložin bigaş ar uci,  majua uci duşumeşi darabaşi eşaç̆k̆ielis doložin. Aya bigas dolok̆idei en orak̆aloni. Orak̆alonişi majua uci jini kvas gežin. Kva na ikten, orak̆aloni   oʒxont̆inaps, orak̆alonikti k̆aik̆i onk̆anaps edo modinişen na moxtas k̆aik̆işa lauzt̆i, kvaş guis dilibğen do imkven.

 

Kvaşi ʒ̆oxleni semtiş tude xao en, mkii na dilibğen yei. Kvak na mkii dobğas, gokosupan okosaleten do ar yeis ok̆obğapan xaos. Xaoşen lapiaten k̆alatis iqveni, ç̆uvalis iqveni, dolobğapan. K̆alat̆i şupan mt̆k̆eʒiten, k̆alati şupan msiciten. Msiciten na şvan k̆alatis uʒ̆umelan omkiale. Edo nt̆k̆abei şupan- ki, mkii va dibğen. Ç̆ualis tis goudgipt k̆erk̆eli do mkii raxat̆i dolovobğapt.

 

Mkii jur tulli en. Guişi mkii uʒ̆umelan do galeni mkii uʒ̆umelan. Guiş mkii mç̆ipe en, çorçi en do kvaş yanis melaps, kvak mendra va uçumes. Momçxua mkii kvaşen mendra dibğen. Masuma-- kerʒela. Lauzt̆is xoş kerʒele uğun! İa daa mendra dibğen. Sum k̆ati dobğaps: guiş mkii, orta mkii do kerʒela.

 

LauZt̆işi mç̆ipe mkii kvaş ixik yomğiaps (kva xoş ikten, muç̆o ixi uğun!) do k̆idapes, darabapes nak̆iden. Emus uʒ̆umelan k̆idaş mkii.

                                                                   

Aʒ̆i ginon-na, mçxu omkvapA, ginon- na mç̆ipe omkvapA. Amuşeni kvaş duşumeşi yandan mskibus uğun yedažale. Yedažaleşi tudeni uci çaki na gedgin ncaşi ucis meç̆k̆adei en. Yedažaleşi jini ucis salistei t̆ak̆o mişužin do t̆ak̆o nonç̆aşi, kva yinç̆en, gamonç̆aşi, ginç̆en. Mçxu mkii gint̆aşi, meşonç̆ap, mç̆ipe gint̆aşk̆ule gamonç̆ap. Burğuli gintaşi, daa yonç̆ap.

 

Yedažale xvala mç̆ipe do mçxu mkiişeni va en. K̆artonis xomula (/Gamaxominei) lauzt̆i va iqven. Bazikere, şu lauzt̆i yen-na, guis gvak̆ien do kva k̆ai va oiktaps, va amkven. Am vakİtis yedažale eʒ̆ozdipan, yudažupan, kva zoi ikten do guis na gok̆irs, ia kagamaxiʒkups. Kvas gui gamuxiʒkupan (Xuxi kagamamaxiʒkuya, eti zop̆onan.)

 

Mskibu dido vakitis na iktas kva dişiaşi, am oras jini kva moʒ̆k̆ipan do juisti (jur kvasti) t̆aryaği (/t̆araği) geçapan, žangupan, k̆ibii uxonupan. T̆aryaği çeliğişi ikipan, ar uci mʒ̆k̆ili uğun, majua uci--  parto, juiti mç̆k̆iula. Kvaşi guik̆ala mʒ̆k̆iliten žangupan, kvaşi kenaepes partoten žangupan.

 

Mançxas uğun oʒxoci. Buʒxiti uʒ̆umelan, oʒxociti uʒ̆umelan. Oʒxocistei aşo svaeli en bigape yada demiepe. Ğalik na muğas but̆k̆a, noxap̆ule sp̆inas va nanžgipasşeni uxonupan buʒxi. Oʒxoci ğurnisti uxonupan. Yen mskibu-ki, ar oʒxoci uğun xvala mançxas. Oʒxoci jur na uxona, emuşeni k̆ai en-ki teği oʒxocişen imt̆u-na, majua oʒxocik ç̆opas, but̆k̆a iqveni, noxap̆ule iqveni, biga iqveni, mutxani na mulas ğalik.

 

Oʒxocik̆ala mançxaşi ekole-akole noç̆k̆adapen jur k̆it̆iş map̆ecana (/partana) biga. Amus uʒ̆umelan golak̆vatoni. Mskibu dodginu gint̆aşk̆ule golak̆vatonis goşoçanap lapia do ʒ̆k̆ai çkva ğurnişa va ulun, yandan diben.

 

Omkuşi na diçodas, kva boşi va iktasyaşi, ğurnis sp̆inak̆ala uxonupan gek̆vatale. K̆ap̆et̆i piʒaişi ar uci meç̆k̆adei en çakiş yandan doʒigei ncas. Ar k̆afiten yen meç̆k̆adei-ki, iktas. Majua uci sp̆inak̆ala jur doʒigei ncaş ortas goşažin. Piʒaişi aya ucis mek̆ieli en teli, aya telişi majua uci mek̆ieli en modinişi mengapua ç̆it̆a otxo kyoşeli xonis. Aya xoni duludgipan modinis. Modinis lauzt̆i na içodas, em vaxtis ia ç̆it̆a xoni keşastun, emuşeni-ki gek̆vatale monk̆a en do monk̆anoba- muşik geloʒ̆inaps doskidinei lauzt̆i, kaginç̆en do sp̆inak̆ala ʒ̆k̆ai kaguluk̆vateps. Mskibu kododgitun, boşi va ikten do kva va t̆uxun.                                    

 

[(Avantandil Alis že Abulaže (dab. 1931), Sarpi, 26. II. 1984), Guram K̆art̆ozia, “Lazuri T̆ekst̆ebi- II, Gamomʒemloba “Meʒniereba”, Tbilisi, 1993)]

 

 

aksamaz@gmail.com