“Kâzım, kültür devrimi yapan bir insandı!”

 

 

 

 

Givi G. Karçava Söyleşisi- 3. Bölüm

 

 “Kâzım, kültür devrimi yapan bir insandı!”

 

1. Bölüm: https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2021/04/1.html

2. Bölüm: https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2021/05/bir-dilde-baska-dillerden-ne-kadar-cok.html

 

 

Ali ihsan Aksamaz: En büyük Gürcüce sözlükte “Kartvelist” diye bir kelime var mı? Varsa bu kelime bize neyi anlatıyor? Bu kelime nereden kaynaklanmış? Megrelce, Lazca, Svanca ve Gürcü için “Kartveluri nenape/ Kartvelgil dilleri” terimini kullanmak uygun mu? Uygunsa, neden, uygun değilse, neden? Siz ne düşünüyorsunuz?

 

 

“MEGREL, LAZ VE SVAN TERİMLERİ ‘KARTVEL’ TERİMİNDEN ÇOK DAHA ESKİ”

 

Givi G. Karçava: “Kartvelist” diye bir kelime Gürcüce hiçbir sözlükte yer almaz. Gürcücede böyle bir kelime yok. Ben, bu kelimeyi, Türkiyedeki Laz aydınlarının uydurduğunu biliyorum.

“Kartveluri nenape/ Kartvelgil Dilleri”ne ilişkin ne diyeyim - hoşumuza gitsin veya gitmesin, bu ifade günümüzde artık akademik bir terim. Yalnızca Gürcistanda değil, dünyanın dilbilimcileri, bu ifadeyi kullanıyor. “Kartvelologia” (“Kartvelology”, “Kartvelian Studies”) diye dilbilimsel bir disiplin de var. Amerikanın, Avrupanın, Asyanın üniversitelerinde ve diğer üniversitelerde böyle fakülteler var ve oralarda Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svanca öğretiliyor.

 “Kartveluri nenape/ Kartvelgil dilleri” tarifini kullanmak doğru mu, değil mi? Bu zor bir soru. Bana sorarsanız, Megrel ve Megrelce, Laz ve Lazca veya Svan ve Svanca terimi “Kartvel” teriminden çok daha eski. “Kartvel” kelimesi ortaya çıkana kadar o terimler kullanılıyordu. Bu halklar ve dilleri yukarıda dediğim şekilde adlandırılıyordu. Ancak sıra, bu dillerin sınıflandırmasına ve adlandırılmasına gelince, dilbilimi bir karar verecekti. O dönemde, Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svancanın dil ailesinin adlandırılmasına ilişkin birçok alternatif vardı: “Yafetik Diller”, “Güney Kafkasya Dilleri”, “Gürcüceye Akraba Diller”, “İber-Kafkas Dilleri”, Paleo-Kafkas Dilleri” ve diğerleri. Bunların içinden “Kartveluri nenape/ Kartvelgil dilleri” terimi bu dört dil için en uygun bulundu. Akraba bu dört halka ortak ad olarak “Kartvel” denildiği için, bu akraba dört dile de  “Kartveluri nenape/ Kartvelgil Dilleri” denildi. Bu terimleri bazıları beğeniyor, bazıları beğenmiyor. Bugün bu böyle. Ben, bu soruyu bana sormanızın sebebini anlıyorum. Laz aydınlarınının bu terimlerin kullanılmasına karşı çıkmalarını da iyi anlıyorum. “Kartveluri nenape/ Kartvelgil dilleri” terimini kullanmamalarını da anlıyorum. Ancak ben, konuyu olduğu gibi söylüyorum. Bugün bu akademik bir terim. Meselâ, “Türkik Diller” terimi de öyle. Çoğu kişi bu terime karşı çıkıyor. “Biz Türk değiliz. Neden bizim dilimizi bu şekilde adlandırıyorlar,” diyen ve benim tanıdığım Özbekler, Kazaklar, Nogaylar, Kalmuklar ve diğer kimseler var ve bu tarife karşı çıkıyorlar. Yalnızca bu dil ailelerinin adlandırılmasında değil, diğer dil ailelerinin adlandırılmasında da benzer durumlar söz konusu.  Meselâ Danimarkaca ve İskoççaya ilişkin de duyduklarım var. Dil ailelerinin Germanik olarak anılmasına karşı çıkıyorlar. Myanmarlılar/Birmanlar ve Tibetliler de, dil ailelerine  “Çin-Tibet dil ailesi” denilmesine karşı çıkıyorlar. Öyle duydum. Dolayısıyla da söyleyeceğim, bu adlandırma yalnızca bizim sorunumuz değil, dünyanın her yerinde bu sorun mevcut. Bu sorunu halletmenin yolları da var. Dünyanın dibilimcileri oturacak ve konuşacaklar. Ortaya konulan karşı çıkışları ve delilleri önemli ve doğru bulurlarsa, bu alanlarda gerekli değişiklikleri yapacaklar. Neden olmasın?!

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de Kâzım Koyuncudan bahsedelim. Kâzım Koyuncu hem Türkiye hem de Gürcistan halkları için çok önemli bir kültür köprüsüydü. Şimdi de öyle. 33 yaşındaydı, daha çok gençti;  Kötü hastalıktan vefât etti.  Allah rahmet etsin! Kâzım Koyuncu, kısa yaşadı ancak Lazların, Megrellerin, Gürcülerin ve bütün halkların kardeşliği için çok iyi çalışmalar yaptı. Sevgi diliyle güzel mesajlar verdi. Ben böyle biliyorum. Siz de Kâzım Koyuncunun cenaze merasimine katıldınız. Öyle biliyorum. Hem Kâzım Koyuncunun misyonu hem de cenaze merasimine ilişkin neler söyleyebilirsiniz?

 

“KÂZIM ÖLMESEYDİ, ÇOK DAHA BÜYÜK İŞLER YAPACAKTI”

 

Givi G. Karçava: Kâzımımız için o kadar çok şey söylendi, o kadar çok şey yazıldı ki, ben fazla bir şey söyleyemem. Kâzım, yalnızca bir şarkıcı değildi. Kâzım, kültür devrimi yapan bir insandı. Lazların uyanmasına büyük katkısı olan bir insandı. Kâzım, Memedali Barış Beşli ile beraber, önce köylerde yaşlılarınn söyledikleri ve artık unutuluyor olan Lazca şarkıları toparladılar, can ve hayat verdiler. Gençlerin hoşlandığı rock ve pop tarzıyla onlara hitap ettiler. Milleti kültürlerine döndürdüler. Kâzım, büyük bir sembol. Barışın, kültürel çeşitliliğin, dilin güzelliğinin, kimlik devriminin bir sembolü. Kâzım ölmeseydi, daha da büyük işler yapacaktı, ben böyle inanıyorum.

Kâzım Koyuncunun cenazesindeydim. O zaman 21 yaşında bir çocuktum. Harbiye ve Taksimden cenazesi geçerken, dükkânların hoparlörlerini dışarıya çevirip de Megrelce şarkılarını çaldıklarını görünce şok oldum. Binlerce insan dışarı çıktı. Kâzımı milletin nasıl seviyor olduğunu görünce, Kâzımın değerini o zaman daha fazla anladım.

https://www.youtube.com/watch?v=ze5skz3cp-A

https://www.youtube.com/watch?v=qRJaL2un6pU

Ali İhsan Aksamaz: 1990’lı yılların sonuna kadar buradaki Laz aydınlarının Helimişi Hasanın varlığından, hayatından ve çalışmalarından haberleri yoktu. Karşıki Sarpın büyükleri buradaki Lazlara, Helimişi Hasanı tanıttılar. Helimişi Hasan neden önemli?

 

 

 “LAZCA YAZAN HER İNSAN ÖNEMLİ”

 

Givi G. Karçava: Lazca yazan her insan önemli. Ancak Hasan Helimişi, Türkiyeden Gürcistana kaçıp geldiği, yerleştiği ve burada da çok acılar çektiği için de önemli. Yine de kültürü için durmadan çalıştığı için önemli. O zaman Türkiyede yeni uyanan Laz hareketi, Lazca şiirlerini, tiyatro eserini, tablolarını; böyle bir hazineyi başka bir ülkede bulunca, tabii çok kıymet verdi. Diğer yandan Hasanın Lazcası çok güzel. Güzel Lazcayla Lazların hayatını bizlere anlatıyor. Bana sorarsanız,  Lazların hayatını bugüne kadar o derece güzel kimse anlatamadı. Tabloları da çok değerli. Tablolarıyla da Lazların hayatlarını olduğu gibi bize aktarıyor.

Ali İhsan Aksamaz: Siz de biliyorsunuz, Stalin iktidarı Helimişi Hasanı iki defa sürdü. Ancak Helimişi Hasan, Kruşçef için kötü, Stalin için iyi şeyler yazıyor. Böyle bir şiiri de var. Neden? Siz ne düşünüyorsunuz?

Givi G. Karçava: Doğrusunu söyleyeyim, o şiiri bilmiyorum. Belki okumuşluğum vardır. Helimişinin kitabı, “Mu p̆at e skiri/ Ne yapalım evlât”; 2006’da yayınlanınca aldım ve baştan sona okudum. Ancak kitaptaki her şiiri şimdi hatırlamıyorum. Öyle bir şiiri olsa da, şaşırmam. Çünkü Stalin iktidarında farklı yerlere sürdükleri, acı çektirdiği insanlar yine de Staline övgüler düzdü. Böyle insanlar çok fazla. Bunun sebebini çok kolay açıklayabiliriz. Stalininin Bolşeviki rejimi, insanların canını çıkartıyordu, ayaklar altında eziyordu, acı çektiriyordu. İnsanlar korkuyordu, ‘bari canımızı kurtaralım’ diye böylece sisteme dalkavukluk ediyorlardı. Sovyetler zamanında yaşayan ve böyle yapan çok fazla şair ve yazar biliniyor. Bugün bu insanlara, bazıları ‘neden korkuyorlardı, sisteme karşı neden çıkmadılar’ diye eleştiri yöneltiyor. Nasıl yapacaklardı? Ben, ölümden korkmayan insan tanımıyorum. Şimdi onlara o eleştirileri yöneltenler, onların yerinde olsaydılar, onların ne yapacağını şimdi kimse bilmez.

Kruşçefe niçin ve nasıl hakaret ediyor, bilmiyorum. Ancak Gürcistanda Kruşçefi sevmediklerini biliyorum. 1961’de Tifliste Kruşçefi öldürmek maksadıyla terörist bir eylem hazırlandı. Ancak KGB zamanında duydu ve eylemcileri yakaladı. Kruşçef de Gürcistanı ve halkını sevmiyordu, tabii. Helimişinin de benzer bir sebebi olacak ki, hakaret etmiş olsun. Ben böyle inanıyorum. Ancak ben o işin sebebini ayrıntısıyla bilmiyorum.

Ali İhsan Aksamaz: Siz yine sorayım; bir şiir var: “Lazım, Laz- Kartveli, Ç̆ani!” Bu Helimişi Hasanın şiiri mi? Yoksa ölümünden sonra, onun adıyla mı yazılmış?

Givi G. Karçava: Helimişinin şiirine ilişkin ne diyeyim. Buradakiler, o şiiri gerçekten de Helimişinin yazdığını söylüyorlar. Oradaki Lazlarsa, ‘öyle bir şeyi Helimişi yazmazdı, uydurmadır’ diyorlar. Bu, bana spekülâsyon geliyor. Helimişi, neyi yazacaktı, neyi yazmayacaktı, biz onu bilemeyiz. Onu yalnızca rahmetli Hasan bilir. Bu konuyu halletmenin bir yolu var. Helimişinin yazdığı kâğıtlar mevcut. Oraya baksınlar görecekler. Bununla da spekülâsyon bitmiş olur.

Ali İhsan Aksamaz: Eski zaman Lazlarının çok eski ve güzel bir sözleri var: “Dünün güneşiyle bugünün çamaşırı kurutulmaz!” Ancak ben yine de size sorayım da, siz de kısa kısa  cevap verin. Biraz da İsak̆i Jvania ve İskender Tzitaşiden, onların kültürel çalışmalarından bahsedin, lütfen!

 

 

“İSKENDER TZİTAŞİ, LAZCANIN GELİŞMESİ VE MODERN- STANDART BİR KENT DİLİ OLMASI İÇİN ÇOK BÜYÜK BİR İŞ YAPTI”

 

Givi G. Karçava: İskender Tzitaşi ve İsak̆i Jvania, Laz ve Megrel dillerinin tarihinde ağırlığı olan insanlar. İskender Tzitaşi, Lazcanın gelişmeşi, köy dili durumundan çıkıp modern- standart bir kent dili durumuna getirmek için çok büyük bir iş yaptı. İsak̆i Jvania için de böyle bir şey söyleyebiliriz; 1930’lu yıllarda Megrelceyi basın yoluyla halka ulaştırdı, dilin standart bir hale getirilmesi için çok çalıştı. İsak̆i Jvania’nın yanı sıra Bolşeviklerle benim bir davam var. Bolşevikler ve onların yaptıkları işler insanlık adına fenama gidiyor. 1918-1921 yılları arasında Gürcistanın birinci Sosyal-demokrat Cumhuriyeti vücut buldu. O kadar demokrat bir devletti ki, bugünkü bazı Avrupa devletlerinin bile o kadar demokratik anayasa ve kanunları yoktu. Bu devleti, Megreller de kurdu ve bu devlet için Megreller de savaştı. Meselâ, Daniel Pipia, benim için en büyük şair, Sosyal-demokrat Cumhuriyet için Bolşevik Rusyaya karşı diğerleriyle birlikte devrim yapıyordu. Daniel Pipiayı da öldürdüler. Mezarının yerinin nerede olduğu bugün bile bilmiyoruz. Dediğim gibi, bu gerçekten de demokratik, halkın devletiydi. Bu devletteki Megrelce yayın hakkına ilişkin size bir bilgi daha vereceğim. Bu devlet 1918’de kuruldu. O zamanlar bir grup vardı, Megrellerin kültürel grubu; “Mapalu” adını taşıyordu. Birisi, o zamanın gazetelerinde “Mapalu“ya karşı bir makale yazdı. Onlara, Megrel dilinin hakları için çalıştıklar için, ‘bunlar ayrılıkçı’ diye suç attı. 1919 yılındaki Demokratik Gürcistan Cumhuriyetinin adliyesi, bir duruşma yaptı ve  “Mapalu”nun Megrelce için yaptığı çalışmaların ayrılıkçılık olmadığını ilân etti ve “Mapalu” grubuna isnat edilmek istenen suçu reddetti. Her açıdan, her bakımdan çok demokratik ve güzel olan bu devleti 1921’in 25 Şubatında (100 yıl önce) Bolşevik Rusya işgalle ele geçirdi ve çok insanı öldürdü. Rus Bolşeviklere yerli Bolşevikler de destek oluyordu ve onlardan biri de İsak̆i Jvania idi. Demokratik devlete karşı partizanlık yapıyordu. Bu durum, İsak̆i Jvanianın biyografisinde hiç temizlenmeyecek bir leke. Bolşevik iktidar onu, kendi işleri için önce iyice kullandı. 1937’de de gerçek bir Bolşevik olan bu insanı ‘sağcıların terörist çetesinde gizlice çalışıyor’ diye yakaladılar ve öldürdüler. Bolşevizmi buydu işte. İnsanları kullanıyor, sonra da öldürüyordu. Ancak, dediğim gibi, bu İsak̆i Jvanianın siyasî tarafı; bir şey yapamayız, ancak Megrelce için yaptıkları açısından değeri benim için fazladır. Büyük bir iş yaptı ve bize büyük bir miras bıraktı.

 

“İSAK̆İ JVANİA, MEGRELCE İÇİN BÜYÜK BİR İŞ YAPTI VE BİZE BÜYÜK BİR MİRAS BIRAKTI”

 

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de size Gürcistan Demokratik Cumhuriyetine ilişkin sorularım var. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti yaşasaydı, Megrellere de, Lazlara da, Svanlara da, Abhazlara da ve diğer halklara da  anadilleriyle kültürel otonomi verecekti, öyle mi?! Gürcistan Demokratik Cumhuriyetinin toprağı nerede başlıyor ve nerede bitiyordu? Gürcistan Demokratik Cumhuriyetini hangi devletler tanıdı?

Givi G. Karçava: Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti yaşasaydı, kime ne vereceğini şimdi kimse bilmez. Yaşamayan bir devlet ve yapılmamış işler konusunda spekülâsyon yapamam. Ancak bu devlet gerçekten de demokratik bir devletti, bugünkü Batı Avrupada olan devletler gibi. Devletin 1921 anayasası gibi demokratik bir anayasa şimdi de çoğu devlette yok. Mesalâ, bu anayasanın 129. maddesi şöyle diyordu: “Herkes anadiliyle yazma, konuşma ve yayın hakkına sahiptir”. Bunun dışında, anadili konusunda çok şey söylüyordu 1921 anayasası ve insanlara geniş ve büyük haklar veriyordu. Dediğim gibi, 1919’da Gürcistan Demokratik  Cumhuriyeti adliyesi bir duruşma yaptı ve Megrellerin kültürel grubu “Mapalu”ya ilişkin, “bu grubun yaptığı kültürel çalışmalar devlet için zararlı ve tehlikeli değildir” diye bir karar verdi:  “Bu,  örgütlenme ve gösteri hakkıydı”. Bu da, bize o cumhuriyetin ruhunu gösteren önemli bir örnek.

Abhazların, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti içinde otonomileri vardı. Önce, Bolşevik Abhazların bir grubu, ‘biz bu devletin dışında kalacağız’ diyerek bu devlete karşı silaha sarıldılar. Ancak Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, onları yendi ve kaçırttı. Ancak otonomi konusunda “hayır” demişliği yok. 1920’de Abhazlara geniş otonomi verdiler. Abhazların dışında. “Zakatalaşi Okrugu”nda, Hıristiyan ve Müslüman Gürcüler yaşıyor, etnografik adı “Hereti” ve “Saingilo” olan bölgede, bunların da otonomisi vardı.  Bu toprağı Stalin, Azerbaycana verdi ve bugün Azerbaycanın sınırları içinde. Bugün burada yaşayan halkların (Gürcüler, Avarlar, Tsakhurlar, Tabasaranlar, Udiler, Lekler ve diğerlerinin) otonomisi yok. Yine bir otonomi daha vardı: Müslüman Gürcistan (Samuslimano Sakartvelo). Bunun içinde Mesheti, Aç̆ara, bugünkü Artvin, Kars ve Ardahan ile Lazistanın bir bölümü yer alıyordu. O dönemde sonraki günlerde neyin ve nasıl olacağını kimse bilmez. Bu devlet üç yıl yaşadı,  sonra Bolşevik Rusyanın işgaliyle son buldu; sosyal- demokrat hükümet sürüldü, kalanlar hapishanelere dolduruldu veya öldürüldü. Böylece de bu yeni devlet ortadan kaldırıldı. Ancak, bana sorarsanız, bu devlet yaşasaydı, devletin içindeki diller ve kültürler açısından daha iyi bir durumun olacağına inanıyorum.

Devletin toprağı, haritada görebildiğiniz gibiydi. Yani, Milletler Cemiyeti, bu haritada olduğu gibi Gürcistanı tanıdı. Ancak, Gürcistan Demokratik Cumhuriyetinin sınırları konusunda, kimin ne iddia ve davası olduğuna ve sınırlarının nerede başlayıp ve nerede bittiğine dair ayrıntılı bilgi çoğu kitap ve makalede mevcut.  1921’de bu devlet ortadan kaldırıldıktan sonra, Bolşevikler, haritada görülen toprakların çoğunu Ermenistana, Azerbaycana, Turkiyeye ve Rusyaya bölüştürdüler. Gürcistanı, bugün biliyor olduğumuz sınırlar içinde bıraktılar.

 

(1918- 1921) DEMOKRATİK GÜRCİSTAN CUMHURİYETİNİN, “MİLLETLER CEMİYETİ” TARAFINDAN ONAYLANAN SINIRLARI;  BU DEVLETİ İLK ÖNCE ALMAN İMPARATORLUĞU İLE OSMANLI DEVLETİ TANIDI

 

Ali İhsan Aksamaz: 1918’den 1921’e kadar, Gürcistan Demokratik Cumhuriyetinin bir bayrağı vardı. Bu bayrak 1990’dan 2004’e kadar da kullanıldı. Öyle biliyorum. Bu bayrağı ilk olarak Leninin Bolşevik iktidarı değiştirdi, sonra da Saakaşvili iktidarı. Böyle biliyorum. Neden?

 

 

GÜRCİSTAN BAYRAKLARI: 1918- 1921 VE 1990- 2004; 1921- 1990;  2004- …

 

Givi G. Karçava: Bayrak konusu şöyle: 1918’de İak̆ob Nikoladze ve İoseb Şarlemanın dizaynıyla Gürcistan Demokratik Cumhuriyetinin bayrağı çizildi ve teşkil edilmiş oldu. 1921’de Gürcistan devleti, Bolşeviklerin eliyle ortadan kaldırılınca, Bolşevikler, S.S.C.B. içindeki  devletlerin ve halkların millî sembollerini yasakladı ve her cumhuriyete yeni bayraklar yaptı. 1991’de S.S.C.B. yıkıldıktan ve Gürcistan yine bağımsız olduktan sonra, 1918-1921 bayrağı yeniden kullanıldı. 2003’teki “Gül Devrimi”nden sonra, Saakaşvili hükümeti, “biz yeni bir formasyondaki bir devletiz, bize yeni semboller gerekiyor,” dedi. Böylece de, çok eski ve tarihî bir bayrağı seçtiler. Şimdiki bu bayrak, Ancelino Dulçerinin 1339 yılına ait haritasında ve Prançesk̆o do Domenik̆o Pitziganilerin 1367 yılına ait haritasında yer alan Gürcistan Kırallığına ait. Benim bu konuda bildiğim bu kadar.

Ali İhsan Aksamaz: Ben tarih öğretmeni değilim ancak tarihten yeterince bilgim var. Bir halkın tarihi yalnızca o halkın tarihi değil, başkalarının da tarihidir. Başkalarının tarihi de o halkın tarihidir. Biraz uzun olacak, beni bağışlayın! Siz de biliyorsunuz, (1914- 1918) Birinci Büyük Savaş sırasında, büyük devletler iki düşman paktın içindeydi: Büyük Britanya, Çarlık Rusyası, Fransa ve İtalya ilk paktın içindeydi. Almanya İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Devleti de ikinci paktın içindeydi. Çok kanlı bir savaştı. Milyonlarca insan öldü.  Farklı sebeplerden Çarlık Rusyası Milleti ayaklandı. Sonunda da 1917-Şubat Devrimiyle Çarlık Rusyası yıkıldı. Kerenski, iktidara geldi. Kerenski iktidarı da, çarlık iktidarının savaş politikalarını devam ettirdi; halk da, askerler de bu durumdan hiç memnun değildi. Millet aç, susuz ve hastaydı. İnsanlar sürekli ölüyordu. Rus Devletinin otoritesi yoktu. Her alanda kaos çıktı. O sırada Lenin sürgündeydi; İsviçrede yaşıyordu. Lenin, Barış politikalarını destekliyordu. Leninin barış programı vardı. “Hele, bir vatanıma gideyim, milletim açlık, susuzluk, hastalıktan; vatanım da savaştan kurtulsun. Biz Rusyada iktidara gelince, bu savaştan çıkacağız,” diyordu Lenin. Hergün böyle yazıyor ve böyle de konuşuyordu. Savaş zamanıydı. Bu sebeple de bir yerden diğerine gitmek imkânsızdı. Leninin, İsviçreden Rusyaya gidecek gücü yoktu. Almanya İmparatorluğunun istihbarat elemanları, Lenine hiç belli etmeden onu izliyor ve hakkındaki bilgileri de üstlerine iletiyorlardı. Almanya İmparatoru, barış sözünü duyunca çok sevindi. Sonunda da Almanya İmparatorluğunun yardımıyla, Lenin gizlice Rusyaya gitti. Ancak Leninin bu yardımdan hiç haberi yoktu. Lenin, Ekim Devrimiyle iktidara geldi. Kerenski,  Rusyadan kaçtı. Rusyada şimdi de iç savaş çıkmıştı. Bu fırsatla, Kuzey Kafkasyada Kuzey Kafkasya Dağlı Halkları Cumhuriyeti ve Güney Kafkasyada da Güney Kafkasya Demokratik Federal Cumhuriyeti/ Güney Kaflasya Seymi kuruldu. Günümüz Rusya Federasyonunun cumhuriyetlerinden Karaçay-Çerkesya, Kabardey-Balkarya, Çeçenistan, İnguşya, Kuzey Osetya ve Dağıstan Kuzey Kafkasya Dağlı Halkları Cumhuriyeti içindeydi. Günümüzün Gürcistanı, Ermenistan ve Azerbaycan da Güney Kafkasya Demokratik Cumhuriyetinin/ Güney Kafkasya Seyminin içindeydi. Önce Güney Kafkasya Demokratik Federal Cumhuriyeti/ Güney Kafkasya Seymi dağıldı. Sonuçta da üç devlet ortaya çıktı: Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti. Daha sonra yerli Bolşeviklerin yardımıyla da Moskovaya bağlı Kızıl Ordu, Kuzey Kafkasyayı da, Güney Kafkasyayı da ele geçirdi. Lenin iktidarı ile Mustafa Kemal Paşa iktidarı bugünkü sınırları çizdi. Lenin, dediği gibi yaptı. Leninin jeopolitikadan haberi vardı. Mustafa Kemal Paşanın da jeopolitikten haberi vardı; o da istediğini yaptı. Bunlar günümüzün gerçekleri. Kuzey Kafkasya Dağlı Halkları Cumhuriyetini de, Güney Kafkasya Demokratik Federal Cumhuriyetini de/ Güney Kafkasya Seymini de, sonraki Gürcistan Demokratik Cumhuriyetini de, Ermenistan Demokratik Cumhuriyetini de ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetini de uluslararası siyasî konjönktür yarattı. Ancak bu devletleri Lenin ve Mustafa Kemal Paşa, el- ele vererek ortadan kaldırdılar. Bu da gerçek. Çok uzun oldu, beni bağışlayın! Şimdi de size sorayım: Güney Kafkasya Demokratik Federal Cumhuriyeti/ Güney Kafkasya Seymi neden dağıldı? Güney Kafkasya Seymi yaşasaydı, bugünkü Kuzey ve Güney Kafkasya hangi durumda olacaktı? Siz ne düşünüyorsunuz?

 

 

(1917- 1921) KUZEY KAFKASYA (DAĞLI HALKLAR) CUMHURİYETİ BAYRAĞI

 

Givi G. Karçava: Lenin ve Atatürkün, büyük jeopolitik işlerde rolü olduğunu biliyoruz. Onlar da çeşitli süreçlere müdahalede bulunuyorlardı; bu daha gerçek. Ancak, bana sorarsanız, Güney Kafkasya devletlerini Lenin ve Atatürkün yarattığı ifadesi doğru değil. Güney Kafkasya Seymi neden dağıldı? Ben, bu tarihi iyi biliyorum ve sebeplerini de söyleyebilirim dersem, bu yalan olur. Bu işlerin, arşivlerdeki belgelerinden haberdar uzmanları var. Bunlar benim alanım değil. O kadarını bilmiyorum. Ancak bu konuya ilişkin bildiğim ve düşündüğüm şu: Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistanın önde gelen partileri, 1917- Kızıl Devriminden sonra, Kızıl Rusyaya karşı birlikte durmanın daha pragmatik bir davranış olacağını düşündüler. Dünyanın gözünde bu birlik etkili olacaktı. Yalnızca Rusya değil, Türkiyenin de tarihsel Ermeni ve Gürcü topraklarında gözü vardı. Brest-Litovsk̆ antlaşmasıyla, Lenin; Kars, Batumi ve Ardahan vilâyetlerini Türkiyeye verecekti ancak Güney Kafkasya komiserliğiyle karşılıklı anlaşmış değildi;  onlar bunu kabul etmiyordu. Türkler askerle girdi ve Batum, Mesheti ve Guriada durdu. Yani, bana sorarsanız, Güney Kafkasya Seyminin kuruluş sebebi buydu. Neden dağıldı? Çünkü bu yapının daha büyük pragmatik, siyasî ve kültürel sebepleri yoktu. Meselâ, günümüzün Avrupa Birliği devletlerinin söz birliğine vardıkları ve bu birlik içinde nasıl yaşayacakları gibi bir kararlılık Kafkasyada yoktu. Güney Kafkasya devletleri, ‘beraber olalım’ diye birbirlerine yanaştılar. ‘Yukarıda Rusya, aşağıda Türkiye bizi ezecek’ diye birlikte durdular. Ancak bu sebep yeterli olmuyordu. Kendi aralarında da toprak paylaşımı konusunda anlaşmazlıkları vardı. Meselâ 1918’de Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan bağımsız olduktan sonra, Ermenistan Gürcistan içinde Ermenilerin yaşadığı toprakları alacağını söyleyerek Gürcistani işgale yeltendi; asker gönderdi ancak yenildi ve dönüp gitti. Yine, aynı sebeple 1918-1920 arasında Azerbaycan ve Ermenistan büyük savaşa tutuştu. Sonunda da Rusyanın Kızıl Ordusu geldi ve ikisinin de topraklarını ele geçirdi. Ayrıca Güney Kafkasya Seymi içindeki bu üç devletin içinde milliyetçi hareketler çok güçlüydü. Hepsi de ulusal bir devlet kurma sevdasındaydılar. O sebeple de Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycanın büyük bir devlet içinde yan yana yaşamaları hayaldi. Bana sorarsanız,   Kafkasya devletlerinden bir devlet oluşturma fikri hoşuma gitmiyor. Avrupa Topluluğu veya ona benzer bir şekilde siyasî birlik olmaz. Herbirinin kendi eyaleti olacak, her biri kendi kültür ve dilini koruyacak ve büyük komşularına ve onların çıkarlarına karşı bir şemsiye altında dururlarsa, bu iyi olur. O zaman bu durum Kuzey Kafkasya halklarına da ümit verecek.  Kuzey Kafkasya milletlerinin tek kurtuluş yolunun Gürcistan olduğunu düşünüyorum. Gürcistan, güçlü ve demokratik bir devlet olursa, Avrupa Birliğine katılırsa, NATO askeri Gürcistana yerleşirse, Kuzey Kafkasya halklarının da bağımsızlık şansı olur. İsterlerse, tabii. İstemezlerse, bugünkü gibi Rusyanın içinde olacaklar. Yalnızca onların değil, bütün Kafkasya milletlerinin barışı, aralarındaki kavgaları bitirmenin yolunun da bu olduğunu düşünüyorum. Rus şemsiyesinden çıkmak, Rus oyunlarından kurtulmak ve birbirleriyle diz- dize konuşmak. Kafkasya bölgesindeki anlaşmazlıklar yalnızca bir aktör için, Rusya için iyidir. Bu bölgedeki anlaşmazlıklar olduğu sürece, bu bölgenin devletleri ve halkları birbirlerini yediği sürece burada barış olmaz. Barış olmayan yerde de, ekonomi gelişmez.  Benim bu konuda söyleyebileceğim bu kadar.

 

 

(23 ŞUBAT 1918- 26 MAYIS 1918) TRANSKAFKASYA DEMOKRATİK FEDERAL CUMHURİYETİ BAYRAĞI VE SINIRLARI

 

Ali İhsan Aksamaz: Siz de isterseniz, biraz da Nugzar Dzodzuadan bize bahsedin, lütfen! 1989’dı, Nugzar Dzodzua, Abhazya televizyonunda, Megrellerin dilini korumaya ilişkin bir konuşma yaptı. Ancak bizim bazı akılsızlar ona reaksiyon gösterdiler. Biliyorsunuz, bu, Abhazya felâketinden önceydi. 

Givi G. Karçava: Nugzar Dzodzuayı yıllar önce sizden duydum. O kişinin neler dediğine ilişkin ben bir şey bilmiyorum. Video kaydını göremedim. O kişiyi de tanımıyorum. Sağ mıdır, değil midir, onu da bilmiyorum. Dolayısıyla da bilmediğim bir konuda bir şey söyleyemem. Bir yerlerde videosu varsa veya Abhazya televizyonuna çıktığı zaman yaptığı konuşmanın yazılı kayıtları varsa, lütfen onları bana da gönderin de, benim de elimde olsun da ben de okuyayım.

Devamı edecek…

 

(Önerilen okumalar-3: Ali İhsan Aksamaz, “Laz Aydınları ve Sorumluluk”, Sorun Yayınları, İstanbul, 2011; Ali İhsan Aksamaz, “Lazlar- Lazca/ Laz Kimliği”, Sorun Yayınları, İstanbul, 2013; Ali İhsan Aksamaz, “Kazimişi Oropa/ Kazım’ın Sevdası”, sonhaber.ch, 24 V 2020; Mamula Osmanisže Tandilava, “Dudik̆vata” (Tea K̆alandia, “Lazuri T̆ekst̆ebi, Tbilisi, 2008; “მაფშალია/ Mapşalia” (Megrelce Dergi), sayı 1, Zugdidi; M. Mahzun Doğan, “Faruk Benli: Lazca, celiyrum demek değil!”, Siyah Beyaz Gazetesi, 19 II 1997; Mecit Çakırusta, “Dilini, kültürünü, kimliğini kaybettikten sonra geriye korkacak ne kalır?”, Laz Kültür Dergisi Tanura, Sayı 1, Lazika Yayıncılık, İstanbul, 2011; Melahat Bul, “Lazca ile Mücadele Kolu Başkanlığından Laz Kültürünün Araştırılmasına Uzanan Bir Yol: M. Recai Özgün”, Mjora Dergisi, Sayı 1, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2000; Murat Ersoy, “İki Dünyalı Köy: Sarp& Sarpi”, Sima Dergisi,  Sayı 3, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit,  2001; Murat Ersoy, “Sarpi’de K̆olxoba Festivali Sima Dergisi, sayı 7, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2005; Murat Murğulişi, “Lazcayı Sahiplenmek”, Papirus Edebiyat Dergisi, sayı 14, İstanbul, 2015; Musa Oğuz Cedeşi, “Anadilimiz Lazca Kayboluyor”, akcakocatv.com, 30 XII 2015; Musa Karaalioğlu, “Ağlamayana Süt Vermezler!”, sonhaber.ch, 29 IV 2020/ circassiancenter.com; Mustafa Kolat, “Kimliğimiz Ölüyor, Dillerimiz Ölüyor!”, gurcuhaber.com, 23 IV 2020/ circassiancenter.com; M.I. Isayev, “National Languages in the U.S.S.R/  Problems and Solutions”, Progress Publishers, Moscow, 1977; Nâsır Yüceer, I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 1996; Nikita Kruşçev, “Kruşçev’in Anıları- 1 ve 2” (Çeviren: Mehmet Harmancı), Milliyet Yayınları, İstanbul, 1971; Nikita Sergeevich Khrushchev/ Edward Crankshaw, “Khrushchev Remembers”, Book Club Associates, London, 1971; Nodar Lomouri (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Egrisi/ Lazika Krallığı’nın Tarihi”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 5, İstanbul, 1994; M. V. Glenny, “The Anglo- Soviet Trade Agreement, March 1921”, Journal of Contemporary History, Vol. 5, No 2, Sage Publications, Inc.,  London, 1970;  Nugzar Dzhodzhua (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Ben Bir Megrel’im”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 6, İstanbul, 1994/ kolkhoba.org/ circassiancenter.com; Nursel Tozkoparan, “Birol Topaloğlu: “Lazlar hep yok sayıldı”, haber7.com,  3 II 2011; Orhan Bayramin, “Laz Edebiyatı 1996’dan fersah fersah ileride!”, sonhaberch, 16 III 2021/ circassiancenter.com; Osman Kuyumcu P̆izma, “Dil Ölürse İnsanlık Ölür”, lazca.org, 19 VII 2013; Önder Acar, “Oçamçire’deki Laz Okulu’nda da öğrenim görmüş anneannem!”, gurcuhaber.com, 9 IV 2020/ circassiancenter.com; Paul Dumont, “Bolşevizm ve Doğu”,  Aylık Sosyalist Kültür Dergisi, Sayı 61, Birikim Yayınları, İstanbul, 1980; Ronald Wixman (Çeviri: Ali İhsan Aksamaz), “Sovyetler Birliği’nde Etnik Kimlik”, Kafkasya Yazıları, Sayı 7, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; “Radio Kolha’nın Redaktörü Mişa Numanişi, Tbilisi’de Ali İhsan Aksamaz İle Bir Söyleşi Yaptı”, Çveneburi Kültürel Dergi, Sayı 58- 59, İstanbul, 2006; Rasim Yılmaz, “Türkiye Lazları ve Laz Kültürü”, 08haber.com, 19 V 2017; Ruşen Çakır, “Laz Kültürel Rönesansının eşiğinde”, Cumhuriyet Kitap Eki, Sayı 131, İstanbul, 1992; Sabri Gürses- Özgür Erdem, “Sultan Galiyev/ Bütün Eserleri”, İleri Yayınları, İstanbul, 2006; Sami Avcı,  “Atalarımızın Yaşadığı Topraklar ve Soyağacımız”, Kendi Yayını, Ankara, 2013; Selma Koçiva (/ Bedia Leba), “Halkbilimci Wolfgang Feurstein’la Söyleşi”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 5, İstanbul, 1994; Sefer E. Berzeg, “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti/ 1917- 1922 1-2-3”, Birleşik Kafkasya Derneği Yayını, İstanbul, 2003, 2004, 2006;  “Sima Laz Vakfı Lazca eğitim istedi”, kocaeligazetesi.com.tr, 30 IV 2016;“Sima Vakfından Lazca eğitim talebi”, marmaragazetesi.com, 2 V 2016; Stefanos Yerasimos, “Milliyetler ve Sınırlar”, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994; Stefanos Yerasimos, “Kurtuluş Savaşı’nda Türk- Sovyet İlişkileri (1917- 1923)”, Boyut Yayın Grubu, İstanbul, 2000)

+

Noʒ̆ile 3

“K̆azimi k̆ult̆uruli revoluʒia naqu ar k̆oçi rt̆u!”

 

Ali ihsan Aksamazi:   İrişen didi Kortuli zit̆apunas Kartvelist̆i yado ar zit̆a reni? Renna aya zit̆ak mu ambai momçapan? Edo solen yeçkinderen aya zit̆a? Margaluri, Lazuri, Svanuri do Kortuli nena şeni, aya zit̆a, ‘Kartveluri nenape’,  oxmaru moxva reni? ʒ̆ori renna, muşeni, ʒ̆ori va renna, muşeni? Tkvan mu izmont?

Givi G. Karçava: Am zit̆a çkar soti ar zit̆apunas var ižiren. Aya ren Turkienuri Lazi akt̆ivist̆epeşi mongoneri zit̆a, ma aşo miçkin.

“Kartveluri nenape”- şeni mu giʒ̆vat - momʒ̆ondunani, va momʒ̆ondunani, aya andğa ren ak̆ademiuri t̆erimi. Xvala Okorturas var do, dunyaşi nenamçkinacepek aya zit̆a ixmaran. Kartvelologia (Kartvelology, Kartvelian Studies) yado ar disip̆liniti koren, Amerik̆aşi, Avrup̆aşi, Aziaşi çkva do çkva universit̆epes aşo pak̆ult̆epe koren do Kortuli, Margaluri, Lazuri do Şonuri nenape doguraps.

ʒ̆ori reni, va reni -zori k̆itxala ren. Ma mk̆itxat na, etnonimi Margali do Margaluri, etnonimi Lazi do Lazuri, vana etnonimi Şoni do Şonuri t̆erimi Kartvelişen daha mcveşi ren. T̆erimi Kartveli yeçkinduşa antepe ixmarinet̆u, am nenapes do xalk̆epes aşo ucoxopt̆es. Ama, nenamçkinacobak am nenapeşi k̆lasipik̆asionişi ora moxtuşi, ar k̆arari meçasunt̆es. Dido versionepe kort̆u: İapet̆uri nenape, Omjore-K̆avk̆asiuri nenape, Kortulişa romat̆uli nenape, İberiul-K̆avk̆asiuri nenape, p̆aleo-k̆avk̆asiuri nenape do çkva. Edo, antepeşen “Kartveluri nenape” irişen moxva goşiʒxunu, mžaxaluri nenapeşa nağarğalapt̆es mžaxali xalk̆epekti muşis ortaği coxo Kartveli naucoxopt̆es şeni. Mitis moʒ̆onsi, va moʒ̆onsi, aya andğati aşo ren. Ma am k̆itxalaşi cici do guri oxovoʒ̆onap, Lazi gamantanerepeşi p̆rot̆est̆oti k̆aixeşa oxovoʒ̆onap, “Kartveluri nenape” navarixmarnan eyati oxovoʒ̆onap, ama narensteri bzop̆on – aya andğa ak̆ademiuri t̆erimi diqu. Misali, “Turkic Language”-sti ak̆ademiuri t̆erimi ren, edo dido mitipek p̆rot̆est̆o ikipan, ‘çkin Turkepe va voret do nenape çkinis aşo coxo mot gyodvesia’. Ma na miçkin Uzbek̆epek, Qazaxepek, Noğaurepek, Qalmuxepek do mitxanepek p̆rot̆est̆o ikipan. Edo, xvala am nenape var do çkva nenapeşi ocağepesti eşo ren. Misali, Daniurepek do Şot̆landiurepe şeni mignapun, ‘nena çkini naamulun ocaxis Germanuli mot coxonsia’. Birmulepek do T̆ibet̆urepekti, ‘Sino-Tibetan’ mot gyožin ocaği çkinis, Sino moselitia. Aşo mignapun. Edo, mu ptkvaminon - aya xvala çkini p̆roblemi va ren, irik̆ele koren aşo p̆roblemepe. Goloç̆k̆ividuşi gzapeti koren, dunya-nenamçkinacepek doxedasunonan do ğarğalasunonan, naren p̆rot̆est̆o do naren delilepe beciti do ʒ̆ori aʒ̆onan-na, ktirasunonan, mot var.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti K̆azim K̆oyuncişen molapşinat. K̆azim K̆oyunci hemi Turkiyeşi hemi Gurcistanişi xalk̆epe şeni dido beciti k̆ult̆uruli xinci rt̆u. Aʒ̆iti eşo. 33 ʒ̆aneri rt̆u, daa dido genci rt̆u, mara p̆at̆i zabunobaşen domiğures. Ğormotik şuri uçxanas! K̆azim K̆oyunci mk̆ule skidu mara Lazepe şeni, Margalepe şeni, Kortupe şeni, mteli xalk̆epeşi cumaloba şeni dido k̆ai dulyape doqu. Edo qoropaşi nenaten mskva mesajepe komeçu. Ma aşo miçkin. Tkvanti K̆azim K̆oyuncişi cenazeşi merasimis ak̆atit. Eşo miçkin. Muepe gatkvenan hemi K̆azim K̆oyuncişi misyoni hemiti cenaze merasimi muşişen?

Givi G. Karçava: K̆azimi çkini şeni ek̆o itku do iç̆aru-ki, ma dido mutu va matkven. K̆azimi mabirale ar k̆oçi xvala va rt̆u. K̆azimi k̆ult̆uruli revoluʒia naqu ar k̆oçi rt̆u. Lazepeşi gok̆unʒxinuşi dulyas didi ar t̆uğula nameşadu k̆oçi rt̆u. K̆azimik, Memedali Bariş Beşli k̆ala artot, ʒ̆oxle oput̆epes badepe do xçinepek naibirt̆es do açkva nagoiç̆k̆ondinet̆u Lazuri birapapes şuri kodolubares do ağani skidala komeçes, ağne mordalepes namoʒ̆onan rok̆işi do p̆op̆işi nenaten uğarğales, milleti k̆ult̆ura muşişa goktines. K̆azimi ar didi simge ren, moʒ̆qvinaşi, k̆ult̆uruli ç̆eşidobaşi, nenaşi mskvanobaşi, ident̆obaşeni revoluʒia oxvenuşi simge ren. K̆azimi va ğurat̆u-na, daha didi dulyape axvenasunt̆u, ma eşo maceren. K̆azim K̆oincişi cenazes vort̆i. 21 ʒ̆aneri bere vort̆i emoras, edo Harbiye do T̆aksimis cenaze golulut̆uşi, dukanepek hop̆arlorepe gale gamimert̆es do Margaluri birapape naoç̆andinapt̆es bžirişi, şok̆i miğut̆u. Şilya do şilya k̆oçik gamaxtu do K̆azimi milletik muç̆o qorop̆t̆een bžirişi, K̆azimişi k̆imeti daha dido emoras oxovoʒ̆oni.

Ali İhsan Aksamazi: 1990-oni  ʒ̆anapeşi çodinaşakis akoni Lazi gamantanerepes Helimişi Xasanişi renobaşen, skidalaşen do noçalişepeşen ambai va uğut̆es. Meleni Sarpişi umçanepek akoni Lazepes Helimişi Xasani oçinapes. Muşeni beciti ren Helimişi Xasani?

Givi G. Karçava: Lazuri nanç̆arups iri k̆oçi beciti ren. Mara Xasan Helimişi, Turkieşen naimt̆u, Okorturas nadibargu, akti dido nanʒ̆iru ar Lazi rt̆u. Edo xoloti, k̆ult̆ura muşi şeni udodginu naiçalişept̆u şeni beciti ren. Lazuri leksi, dramat̆urgia, noğarepe - ağani nagok̆unʒxut̆u Lazuri hareketik, çkva devletis aşo ar xazine žiruşi, moro k̆imetiti komeçu. Majura k̆ele, Xasanişi Lazuri dido mskva ren, mskva Lazuriten Lazişi skidalaşeni miğarğalnan. Ma mk̆itxat-na, Lazişi skidala şeni ek̆o mskva andğaşakis mitis va ağarğalu. Noğarepe muşiti dido k̆imetli ren. Entepetenti Lazepeşi ambari mʒxade steri moʒ̆irapan.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti giçkinan, St̆alinişi xeʒalak Helimişi Xasani jur fara uçvu. Mara Helimişi Xasanik Xuruşçovi şeni p̆at̆i ç̆arups do St̆alini şeni k̆ai. Amk̆ata ar şiiriti kuğun. muşeni? Tkvan mu izmont?

Givi G. Karçava: Mtini giʒ̆vatşi, ma em şiiri va viçinop. Beki mik̆itxapun - Helimişişi kitabi “Mu p̆at e skiri“ 2006 ʒ̆anas gamaxtuşi, kep̆ç̆opi do tişen k̆udelişa dovik̆itxi, ama iri leksi va mşuns. Eşo leksi rt̆as nati, va gomak̆viren. Muşeni-do, St̆alinişi oras çkva do çkva k̆ele nauçves, naonʒ̆orines do xolo St̆alinis naubirt̆es k̆oçepe dido renan. Amuşi sebebi dido perpu matkvenan - St̆alinişi Bolşevik̆uri rejimik k̆oçepes şuri eşumert̆u, zlip̆upt̆u, ç̆inaxupt̆u do onʒ̆orinamt̆u. K̆oçepes şkurina uğut̆es, skidala çkini movoşletinat yado sist̆emis xaraçi meçapt̆es. Sovyet̆uri orapes naskidut̆u do eşo naikipt̆u dido şairi do mç̆arale içkinen. Andğa am k̆oçepes bazepek didi k̆rit̆iği oğodapan, mot aşkurinet̆esia, sist̆emişi k̆arşi mot var ulut̆esia.  Muç̆o idat̆es? Ğuraşa navaraşkurinen k̆oçi ma va miçkin. Edo, k̆rit̆iği naoğodamanpe entepeşi svas doxunaşi, muntepek mu qvat̆es mitis var uçkin.

Xruşçovis muşeni gyok̆itxaps do muç̆o gyok̆itxaps, va miçkin, ama Okorturas Xruşçovi navaqoropt̆es eya k̆ai miçkin. 1961 ʒ̆anas Tiflisis Xruşçovişi oğurinu şeni ar t̆erorist̆uli eylemi ixaziru, ama KGB-k kognu do k̆oçepe keç̆opu. Xruşçovikti Okortura do xalki muşi va qoropt̆u, moro. Helimişisti mutxani amk̆ata sebebi uğut̆asint̆u, emuşeni gyok̆itxuk̆oti iqven, ma eşo vicer.  Ama mç̆ipaşaşi amuşi sebebi ma va miçkin.

Ali İhsan Aksamazi: Xolo gk̆itxat; ar şiiri koren: “Lazi vore, Lazi- Kartveli, Ç̆ani!” Aya, Helimişi Xasanişi şiiri reni? Varna ğura muşişk̆ule muşi coxoten ç̆areli reni?

Givi G. Karçava: Helimişişi leksi şeni mu ptkva. Akonepek zop̆onan-ki, mtinişi Helimişiş nç̆areli renia, meleni Lazepek zop̆onan, eşo mutu Helimişik va nç̆arasunt̆u, mongoneri renia. Ma aya sp̆ek̆ulasyoni domaʒ̆onen. Helimişik mu nç̆arasunt̆u do mu va nç̆arasunt̆u, eya çki va miçkinan, eya xvala çxonaperi Xasanis kuçkin. Am p̆roblemişi goloç̆k̆viduşi ar gza koren - Helimişişi xeşnoç̆are kağit̆epe koren, ek goʒ̆k̆edan do ažirasunonan. Amuten sp̆ek̆ulasyoni diçoden.

Ali İhsan Aksamazi: Mcveşi Lazepes dido mcveşi do dido mskva ar notkvame kuğut̆es: “Ğomaneri mjoraten andğaneri dolokunu va iskurinen!” Mara xoloti gk̆itxat do tkvanti mk̆ule- mk̆ule nena gemiktirit. Aʒ̆ikati İsak̆i Jvania do İskender ʒ̆itaşişen; entepeşi k̆ult̆uruli noçalişepeşen molamişinit, mu iqven!

Givi G. Karçava: İskender ʒ̆itaşi do İsak̆i Jvania Lazuri do Margaluri nenapeşi ist̆orias didi monk̆anoba nauğunan k̆oçepe renan. İskender ʒ̆itaşik Lazuri nenaşi opukiru şeni, oput̆eşi nenaşi xalişen modernuli nenaşi xalişa moqonu şeni didi dulyape qu. İsak̆i Jvania şeniti aşo mutxani matkvenan - 1930-oni ʒ̆anapes Margaluri nenas p̆resa komeçu, nenaşi st̆andart̆izaʒia do xalişi oktiru şeni dido içalişu. İsak̆i Jvania k̆ala, muç̆oti çkva Bolşevik̆epe k̆ala ma çkimi dava miğun - Bolşevik̆epe do entepeşi noxvene dulyape k̆oçinoba şeni dido p̆at̆i domaʒ̆onen. 1918-1921 ʒ̆anapes kort̆u Okorturaşi maartani Soʒial-demok̆rat̆iuli Resp̆ublik̆a, ek̆o demok̆rat̆iuli ki, andğaneri bazi Avrup̆uli devletepesti ek̆o demok̆rat̆iuli anayasa do k̆anonepe var uğunan. Am devleti Margalepekti dodges do am devleti şeni Margalepekti k̆ik̆ina ikipt̆es. Misali, Daniel Pipia, çkimi şeni enni didi Margali şairi, am devleti şeni Bolşevik̆uri Rusyaşi k̆arşi çkvape k̆ala revoluʒia ikipt̆u do doğurines, sapule muşi so ren andğati va miçkinan. Naptkvi steri aya rt̆u mtinişi demok̆rat̆iuli, xalk̆işi devleti. Ar ambari dogiʒ̆vatminon am devletis Margaluri nenaşi hak̆epe şeni. 1918 ʒ̆anas devleti kodoidgu. Am orapes, ar grubi kort̆u, Margalepeşi k̆ult̆uruli grubi, “Mapalu” coxont̆u. Ar k̆oçik, em oraşi k̆azetapes “Mapalu”-şi k̆arşi ar makale donç̆aru, entepe Margaluri nenaşi hak̆epeşen içalişepan do sep̆arat̆ist̆epe renania, mʒudişi k̆abaet̆i mok̆idu yani. 1919 ʒ̆anas Okorturaşi Demok̆rat̆iuli Resp̆ublik̆aşi adliek am dulya şeni duruşma doqu do kododginu-ki, “Mapalu” Margaluri nena şeni naikipt̆u dulya sep̆arat̆ist̆oba va rt̆u do “Mapalu”-şi k̆oçepes k̆abaet̆i kamoʒ̆k̆u. Yani, irik̆ele, iri k̆at̆egoriten dido demok̆rat̆iuli do mskva naort̆u devleti 1921 ʒ̆anaşi 25 k̆unduras (100 ʒ̆ana ʒ̆oxle) Bolşevik̆uri Rusyak işgaliten kaeç̆opu do dido k̆oçepe doğurinu. Rusi Bolşevik̆epes yerli Bolşevik̆epekti mxuci meçapt̆es do İsak̆i Jvania arteği rt̆u, demok̆rat̆iuli devletişi k̆arşi p̆art̆izanoba ikipt̆u. Aya ren didi leke İsak̆i Jvaniaşi biografis, navar içxen ar leke. Bolşevik̆uri xeʒalak eya k̆aixeşa doxmaru dulyape muşi şeni do 1937 ʒ̆anas, şuriten do guriten Bolşevik̆i nart̆u k̆oçi, memažgvanepeşi t̆erorist̆uli organizasyonis mpuleri içalişepsia do mutu nauğut̆u keyuç̆opes do doğurines. Bolşevizmi aya rt̆u işt̆e - k̆oçepe oxmarapt̆u do uk̆açxe oğurinapt̆u. Mara, naptkvi steri, aya İsak̆i Jvaniaşi p̆olit̆ik̆uri t̆arafi ren, mutu va maxvenenan, mara Margaluri nenaşen na uxvenapun dulyape şeni k̆imeti muşi va maʒ̆onenasteri monk̆a ren. Didi dulya qu do didi mirasi memişk̆ves.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆i Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetişen k̆itxalape komiğun tkvanda. Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyeti skidat̆uk̆onna, Margalepesti, Lazepesti, Svanepesti, Apxazepesti do majura xalk̆epesti nenape mutepeşiten k̆ult̆uruli avt̆onomia meçasunt̆u, eşoi?! Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetişi dixa so geiç̆k̆et̆u so içodet̆u? Namu oxenʒalepek diçinu Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyeti?

Givi G. Karçava: Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyeti skidat̆uk̆onna, mis mu meçasint̆u mitis var uçkin, navaskidu devleti şeni do navarixveninu dulyape şeni sp̆ek̆ulasioni va maxvenen. Ama, am devleti mtinişi Demok̆rat̆iuli devleti rt̆u, andğaneri Gyulva Avrup̆as narenan devletepe steri. 1921 ʒ̆anaşi anayasa steri demok̆rat̆iuli anayasa aʒ̆iti dido devletepes var uğunan. Misali, am anayasaşi 129-ani dudik aşo mutxani zop̆ont̆u: “Nananena muşiten onç̆aruşi, oğarğaluşi do gamoçkvinuşi hak̆i iris kuğun”. Amuşi gale, nanaşi nena şeni dido mutu zop̆ont̆u 1921 ʒ̆anaşi anayasak do ginže do didi hak̆epe meçapt̆u k̆oçepes. Naptkvi steri, 1919 ʒ̆anas, Gurcistanişi demok̆rat̆iuli Cumhuriyetişi adliek duruşma doqu do Margalepeşi k̆ult̆uruli grubi “Mapalu” şeni tku-ki, am grubi naikips k̆ult̆uruli dulyape devleti şeni p̆at̆i do oşkurinoni va renia. Aya rt̆u demonst̆raʒiuli p̆reʒedent̆i, em cumhuriyetişi şuri namoʒ̆irapan ar orneği.

Apxazepes Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetişi doloxe avt̆onomia kuğut̆es. ʒ̆oxle, Bolşevik̆i Apxazepeşi ar grubik çkin gamavik̆atatminonanya do silaxiten gamaxtes devletişi k̆arşi. Ama Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetik entepes gyocginu do omt̆inu. Ama avt̆onomia şeni “var” var utkvalun. 1920 ʒ̆anas Apxazepes mçire avt̆onomia komeçes. Apxazepeşi gale avt̆onomia uğut̆u “Zakatalaşi ok̆rugi”-s, Xrist̆iani do Muslimani Kortupe naskidunan do etnograpiuli coxo Hereti do Saingilo nacoxons let̆as. Am let̆a St̆alinik Azerbaicanis komeçu do andğa Azerbaicanişi doloxe ren. Naskidunan xalk̆epes (Kortupe, Avarepe, ʒ̆axurepe, Tabasaranurepe, Udepe, lek̆epe do çkvape) avt̆onomia var uğunan. Xolo ar avt̆onomia kort̆u: Samuslimano Sakartvelo“ (Muslimuri Gurcistani). Eyaşi doloxe Mesxeti, Aç̆ara, andğaneri Artvini, Qarsi do Ardahani do Lazist̆anişi ar parça amulut̆es. Çkva ndğalepes mu do muç̆o iqvat̆u, mitis var uçkin. Am devletik xvala sum ʒ̆ana skidu,  uk̆ule Bolşevik̆uri Rusyak işgaliten keç̆opu, soʒial-demok̆rat̆epeşi hukumeti get̆k̆oçu, nadoskidupe xapisepes komolaxunu, vana doğurinu do aşopeten doçodinu ağani devleti. Ama, ma mk̆itxat-na, am devletik skidat̆uk̆ona, devletişi doloxe nart̆u nenape do k̆ult̆urape şeni k̆ai iqvasint̆u, ma aşo vicer.

Devletişi let̆a xarit̆as nagažirenan steri rt̆u. Yani, milletepeşi ligak am xarit̆as nart̆u steri içinu Gurcistani. Ama, Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetişi onžğonape şeni dido kitabepe do makalepe nç̆areli ren, mis mus iddia do dava uğut̆u, onžğona so golulut̆u do so golaxtasunt̆u şeni. 1921 ʒ̆anas devletik nik̆arbuşk̆ule, Bolşevik̆epek xarit̆as naižiren let̆apeşi didope Ermenist̆anis, Azerbaicanis, Turkies do Rusepes ok̆urtes do Gurcistani andğa namiçkinan onžğonaşi doloxe konaşkves.

Ali İhsan Aksamazi: 1918 ʒ̆anaşen 1921 ʒ̆anaşakis Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetis ar bandara kuğut̆u. Aya bandara 1990 ʒ̆anaşen 2004 ʒ̆anaşakisti ixmarinu.  Eşo miçkin. Aya bandara ipti Leninişi Bolşevik̆uri xeʒalak goktiru, uk̆uleti Saak̆aşvilişi xeʒalak. Aşo miçkin. Muşeni?

Givi G. Karçava: Bandarapeşi dulya aşo ren: 1918 ʒ̆anas İak̆ob Nik̆olažeşi do İoseb Şarlemanişi dizainiten Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetişi bandara iğarinu do iteşkilu. 1921 ʒ̆anas, Gurcistanişi devleti Bolşevik̆epeşi xeşen nik̆arbinuşk̆ule, Bolşevik̆ipek devletepeşi do xalk̆epeşi naʒionalist̆uri sembolepe yasaği doʒ̆opxes do iri cumhuriyetis ağne bandarape duxvenes. 1991 ʒ̆anas, Sovietepe kak̆ixvu do Gurcistani xolo timoşletineri iquşk̆ule, 1918 ʒ̆anaşi bandara ixmarinu. 2003 ʒ̆anaşi “Dadalepeşi Revoluʒiaşk̆ule”, Saak̆aşvilişi hukumetik tku-ki, ağani pormasionişi devleti voret do ağani sembolepe domaç̆irenania. Eşopeten, keşaʒxunes dido mcveşi, ist̆oriuli ar bandara. Am bandara Ancelino Dulçerişi 1339 ʒ̆anaşi xarit̆as do Prançesk̆o do Domenik̆o p̆iʒiganepeşi 1367 ʒ̆anaşi xarit̆as ižiren Okorturaşi omapeşi svas. Ma namiçkin ak̆onari ren.

Ali İhsan Aksamazi: Ma tarixişi mamgurapale va vore mara tarixişen k̆aixeşa ambai komiğun. Ar xalk̆işi tarixi xvala em xalk̆işi tarixi va ren. Majurapeşi tarixiti ren. Majurapeşi tarixiti em xalk̆işi tarixi ren. Armʒika ginže iqvasunon, mixarsuvit! Tkvanti giçkinan, Maartani Didi Limaşi oras, didi oxenʒalepe jur duşman-p̆akt̆işi doloxe rt̆es. Didi Brit̆anya, ʒarobaşi Rusya, Fransa do İt̆aliaşi omape rt̆u maartani p̆akt̆işi doloxe. Alamaniyaşi İmp̆eria, Avust̆urya-Macaristani do Osmanetiş oxenʒaleti majurani p̆akt̆işi doloxe rt̆u. Dido diʒxironi lima rt̆u. Milyonepeten k̆oçi doğuru. Çkvadoçkva sebebepeten Rusyaşi Milletik ti-eʒ̆azdu. Edo 1917-K̆unduraşi gektalatenti Rusyaşi ʒaroba dilixvu. K̆erensk̆ik xeʒalas xe gexvu. K̆erensk̆işi xeʒalakti ʒarobaşi xeʒalaşi limaşi p̆olit̆ik̆apes naqonupt̆u. Xalk̆iti, askerepeti çkar memnuni var t̆es. Milleti ugyareli, uʒ̆k̆areli do xarmeli rt̆u.  Milleti udodginu ğurut̆u. Oxenʒaleşi ot̆orit̆e va rt̆u. Kaosi yeçkindu k̆arta speros. Emoras Lenini uçvas t̆u, İsviçres skidut̆u. Moʒ̆qvaşi p̆olit̆ik̆apes numxvacupt̆u Leninik. Moʒ̆qvaşi p̆rogrami kuğut̆u Leninis. Leninik, “Hele, dobadona çkimis ar amapta, milleti çkimi ugyareloba, uʒ̆k̆aroba, xarmalobaşen; dobadona çkimiti limaşen kamuçitas. Çkin Rusyaşi xeʒalas xe gebdvatşi, aya limaşen gamaptatminonanya,” tkumert̆u. K̆arta dğas aşo ç̆arupt̆u do eşoti zop̆ont̆u. Limaşi ora rt̆u emuşeniti mteli gzalepe genk̆ileri rt̆u. Rusyaşa mextimuşi menceli va uğut̆u. Alamanyaşi İmp̆eriaşi mpuleri k̆oçepekti Leninis t̆k̆obaşa nusimint̆es.  Alamanyaşi imp̆erat̆orik moʒ̆qvaşi nena kognuşi, dido ixelu.  Edo Alamaniyaşi İmp̆eriaşi şvelaten Lenini t̆k̆obaşa Rusyaşa komextu. Mara Leninis aya şvelaşen çkar ambari va uğut̆u. Edo xeʒalas xe gedvu. K̆erensk̆i Rusyaşen imt̆u. Aʒ̆iti doloxeni ok̆ok̆idinu yeçkinderet̆u Rusyas. Aya fursat̆iten, Oçildre K̆afk̆asyas Oçildre K̆afk̆asyaşi Cumhuriyeti, Omjore K̆afk̆asyasti Omjore K̆afk̆asya Demok̆rat̆iuli Federaluri Cumhuriyeti/ Omjore K̆afk̆asyaşi Seymi geidginu.  Aʒ̆ineri Rusyaşi Federasyonişi cumhuriyetepeşen K̆araçay-Çerkesya, K̆abardey-Balk̆arya, Çeçenistani, İnguşeti, Oçildre Oseti do Dağistani Oçildre K̆afk̆asyaşi Cumhuriyetişi doloxe rt̆u. Aʒ̆ineri Gurcistani, Ermenistani do Azerbaycaniti Omjore K̆afk̆asya Demok̆rat̆iuli Federaluri Cumhuriyetişi/ Omjore K̆afk̆asyaşi Seymişi doloxe rt̆u. İpti Omjore K̆afk̆asya Demok̆rat̆iuli Federaluri Cumhuriyeti/ Omjore K̆afk̆asyaşi Seymi goşibğu. Edo ekolen sum oxenʒale kogamaxtu: Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyeti, Ermenistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyeti do Azerbaycanişi Demok̆ratiuli Cumhuriyeti. Uk̆uleti svalyari Bolşevik̆epeşi şvelaten, Mosk̆ovaşa mek̆ireli Mç̆ita Armiak Oçildre K̆afk̆asyasti, Omjore K̆afk̆asyasti xe gedvu. Edo Leninişi xeʒalak do Mustafa Kemal Paşaşi xeʒalak andğaneri sinorepe doğaru. Leninik natkusteri doqu. Leninis jeop̆olit̆ik̆aşen ambai kuğut̆u. Mustafa Kemal Paşasti jeop̆olit̆ik̆aşen ambai kuğut̆u; naunt̆u steri doqu. Aya aʒ̆ineri mʒxade ren. Oçildre K̆afk̆asyaşi Cumhuriyetiti, Omjore K̆afk̆asyaşi Demok̆rat̆iuli Federaluri Cumhuriyetiti/ Omjore K̆afk̆asyaşi Seymiti,   uk̆uleti Gurcistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetiti, Ermenistanişi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetiti do Azerbaycanişi Demok̆ratiuli Cumhuriyetiti ent̆ernasyonaluri p̆olit̆ik̆uri k̆onjokt̆urik yoçkindu. Mara aya oxenʒalepe noseri Leninik do noseri Mustafa Kemal Paşak xe ok̆ok̆limeri keç̆k̆vides. Ayati mʒxade ren. Dido ginže iqu, mixarsuvit! Aʒ̆iti gk̆itxat: Omjore K̆afk̆asya Demok̆rat̆iuli Federaluri Cumhuriyeti/ Omjore K̆afk̆asyaşi Seymi muşeni goşibğu?  Omjore K̆afk̆asyaşi Seymi skidat̆uk̆onna, aʒ̆ineri Oçildre do Omjore K̆afk̆asya mu xalis iqvasunt̆u? Tkvan mu izmont?

Givi G. Karçava: Lenini do Ataturkis didi jeop̆olit̆ik̆uri dulyapeşi doloxe didi roli nauğut̆es, eya komiçkinan do entepekti çkvadoçkva p̆roʒesepes xe na nuʒ̆qvapt̆es, eti mʒxade ren. Ama, Omjore K̆avk̆asiuri devletepe şeni Lenini do Ataturkişi enoçkinde ren iao tkvalu, mtini varen ma mk̆itxatna. Omjore K̆afk̆asiaşi Seimi muşeni goşibğu - ma am tarixi k̆ai miçkin do sebebepe muşiti matkven ma giʒ̆vatşi, mʒudi iqven. Am dulyapes muşi eksp̆ert̆epe uqonun, arşivepes namolaxenan do nadigurapan k̆oçepe. Antepe çkimi spero varen, ma ek̆onari vamiçkin-ki, ama namiçkin do navisimadep, aya ren: Okorturaşi, Azerbaicanişi do Ermenistanişi mamcğonale p̆art̆iapek diduşunes-ki, 1917 Mç̆ita Revoluʒiaşk̆ule, Mç̆ita Rusyaşi k̆arşi artot dodginu daha p̆ragmat̆iği iqvasint̆u - dunyaşi tolisti didi ʒ̆ona uğut̆asint̆u am artobas. Xvala Rusya vardo, Turkiesti toli uğut̆u ist̆oriuli Sumexuri do Kortuli let̆apeşa, Brest̆-Lit̆ovsk̆işi ok̆otkvalutenti Leninik Qarsişi, Batumişi do Ardahanişi p̆rovinʒiape Turkies meçasunt̆u, ama, Omjore K̆avk̆asiaşi k̆omisariat̆i k̆ala aya ok̆otkveri var t̆u do entepek k̆abuli var ikipt̆es. Turkiekti ask̆eriten amaxtu do Batumi, Mesxeti do Gurias kododgitu. Yani, ma mk̆itxat-na, ok̆odgineri devletişi gedgaluşi irişen ʒ̆oxleni sebebi aya rt̆u. Muşeni goşibğu? Muşenido, eyaşi gedgaluşeni çkva didi p̆ragmat̆uli, p̆olit̆ik̆uri do k̆ult̆uruli sebebepe var t̆u. Misali, Avrup̆aşi Artobas devletepek naok̆itkves do am artobaşi doloxe muşeni skidasunonan nauçkinan, K̆avk̆asias eşo mutu vart̆u. Omjore K̆avk̆asiaşi devletepek arto vort̆at yado dokok̆iç̆abes, jile Rusyak do ʒ̆ale Turkiek memzlip̆asunonan yado artot kododgites, mara xvala aya sebebi var ubağut̆u. Entepes artik̆artiş k̆alati let̆aşi p̆ret̆enziape uğut̆es, misali, 1918 ʒ̆anas, Okortura, Azerbaicani do Ermenistanikti moşletineri diqveşk̆ule, Ermenistanik Sumexepe naskidunan Okorturaşi let̆ape ep̆ç̆opare yado, Okorturaşi işgali dolingonu do ask̆erepe oçku, ama icginu do uk̆uniktu. Xolo, ayni sebebiten 1918-1920 ʒ̆anapes Azerbaicani do Ermenistanis didi k̆abğa uğut̆es, soğuni, Rusişi mç̆ita ask̆erik kamaxtu do juriti keç̆opu. Çkva xolo, am devletepeşi doloxe naʒionaluri harek̆et̆epe menceloni t̆u do iris naʒionaluri devletişi gedgaluşa toli uğut̆u, hemuşeni ar didi devletişi doloxe oskedinu ut̆op̆ia rt̆u.  Ma mk̆itxatna, Omjore K̆avk̆asiaşi devletepeşen ar devleti oxvenu k̆ai va miʒ̆ons. P̆olit̆ik̆uri artoba iqven, Avrup̆aşi Artoba steri, vana emuşa mengaperi. İris muşi eyaleti uğut̆asinon, irik muşi k̆ult̆ura do nena çvasinon, do didi manžagerepeşi do entepeşi ent̆eresepeşi k̆arşi ar şemsieşi tude dodgitunan-na, eya k̆ai iqvasinon. Emoras Oçildre K̆avk̆asiaşi xalk̆epesti umudi naçasunonan. Oçildre K̆avk̆asiuri miletepeşiti moşletinuşi ar teği gza Okortura ren, ma eşo domaʒ̆onen. Okorturak menceloni do demok̆rat̆iuli devleti iqvas-na, Avrop̆aşi artobas ak̆atas-na, NAT̆O-şi ask̆eri Okorturas dodgitas-na, Oçildre K̆avk̆asiuri xalk̆epesti moşletinuşi şansi uğunan. Gorupanna, tabi. Vagorupan-na, Rusyaşi doloxe iqvasunonan, andğaneri steri. Edo, xvala entepeşi var do mteli K̆avk̆asiuri miletepe şeni moʒ̆qvinaşi, k̆abğape oçodinuşi gza ma aşo domaʒ̆onen – Rusuli şemsieşen gamaxtimu, Rusuli osterupeşen gamaxtimu do artik̆arti k̆ala toli tolis doloʒ̆k̆omileri oğarğalu. K̆avk̆asiaşi regionis naren k̆onplikt̆epe xvala ar akt̆ori şeni, Rusya şeni k̆ai ren. Am regionis k̆onplikt̆epe iqvaşa, am regionis devletepek do xalk̆epek artimajura k̆ala iç̆k̆omanşa, ak moʒ̆qvina va iqven, edo moʒ̆qvina navariqven svas, ek̆onomiti va pukiraps. namatkven k̆onari aya ren.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, ar mʒikati Nugzar Žožuaşen molamişinit, mu iqven. 1989 ʒ̆anas t̆u, Nugzar Žožuak Apxazetişi t̆elevizyonişen Megrelepeşi nena oşinaxuşen doğarğalu. Mara emoras emus dido reaksiyoni komeçes çkineburi namtini uğnosepek. Aya rt̆u Apxazetişi k̆at̆asropişen ʒ̆oxle, giçkinan. 

Givi G. Karçava: Nugzar Žožua şeni tkvanden vogni ʒ̆anape ʒ̆oxle. Eya k̆oçik mu tku, muç̆o tku, mutu va miçkin. Videoşi k̆aidi va mažiru, k̆oçiti va viçinop. Saği reni, va reni, eti va miçkin do navamiçkin ondi şeni mutu va matkven. Soti video muşi ren-na, vana Apxazetiş t̆elevizionis nagamaxtu do ğarğaluşi st̆enograma ren-na, komomincğonit, mu iqven do mati miğut̆as do vik̆itxa.

Naqonasunon…

 

+

 

ნოწილე 3

 

“კაზიმი კულტურული რევოლუცია  ნაყუ არ კოჩი რტუ!”

 

ალი იჰსან აქსამაზი:   ირიშენ დიდი ქორთული ზიტაფუნას “ქართველისტი” ჲადო არ ზიტა რენი? რენნა, აია ზიტაქ მუ ამბაი მომჩაფან? ედო სოლენ ჲეჩქინდერენ აჲა ზიტა? მარგალური, ლაზური, სვანური დო ქორთული ნენაფე შენი აჲა ზიტა, “ქართველური ნენაფე”,  ოხმარუ მოხვა რენი? წორი რენნა, მუშენი, ვა რენნა, მუშენი? თქვან მუ იზმონთ?

გივი გ. ქარჩავა: ამ ზიტა ჩქარ სოთი არ ზიტაფუნას ვარ იძირენ. აჲა რენ თურქიენური ლაზი აქტივისტეფეში მონგონერი ზიტა, მა აშო მიჩქინ.

“ქართველური ნენაფე”-შენი მუ გიწვათ - მომწონდუნანი, ვა მომწონდუნანი, აჲა ანდღა რენ აკადემიური ტერიმი. ხვალა ოქორთურას ვარ დო, დუნჲაში ნენამჩქინაჯეფექ აჲა ზიტა იხმარან. ქართველოლოგია (Kartvelology, Kartvelian Studies) ჲადო არ დისიპლინითი ქორენ, ამერიკაში, ავრუპაში, აზიაში ჩქვა დო ჩქვა უნივერსიტეფეს აშო ფაკულტეფე ქორენ დო ქორთული, მარგალური, ლაზური დო შონური ნენაფე დოგურაფს.

წორი რენი, ვა რენი - ზორი კითხალა რენ. მა მკითხათ ნა, ეთნონიმი მარგალი დო მარგალური, ეთნონიმი ლაზი დო ლაზური, ვანა ეთნონიმი შონი დო შონური ტერიმი ქართველიშენ დაჰა მჯვეში რენ. ტერიმი ქართველი ჲეჩქინდუშა ანთეფე იხმარინეტუ, ამ ნენაფეს დო ხალკეფეს აშო უჯოხოფტეს. ამა, ნენამჩქინაჯობას ამ ნენაფეში კლასიფიკასიონიში ორა მოხთუში, არ კარარი მეჩასუნტეს. დიდო ვერსიონეფე ქორტუ: იაფეტური ნენაფე, ომჟორე-კავკასიური ნენაფე, ქორთულიშა რომატული ნენანფე, იბერიულ-კავკასიური ნენაფე, პალეო-კავკასიური ნენაფე დო ჩქვა. ედო, ანთეფეშენ “ქართველური ნენაფე” ირიშენ მოხვა გოშიცხუნუ, მძახალური ნენაფეშა ნა ღარღალაფტეს მძახალი ხალკეფექთი მუშის ორთაღი ჯოხო ქართველი ნა უჯოხოფტეს შენი. მითის მოწონსი, ვა მოწონსი, აჲა ანდღათი აშო რენ. მა ამ კითხალაში ჯიჯი დო გური ოხოვოწონაფ, ლაზი გამანთანერეფეში პროტესტოთი კაიხეშა ოხოვოწონაფ, “ქართველური ნენაფე” ნა ვარ იხმარნანეჲათი ოხოვოწონაფ, ამა ნა რენ სთერი ბზოპონ - აჲა ანდღა აკადემიური ტერიმი დიყუ. მისალი, Turkic Language-სთი აკადემიური ტერიმი რენ, ედო დიდო მითიფექ პროტესტო იქიფან, ჩქინ თურქეფე ვა ვორეთ დო ნენაფე ჩქინის აშო ჯოხო მოთ გჲოდვესია. მა ნა მიჩქინ უზბეკეფექ, ყაზახეფექ, ნოღაურეფექ, ყალმუხეფექ დო მითხანეფექ პროტესტო იქიფან. ედო, ხვალა ამ ნენაფე ვარ დო ჩქვა ნენაფეში ოჯაღეფესთი ეშო რენ. მისალი, დანიურეფექ დო შოტლანდიურეფე შენი მიგნაფუნ, ნენა ჩქინი ნა ამულუნ ოჯახის გერმანული მოთ ჯოხონსია. ბირმულეფექ დო ტიბეტურეფექთი, Sino-Tibetan მოთ გჲოძინოჯაღიჩქინის, Sino მოსელითია. აშო მიგნაფუნ. ედო, მუ ფთქვამინონ - აჲა ხვალა ჩქინი პრობლემი ვა რენ, ირი კელე ქორენ აშო პრობლემეფე. გოლოჭკივიდუში გზაფეთი ქორენ, დუნჲა ნენამჩქინაჯეფექ დოხედასუნონან დო ღარღალასუნონან, ნა რენ პროტესტო დო ნა რენ დელილეფე ბეჯითი დო წორი აწონან-ნა, ქთირასუნონან, მოთ ვარ.

ალი იჰსან აქსამაზი: აწითი კაზიმ კოჲუნჯიშენ მოლაფშინათ. კაზიმ კოჲუნჯი ჰემი თურქიჲეში ჰემი გურჯისთანიში ხალკეფე შენი დიდო ბეჯითი კულტურული ხინჯი რტუ. აწითი ეშო. 33 წანერი რტუ, დაა დიდო გენჯი რტუ, მარა პატი ძაბუნობაშენ დომიღურეს. ღორმოთიქ შური უჩხანას! კაზიმ კოჲუნჯი მკულე სქიდუ მარა ლაზეფე შენი, მეგრელეფე შენი, ქორთუფე შენი, მთელი ხალკეფეში ჯუმალობა შენი დიდო  კაი დულჲაფე დოყუ. ედო ყოროფაში ნენათენ მსქვა მესაჟეფე ქომეჩუ. მა აშო მიჩქინ. თქვანთი კაზიმ კოჲუნჯიში ჯენაზეში მერასიმის აკათით. ეშო მიჩქინ. მუეფე გათქვენან ჰემი კაზიმ კოჲუნჯიში მისჲონი ჰემითი ჯენაზე მერასიმი მუშიშენ?

გივი გ. ქარჩავა: კაზიმი ჩქინი შენი ეკო ითქუ დო იჭარუ-ქი, მა დიდო მუთუ ვა მათქვენ. კაზიმი მაბირალე არ კოჩი ხვალა ვა რტუ. კაზიმი კულტურული რევოლუცია ნა ყუ არ კოჩი რტუ. ლაზეფეში გოკუნცხინუში დულჲას დიდი არ ტუღულა ნა მეშადუ კოჩი რტუ. კაზიმიქ, მემედალი ბარჷშ ბეშლი კალა ართოთ, წოხლე ოფუტეფეს ბადეფე დო ხჩინეფექ ნა იბირტეს დო აჩქვა ნაგოიჭკონდინეტუ ლაზური ბირაფაფეს შური ქოდოლუბარეს დო აღანი სქიდალა ქომეჩეს, აღნე მორდალეფეს ნა მოწონან როკიში დო პოპიში ნენათენ უღარღალეს, მილლეთი კულტურა მუშიშა გოქთინეს. კაზიმი არ დიდი სიმგე რენ, მოწყვინაში, კულტურული ჭეშიდობაში, ნენაში მსქვანობაში, იდენტობაშენი რევოლუცია ოხვენუში სიმგე რენ. კაზიმი ვა ღურატუ-ნა, დაჰა დიდი დულჲაფე ახვენასუნტუ, მა ეშო მაჯერენ.

კაზიმ კოინჯიში ჯენაზეს ვორტი. 21 წანერი ბერე ვორტი ემორას, ედო ჰარბიე დო ტაქსიმის ჯენაზე გოლულუტუში, დუქანეფექ ჰოპარლორეფე გალე გამიმერტეს დო მარგალური ბირაფაფე ნა ოჭანდინაფტეს ბძირიში, შოკი მიღუტუ. შილჲა დო შილჲა კოჩიქ გამახთუ დო კაზიმი მილლეთიქ მუჭო ყოროპტეენ ბძირიში, კაზიმიში კიმეთი დაჰა დიდო ემორას ოხოვოწონი.

ალი იჰსან აქსამაზი: 1990-ონი  წანაფეში ჩოდინაშაქის აქონი ლაზი გამანთანერეფეს ჰელიმიში ხასანიში რენობაშენ, სქიდალაშენ დო ნოჩალიშეფეშენ ამბაი ვა უღუტეს. მელენი სარფიში უმჩანეფექ აქონი ლაზეფეს ჰელიმიში ხასანი ოჩინაფეს. მუშენი ბეჯითი რენ ჰელიმიში ხასანი?

გივი გ. ქარჩავა: ლაზური ნა ნჭარუფს ირი კოჩი ბეჯითი რენ. მარა ხასან ხელიმიში, თურქიეშენ ნა იმტუ, ოქორთურას ნა დიბარგუ, აქთი დიდო ნა ნწირუ არ ლაზი რტუ. ედო ხოლოთი, კულტურა მუში შენი უდოდგინუ ნა იჩალიშეფტუ შენი ბეჯითი რენ. ლაზური ლექსი, დრამატურგია, ნოღარეფე - აღანი ნა გოკუნცხუტუ ლაზური ჰარექეთიქ, ჩქვა დევლეთის აშო არ ხაზინე ძირუში, მორო კიმეთითი ქომეჩუ. მაჟურა კელე, ხასანიში ლაზური დიდო მსქვა რენ, მსქვა ლაზურითენ ლაზიში სქიდალაშენი მიღარღალნან. მა მკითხათ-ნა, ლაზიში სქიდალა შენი ეკო მსქვა ანდღაშაქის მითის ვა აღარღალუ. ნოღარეფე მუშითი დიდო კიმეთლი რენ. ენთეფეთენთი ლაზეფეში ამბარი მცხადე სთერი მოწირაფან.

ალი იჰსან აქსამაზი: თქვანთი გიჩქინან, სტალინიში ხეცალაქ ჰელიმიში ხასანი ჟურ ჶარა უჩვუ. მარა ჰელიმიში ხასანიქ ხურუშჩოვი შენი პატი ჭარუფს დო სტალინი შენი კაი. ამკათა არ შიირითი ქუღუნ. მუშენი? თქვან მუ იზმონთ?

გივი გ. ქარჩავა: მთინი გიწვათში, მა ემ შიირი ვა ვიჩინოფ. ბექი მიკითხაფუნ - ჰელიმიშიში ქითაბი “მუ პათ ესქირი” 2006 წანას გამახთუში, ქეპჭოფი დო თიშენ კუდელიშა დოვიკითხი, ამა ირი ლექსი ვა მშუნს. ეშო ლექსი რტას ნათი, ვა გომაკვირენ. მუშენი-დო, სტალინიში ორას ჩქვა დო ჩქვა კელე ნაუჩვეს, ნაონწორინეს დო ხოლო სტალინის ნაუბირტეს კოჩეფე დიდო რენან. ამუში სებები დიდო ფერფუ მათქვენან - სტალინიში ბოლშევიკური რეჟიმიქ კოჩეფეს შური ეშუმერტუ, ზლიპუფტუ, ჭინახუფტუ დო ონწორინამტუ. კოჩეფეს შქურინა უღუტეს, სქიდალა ჩქინი მოვოშლეთინათ ჲადო სისტემის ხარაჩი მეჩაფტეს. სოვჲეტური ორაფეს ნასქიდუტუ დო ეშო ნაიქიფტუ დიდო შაირი დო მჭარალე იჩქინენ. ანდღა ამ კოჩეფეს ბაზეფექ დიდი კრიტიღი ოღოდაფან, მოთ აშქურინეტესია, სისტემიში კარში მოთ ვარ ულუტესია.  მუჭო იდატეს? ღურაშა ნავარაშქურინენ კოჩი მა ვა მიჩქინ. ედო, კრიტიღი ნაოღოდამანფე ენთეფეში სვას დოხუნაში, მუნთეფექ მუ ყვატეს მითის ვარ უჩქინ.

ხრუშჩოვის მუშენი გჲოკითხაფს დო მუჭო გჲოკითხაფს, ვა მიჩქინ, ამა ოქორთურას ხრუშჩოვი ნა ვა ყოროფტესეჲა კაი მიჩქინ. 1961 წანას თიჶლისის ხრუშჩოვიში ოღურინუ შენი არ ტერორისტული ეჲლემი იხაზირუ, ამა KGB-ქ ქოგნუ დო კოჩეფე მეჭოფუ. ხრუშჩოვიქთი ოქორთურა დო ხალკი მუში ვა ყოროფტუ, მორო. ხელიმიშისთი მუთხანი ამკათა სებები უღუტასინტუ, ემუშენი გჲოკითხუკოთი იყვენ, მა ეშო ვიჯერ.  ამა მჭიფაშაში ამუში სებები მა ვა მიჩქინ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ხოლო გკითხათ; არ შიირი ქორენ: “ლაზი ვორე, ლაზი- ქართველი, ჭანი!” აჲა, ჰელიმიში ხასანიში შიირი რენი? ვარნა ღურა მუშიშკულე მუში ჯოხოთენ ჭარერლი რენი?

გივი გ. ქარჩავა: ხელიმიშიში ლექსი შენი მუ ფთქვა. აქონეფექ ზოპონან-ქი, მთინიში ჰელიმიშიშ ნჭარელი რენია, მელენი ლაზეფექ ზოპონან, ეშო მუთუ ჰელიმიშიქ ვა ნჭარასუნტუ, მონგონერი რენია. მა აჲა სპეკულასჲონი დომაწონენ. ჰელიმიშიქ მუ ნჭარასუნტუ დო მუ ვა ნჭარასუნტუ, ეჲა ჩქი ვა მიჩქინან, ეჲა ხვალა ჩხონაფერი ხასანის ქუჩქინ. ამ პრობლემიში გოლოჭკვიდუში არ გზა ქორენ - ჰელიმიშიში ხეშნოჭარე ქაღიტეფე ქორენ, ექ გოწკედან დო აძირსაუნონან. ამუთენ სპეკულასჲონი დიჩოდენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: მჯვეში ლაზეფეს დიდო მჯვეში დო დიდო მსქვა არ ნოთქვამე ქუღუტეს: “ღომანერი მჟორათენ ანდღანერი დოლოქუნუ ვა ისქურინენ!” მარა ხოლოთი  გკითხათ დო თქვანთი მკულე- მკულე ნენა გემიქთირით. ამციქათი ისაკი ჟვანია დო ისქენდერ წითაშიშენ; ენთეფეში კულტურული ნოჩალიშეფეშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ!

გივი გ. ქარჩავა: ისქენდერ წითაში დო ისაკი ჟვანია ლაზური დო მარგალური ნენაფეში ისტორიას დიდი მონკანობა ნა უღუნან კოჩეფე რენან. ისქენდერ წითაშიქ ლაზური ნენაში ოფუქირუ შენი, ოფუტეში ნენაში ხალიშენ მოდერნული ნენაში ხალიშა მოყონუ შენი დიდი დულჲაფე ყუ. ისაკი ჟვანიაშენითი აშო მუთხანი მათქვენან - 1930-ონი წანაფეს მარგალური ნენას პრესა ქომეჩუ, ნენაში სტანდარტიზაცია დო ხალიში ოქთირუ შენი დიდო იჩალიშუ. ისაკი ჟვანია კალა, მუჭოთი ჩქვა ბოლშევიკეფე კალა მა ჩქიმი დავა მიღუნ - ბოლშევიკეფე დო ენთეფეში ნოხვენე დულჲაფე კოჩინობა შენი დიდო პატი დომაწონენ. 1918-1921 წანაფეს ქორტუ ოქორთურაში მაართანი სოციალ-დემოკრატიული რესპუბლიკა, ეკო დემოკრატიული ქი, ანდღანერი ბაზი ავრუპული დევლეთეფესთი ეკო დემოკრატიული ანაჲასა დო კანონეფე ვარ უღუნან. ამ დევლეთი მარგალეფექთი დოდგეს დო ამ დევლეთი შენი მარგალეფექთი კიკინა იქიფტეს. მისალი, დანიელ ფიფია, ჩქიმი შენი ენნი დიდი მარგალი შაირი, ამ დევლეთი შენი ბოლშევიკური რუსჲაში კარში ჩქვაფე კალა რევოლუცია იქიფტუ დო დოღურინეს, საფულე მუში სო რენ ანდღათი ვა მიჩქინან. ნა ფთქვი სთერი აჲა რტუ მთინიში დემოკრატიული, ხალკიში დევლეთი. არ ამბარი დოგიწვათმინონ ამ დევლეთის მარგალური ნენაში ჰაკეფეშენი. 1918 წანას დევლეთი ქოდოიდგუ. ამ ორაფეს, არ გურუბი ქორტუ, მარგალეფეში კულტურული გურუბი, “მაფალუ“ ჯოხონტუ. არ კოჩიქ, ემ ორაში კაზეთაფეს “მაფალუ“-ში კარში არ მაქალე დონჭარუ, ენთეფე მარგალური ნენაში ჰაკეფეშენ იჩალიშეფან დო სეპარატისტეფე რენანია, მცუდიში კაბაეტი მოკიდუ ჲანი. 1919 წანას ოქორთურაში დემოკრატიული რესპუბლიკაში ადლიექ ამ დულჲა შენი დურუშმა დოყუ დო ქოდოდგინუ-ქი, “მაფალუ“ მარგალური ნენა შენი ნა იქიფტუ დულჲა სეპარატისტობა ვა რტუ დო “მაფალუ“-ში კოჩეფეს კაბაეტი ქამოწკუ. ჲანი, ირიკელე, ირი კატეგორითენ დიდო დემოკრატიული დო მსქვა ნა ორტუ დევლეთი 1921 წანაში 25 კუნდურას (100 წანა წოხლე) ბოლშევიკური რუსჲაქ იშგალითენ ქაეჭოფუ დო დიდო კოჩეფე დოღურინუ. რუსი ბოლშევიკეფეს ჲერლი ბოლშევიკეფექთი მხუჯი მეჩაფტეს დო ისაკი ჟვანია ართეღი რტუ, დემოკრატიული დევლეთიში კარში პარტიზანობა იქიფტუ. აჲა რენ დიდი ლექე ისაკი ჟვანიაში ბიოგრაფის, ნა ვარ იჩხენ არ ლექე. ბოლშევიკური ხეცალაქ ეჲა კაიხეშა დოხმარუ დულჲაფე მუში შენი დო 1937 წანას, შურითენ დო გურითენ ბოლშევიკი ნა რტუ კოჩი, მემაძგვანეფეში ტერორისტული ორგანიზასჲონის მფულერი იჩალიშეფსია დო მუთუ ნა უღუტუ ქეჲუჭოფეს დო  დოღურინეს. ბოლშევიზმი აჲა რტუ იშტე - კოჩეფე ოხმარაფტუ დო უკაჩხე ოღურინაფტუ. მარა, ნა ფთქვი სთერი, აჲა ისაკი ჟვანიაში პოლიტიკური ტარაჶი რენ, მუთუ ვა მახვენენან, მარა მარგალური ნენაშენ ნა უხვენაფუნ დულჲაფე შენი კიმეთი მუში ვა მაწონენასთერი მონკა რენ. დიდი დულჲა ყუ დო დიდი მირასი მემიშკვეს.

ალი იჰსან აქსამაზი: აწი გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიშენ კითხალაფე ქომიღუნ თქვანდა. გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთი სქიდატუკონნა, მარგალეფესთი, ლაზეფესთი, სვანეფესთი, აფხაზეფესთი დო მაჟურა ხალკეფესთი ნენაფე მუთეფეშითენ კულტურული ავტონომია მეჩასუნტუ, ეშოი?! გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიში დიხა სო გეიჭკეტუ სო იჩოდეტუ? ნამუ ოხენცალეფექ დიჩინუ გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთი?

გივი გ. ქარჩავა: გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთი სქიდატუკონნა, მის მუ მეჩასინტუ მითის ვარ უჩქინ, ნა ვა სქიდუ დევლეთი შენი დო ნა ვარ იხვენინუ დულჲაფე შენი სპეკულასიონი ვა მახვენენ. ამა, ამ დევლეთი მთინიში დემოკრატიული დევლეთი რტუ, ანდღანერი გჲულვა ავრუპას ნა რენან დევლეთეფე სთერი. 1921 წანაში ანაჲასა სთერი დემოკრატიული ანაჲასა აწითი დიდო დევლეთეფეს ვარ უღუნან. მისალი, ამ ანაჲასაში 129-ანი დუდიქ აშო მუთხანი ზოპონტუ: “ნანანენა მუშითენ ონჭარუში, ოღარღალუში დო გამოჩქვინუში ჰაკი ირის ქუღუნ”. ამუში გალე, ნანაში ნენა შენი დიდო მუთუ ზოპონტუ 1921 წანაში ანაჲასაქ დო გინძე დო დიდი ჰაკეფე მეჩაფტუ კოჩეფეს. ნაფთქვი სთერი, 1919 წანას, გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიში ადლიექ დურუშმა დოყუ დო მარგალეფეში კულტურული გრუბი “მაფალუ” შენი თქუ-ქი, ამ გრუბი ნაიქიფს კულტურული დულჲაფე დევლეთი შენი პატი დო ოშქურინონი ვა რენია. აჲა რტუ დემონსტრაციული პრეცედენტი, ემ ჯუმჰურიჲეთიში შური ნამოწირაფან არ ორნეღი.

აფხაზეფეს გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიში დოლოხე ავტონომია ქუღუტეს. წოხლე, ბოლშევიკი აფხაზეფეში არ გრუბიქ ჩქინ გავამიკათათმინონანჲა დო დო სილახითენ გამახთეს დევლეთიში კარში, ამა გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიქ ენთეფეს გჲოჯგინუ დო ომტინუ. ამა ავტონომია შენი “ვარ“ ვარ უთქვალუნ. 1920 წანას აფხაზეფეს მჩირე ავტონომია ქომეჩეს. აფხაზეფეში გალე ავტონომია უღუტუ “ზაქათალაში ოკრუგი”-ს, ხრისტიანი დო მუსლიმანი ქორთუფე ნასქიდუნან დო ეთნოგრაფიული  ჯოხო ჰერეთი დო საინგილო ნაჯოხონს ლეტას. ამ ლეტა სტალინიქ აზერბაიჯანის ქომეჩუ დო ანდღა აზერბაიჯანიში დოლოხე რენ. ნასქიდუნან ხალკეფეს (ქორთუფე, ავარეფე, წახურეფე, თაბასარანურეფე, უდეფე, ლეკეფე დო ჩქვაფე) ავტონომია ვარ უღუნან. ხოლო არ ავტონომია  ქორტუ: სამუსლიმანო საქართველო“ (მუსლიმური გურჯისთანი). ეჲაში დოლოხე მესხეთი, აჭარა, ანდღანერი ართვინი, ყარსი დო არდაჰანი დო ლაზისტანიში არ ფარჩა ამულუტეს. ჩქვა ნდღალეფეს მუ დო მუჭო იყვატუ, მითის ვარ უჩქინ. ამ დევლეთიქ ხვალა 3 წანა სქიდუ,  უკულე  ბოლშევიკური რუსჲაქ იშგალითენ ქეჭოფუ, სოციალ-დემოკრატეფეში ჰუქუმეთი გეტკოჩუ, ნადოსქიდუფე ხაფისეფეს ქომოლახუნუ, ვანა დოღურინუ დო აშოფეთენ დოჩოდინუ აღანი დევლეთი. ამა, მა მკითხათ-ნა, ამ დევლეთიქ სქიდატუკონა, დევლეთიში დოლოხე ნარტუ ნენაფე დო კულტურაფე შენი კაი იყვასინტუ, მა აშო ვიჯერ.

დევლეთიში ლეტა ხარიტას ნაგაძირენან სთერი რტუ. ჲანი, მილლეთეფეში ლიგაქ ამ ხარიტას ნარტუ სთერი იჩინუ გურჯისთანი. ამა, გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიში ონძღონაფე შენი დიდო ქითაბეფე დო მაქალეფე ნჭარელი რენ, მის მუს იდდია დო დავა უღუტუ, ონძღონა სო გოლულუტუ დო სო გოლახთასუნტუ შენი. 1921 წანას დევლეთიქ ნიკარბუშკულე, ბოლშევიკეფექ ხარიტას ნაიძირენ ლეტაფეში დიდოფე ერმენისტანის, აზერბაიჯანის, თურქიეს დო რუსეფეს ოკურთეს დო გურჯისთანი ანდღა ნამიჩქინან ონძღონაში დოლოხე ქონაშქვეს.

ალი იჰსან აქსამაზი: 1918 წანაშენ 1921 წანაშაქის გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთის არ ბანდარა ქუღუტუ. აჲა ბანდარა 1990 წანაშენ 2004 წანაშაქისთი იხმარინუ.  ეშო მიჩქინ. აჲა ბანდარა იფთი ლენინიში ბოლშევიკური ხეცალაქ გოქთირუ, უკულეთი სააკაშვილიში ხეცალაქ. აშო მიჩქინ. მუშენი?

გივი გ. ქარჩავა:ბანდარაფეში დულჲა აშო რენ: 1918 წანას იაკობ ნიკოლაძეში დო იოსებ შარლემანიში დიზაინითენ გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიში ბანდარა იღარინუ დო ითეშქილუ. 1921 წანას, გურჯისთანიში დევლეთი ბოლშევიკეფეში ხეშენ ნიკარბინუშკულე, ბოლშვეკიფექ დევლეთეფეში დო ხალკეფეში ნაციონალისტური სემბოლეფე ჲასაღი დოწოფხეს დო ირი ჯუმჰურიჲეთის აღნე ბანდარაფე დუხვენეს. 1991 წანას, სოვიეთეფე ქაკიხვუ დო გურჯისთანი ხოლო თიმოშლეთინერი იყუშკულე, 1918 წანაში ბანდარა იხმარინუ. 2003 წანაში “დადალეფეში რევოლუციაშკულე”, სააკაშვილიში ჰუქუმეთიქ თქუ-ქი, აღანი ფორმასიონიში დევლეთი ვორეთ დო აღანი სემბოლეფე დომაჭირენანია. ეშოფეთენ, ქეშაცხუნეს დიდო მჯვეში, ისტორიული არ ბანდარა. ამ ბანდარა ანჯელინო დულჩერიში 1339 წანაში ხარიტას დო ფრანჩესკო დო დომენიკო პიციგანეფეში 1367 წანაში ხარიტას იძირენ ოქორთურაში ომაფეში სვას. მა ნამიჩქინ აკონარი რენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: მა თარიხიში მამგურაფალე ვა ვორე მარა თარიხიშენ კაიხეშა ამბაი ქომიღუნ. არ ხალკიში თარიხი ხვალა ემ ხალკიში თარიხი ვა რენ. მაჟურაფეში თარიხითი რენ. მაჟურაფეში თარიხითი ემ ხალკიში თარიხი რენ. არმციქა გინძე იყვასუნონ, მიხარსუვით! თქვანთი გიჩქინან, მაართანი დიდი ლიმაში ორას, დიდი ოხენცალეფე ჟურ დუშმან-პაქტიში დოლოხე რტეს. დიდი ბრიტანჲა, ცარობაში რუსჲა, ჶრანსა დო იტალიაში ომაფე რტუ მაართანი პაქტიში დოლოხე. ალამანიჲაში იმპერია, ავუსტურჲა-მაჯარისთანი დო ოსმანეთიშ ოხენცალეთი მაჟურანი პაქტიში დოლოხე რტუ. დიდო დიცხირონი ლიმა რტუ. მილჲონეფეთენ კოჩი დოღურუ. ჩქვადოჩქვა სებებეფეთენ რუსჲაში მილლეთიქ თი-ეწაზდუ. ედო 1917-კუნდურაში გექთალათენთი რუსჲაში ცარობა დილიხვუ. კერენსკიქ ხეცალას ხე გეხვუ. კერენსკიში ხეცალაქთი ცარობაში ხეცალაში ლიმაში პოლიტიკაფეს ნაყონუფტუ. ხალკითი, ასქერეფეთი ჩქარ მემნუნი ვარ ტეს. მილლეთი უგჲარელი, უწკარელი დო ხარმელი რტუ.  მილლეთი უდოდგინუ ღურუტუ. ოხენცალეში ოტორიტე ვა რტუ. ქაოსი ჲეჩქინდუ კართა სფეროს. ემორას ლენინი უჩვას ტუ, ისვიჩრეს სქიდუტუ. მოწყვაში პოლიტიკაფეს ნუმხვაჯუფტუ ლენინიქ. მოწყვაში პროგრამი ქუღუტუ ლენინის. ლენინიქ, “ჰელე, დობადონა ჩქიმის არ ამაფთა, მილლეთი ჩქიმი უგჲარელობა, უწკარობა, ხარმალობაშენ; დობადონა ჩქიმითი ლიმაშენ ქამუჩითას. ჩქინ რუსჲაში ხეცალას ხე გებდვათში, აჲა ლიმაშენ გამაფთათმინონანჲა,” თქუმერტუ. კართა დღას აშო ჭარუფტუ დო ეშოთი ზოპონტუ. ლიმაში ორა რტუ ემუშენითი მთელი გზალეფე გენკილერი რტუ. რუსჲაშა მეხთიმუში მენჯელი ვა უღუტუ. ალამანჲაში იმპერიაში მფულერი კოჩეფექთი ლენინის ტკობაშა ნუსიმინტეს.  ალამანჲაში იმპერატორიქ მოწყვაში ნენა ქოგნუში, დიდო იხელუ.  ედო ალამანიჲაში იმპერიაში შველათენ ლენინი ტკობაშა რუსჲაშა ქომეხთუ. მარა ლელინის აჲა შველაშენ ჩქარ ამბარი ვა უღუტუ. ედო ხეცალას ხე გედვუ. კერენსკი რუსჲაშენ იმტუ. აწითი დოლოხონი ოკოკიდინუ ჲეჩქინდერეტუ რუსჲას. აჲა ჶურსატითენ, ოჩილდრე კაჶკასჲას ოჩილდრე კაჶკასჲაში ჯუმჰურიჲეთი, ომჟორე კაჶკასჲასთი ომჟორე კაჶკასჲა დემეოკრატიული ჶედერალური ჯუმჰურიჲეთი/ ომჟორე კაჶკასჲაში სეჲმი გეიდგინუ.  აწინერი რუსჲაში ჶედერასჲონიში ჯუმჰურიჲეთეფეშენ კარაჩაჲ-ჩერქესჲა, კაბარდეჲ-ბალკარჲა, ჩეჩენისთანი, ინგუშეთი, ოჩილდრე ოსეთი დო დაღისთანი ოჩილდრე კაჶკასჲაში ჯუმჰურიჲეთიში დოლოხერ ტუ. აწინერი გურჯისთანი, ერმენისთანი დო აზერბაჲჯანითი ომჟორე კაჶკასჲა დემეოკრატიული ჶედერალური ჯუმჰურიჲეთი/ ომჟორე კაჶკასჲაში სეჲმიში დოლოხე რტუ. იფთი ომჟორე კაჶკასჲა დემოკრატიული ჶედერალური ჯუმჰურიჲეთი/ ომჟორე კაჶკასჲაში სეჲმი გოშიბღუ. ედო ექოლენ სუმ ოხენცალე ქოგამახთუ: გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთი, ერმენისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთი დო აზერბაჲჯანიში დემოკრათიული ჯუმჰურიჲეთი. უკულეთი სვალჲარი ბოლშევიკეფეში შველათენ, მოსკოვაშა მეკირელი მჭითა არმიაქ ოჩილდრე კაჶკასჲასთი, ომჟორე კაჶკასჲასთი ხე გედვუ. ედო ლენინიში ხეცალაქ დო მუსთაჶა ქემალ ფაშაში ხეცალაქ ანდღანერი სინორეფე დოღარუ. ლენინიქ ნათქუ სთერი დოყუ. ლენინის ჟეოპოლიტიკაშენ ამბაი ქუღუტუ. მუსთაჶა ქემალ ფაშასთი ჟეოპოლიტიკაშენ ამბაი ქუღუტუ. ნაუნტუ სთერი დოყუ. აჲა აწინერი მცხადე რენ. ოჩილდრე კაჶკასჲაში ჯუმჰურიჲეთითი, ომჟორეკაჶკასჲა დემეოკრატიული ჶედერალური ჯუმჰურიჲეთითი/ ომჟორე კაჶკასჲაში სეჲმითი,   უკულეთი გურჯისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთითი, ერმენისთანიში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთითი დო აზერბაჲჯანიში დემოკრათიული ჯუმჰურიჲეთითი ენტერნასჲონალური პოლიტიკური კონჟოქტურიქ ჲოჩქინდუ. მარა აჲა ოხენცალეფე ნოსერი ლენინიქ დო ნოსერი მუსთაჶა ქემალ ფაშაქ ხე ოკოკლიმერი ქეჭკვიდეს. აჲათი მცხადე რენ. დიდო გინძე იყუ, მიხარსუვით! აწითი გკითხათ: ომჟორე კაჶკასჲა დემეოკრატიული ჶედერალური ჯუმჰურიჲეთი/ ომჟორე კაჶკასჲაში სეჲმი მუშენი გოშიბღუ?  ომჟორე კაჶკასჲაში სეჲმი სქიდატუკონნა, აწინერი ოჩილდრე დო ომჟორე კაჶკასჲა მუ ხალის იყვასუნტუ? თქვან მუ იზმონთ?

გივი გ. ქარჩავა:ლენინი დო ათათურქის დიდი ჟეოპოლიტიკური დულჲაფეში დოლოხე დიდი როლი ნა უღუტეს, ეჲა ქომიჩქინან დო ენთეფექთი ჩქვადოჩქვა პროცესეფეს ხე ნა ნუწყვაფტეს, ეთი მცხადე რენ. ამა, ომჟორე კავკასიური დევლეთეფე შენი ლენინი დო ათათურქიში ენოჩქინდე რენ იაო თქვალუ, მთინი ვარენ მა მკითხათნა.

ომჟორე კაჶკასიაში სეიმი მუშენი გოშიბღუ - მა ამ თარიხი კაი მიჩქინ დო სებებეფე მუშითი მათქვენ მა გიწვათში, მცუდი იყვენ. ამ დულჲაფეს მუში ექსპერტეფე უყონუნ, არშივეფეს ნამოლახენან დო ნადიგურაფან კოჩეფე. ანთეფე ჩქიმი სფერო ვარენ, მა ეკონარი ვამიჩქინ-ქი, ამა ნამიჩქინ დო ნავისიმადეფ, აჲა რენ: ოქორთურაში, აზერბაიჯანიში დო ერმენისთანიში მამჯღონალე პარტიაფექ დიდუშუნეს-ქი, 1917 მჭითა რევოლუციაშკულე, მჭითა რუსჲაში კარში ართოთ დოდგინუ დაჰა პრაგმატიღი იყვასინტუ - დუნჲაში თოლისთი დიდი წონა უღუტასინტუ ამ ართობას. ხვალა რუსჲა ვარდო, თურქჲესთი თოლი უღუტუ ისტორიული სუმეხური დო ქორთული ლეტაფეშა, ბრესტ-ლიტოვსკიში ოკოთქვალუთენთი ლენინიქ ყარსიში, ბათუმიში დო არდაჰანიში პროვინციაფე თურქჲეს მეჩასუნტუ, ამა, ომჟორე კავკასიაში კომისარიატი კალა აჲა ოკოთქვერი ვარ ტუ დო ენთეფექ კებული ვარ იქიფტეს. თურქიექთი ასკერითენ ამახთუ დო ბათუმი, მესხეთი დო გურიას ქოდოდგითუ.

ჲანი, მა მკითხათ-ნა, ოკოდგინერი დევლეთიში გედგალუში ირიშენ წოხლენი სებები აჲა რტუ. მუშენი გოშიბღუ? მუშენიდო, ეჲაში გედგალუშენი ჩქვა დიდი პრაგმატული, პოლიტიკური დო კულტურული სებებეფე ვარ ტუ. მისალი, ავრუპაში ართობას დევლეთეფექ ნაოკითქვეს დო ამ ართობაში დოლოხე მუშენი სქიდასუნონან ნაუჩქინან, კავკასიას ეშო მუთუ ვარტუ. ომჟორე კავკასიაში დევლეთეფექ ართო ვორტათ ჲადო  დოქოკიჭაბეს, ჟილე რუსჲაქ დო წალე თურქჲექ მემზლიპასუნონან ჲადო ართოთ ქოდოდგითეს, მარა ხვალა აჲა სებები ვარ უბაღუტუ. ენთეფეს ართიკართიშ კალათი ლეტაში პრეტენზიაფე უღუტეს, მისალი, 1918 წანას, ოქორთურა, აზერბაიჯანი დო ერმენისთანიქთი მოშლეთინერი დიყვეშკულე, ერმენისთანიქ სუმეხეფე ნასქიდუნან ოქორთურაში ლეტაფე ეპჭოფარე ჲადო, ოქორთურაში იშგალი დოლინგონუ დო ასკერეფე ოჩქუ, ამა იჯგინუ დო უკუნიქთუ. ხოლო, აჲნი სებებითენ 1918-1920 წანაფეს აზერბაიჯანი დო ერმენისთანის დიდი კაბღა უღუტეს, სოღუნი, რუსიში მჭითა ასკერიქ ქამახთუ დო ჟურითი ქეჭოფუ.

ჩქვა ხოლო, ამ დევლეთეფეში დოლოხე ნაციონალური ჰარეკეტეფე მენჯელონი ტუ დო ირის ნაციონალური დევლეთიში გედგალუშა თოლი უღუტუ, ჰემუშენი არ დიდი დევლეთიში დოლოხე ოსქედინუ უტოპია რტუ.

მა მკითხათნა, ომჟორე კავკასიაში დევლეთეფეშენ არ დევლეთი ოხვენუ კაი ვამიწონს. პოლიტიკური ართობა იყვენ, ავრუპაში ართობა სთერი, ვანა ემუშა მენგაფერი. ირის მუში ეჲალეთი უღუტასინონ, ირიქ მუში კულტურა დო ნენა ჩვასინონ, დო დიდი მანძაგერეფეში დო ენთეფეში ენტერესეფეში კარში არ შემსიეში თუდე დოდგითუნან-ნა, ეჲა კაი იყვასინონ. ემორას ოჩილდრე კავკასიაში ხალკეფესთი უმუდი ნაჩასუნონან. ოჩილდრე კავკასიური მილეთეფეშითი მოშლეთინუში არ თეღი გზა ოქორთურა რენ, მა ეშო დომაწონენ. ოქორთურაქ მენჯელონი დო დემოკრატიული დევლეთი იყვას-ნა, ავროპაში ართობას აკათას-ნა, ნატო-ში ასკერი ოქორთურას დოდგითას-ნა, ოჩილდრე კავკასიური ხალკეფესთი მოშლეთინუში შანსი უღუნან. გორუფანნა, თაბი. ვაგორუფან-ნა, რუსჲაში დოლოხე იყვასუნონან, ანდღანერი სთერი. ედო, ხვალა ენთეფეში ვარ დო მთელი კავკასიური მილეთეფე შენი მოწყვინაში, კაბღაფე ოჩოდინუში გზა მა აშო დომაწონენ - რუსული შემსიეშენ გამახთიმუ, რუსული ოსთერუფეშენ გამახთიმუ დო ართიკართი კალა თოლი თოლის დოლოწკომილერი ოღარღალუ. კავკასიაში რეგიონის ნარენ კონფლიქტეფე ხვალა არ აქტორი შენი, რუსჲა შენი კაი რენ. ამ რეგიონის კონფლიქტეფე იყვაშა, ამ რეგიონის დევლეთეფექ დო ხალკეფექ ართიმაჟურა კალა იჭკომანშა, აქ მოწყვინა ვა იყვენ, ედო მოწყვინა ნავარ იყვენსვას, ეკონომითი ვაფუქირაფს. ნამათქვენ კონარი  აჲა რენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: თქვანთი გინონან ნა, არ მციქათი ნუგზარ ძოძუაშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ. 1989 წანას ტუ, ნუგზარ ძოძუაქ აფხაზეთიში ტელევიზჲონიშენ მეგრელეფეში ნენა ოშინახუშენ დოღარღალუ. მარა ემორას ემუს დიდო რეაქსიჲონი ქომეჩეს ჩქინებური ნამთინი უღნოსეფექ. აჲა რტუ აფხაზეთიში კატასროჶიშენ წოხლე, გიჩქინან. 

გივი გ. ქარჩავა: ნუგზარ ჯოჯუა შენი თქვანდენ ვოგნი წანაფე წოხლე. ეჲა კოჩიქ მუ თქუ, მუჭო თქუ, მუთუ ვა მიჩქინ. ვიდეოში კაიდი ვა მაძირუ, კოჩითი ვა ვიჩინოფ. საღი რენი, ვა რენი, ეთი ვა მიჩქინ დო ნა ვა მიჩქინ ონდი შენი მუთუ ვა მათქვენ. სოთი ვიდეო მუში რენ-ნა, ვანა აფხაზეთიშ ტელევიზიონის ნა გამახთუ დო ღარღალუში სტენოგრამა რენ-ნა, ქომომინჯღონით, მუ იყვენ დო მათი მიღუტას დო ვიკითხა.

ნაყონასუნონ…

 

aksamaz@gmail.com

 

Givi G. Karçava k̆ala int̆erviu  https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2021/05/givi-g-karcava-kala-interviu.html

 

 

გივი გ. ქარჩავა კალა ინტერვიუ  https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2021/05/blog-post.html

 

 

Givi G. Karçava ile söyleşi  https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2021/05/givi-g-karcava-ile-soylesi.html

 

https://sonhaber.ch/givi-g-karcava-soylesisi-3-bolum/

 

http://circassiancenter.com/tr/givi-g-karcava-soylesisi-3-bolum/

http://www.gurcuhaber.com/2021/05/17/kazim-kultur-devrimi-yapan-bir-insandigivi-g-karcava-ali-ihsan-aksamaz-soylesisi-3/