“Hep beraber güzel eserler ortaya çıkartalım!”

 

 

 

 

 

“Hep beraber güzel eserler ortaya çıkartalım!”

 

 

 

 

 

(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Murat Kasap. Uzun yıllardan beri, kendisini tanıyorum ve çalışmalarından da haberdarım. Murat Kasap, benim Aydın dostlarımdan. Yayımlanmış iki kitabı var. Bu kitaplarından biri, “Osmanlı Gürcüleri”. Bu kitabı, 2010’da, İstanbul’da yayımlandı. Kitap, 2012’de yeniden yayımlandı. Kitabının ilk baskısıTürkçe, diğer baskısı Gürcüce. Kitap, Gürcistan Dostluk Derneği tarafından yayımlandı. 480 sayfalık bu kitap ansiklopedi ebadında. Murat Kasap’ın diğer kitabı, “93 Harbi Batum Muhacirleri.” Bu kitabın ilk baskısı 2018’de, İstanbul’da çıktı. Bu kitap da, Gürcistan Dostluk Derneğinin yayını. Kitap, 832 sayfa. Bu kitabı da ansiklopedi ebadında. Murat Kasap, “Göçmüş Hayatların İzleri” adlı belgesel filmin metnini de yazdı. Aynı belgeselin danışmanlığını yaptı. Bu belgesel film, 2014’de çekildi. 2012’de  “Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Gürcistan ve Gürcüler”  adlı kitabın editörlüğünü yaptı. 2017’de, “Gürcistan’da İslamın Dünü, Bugünü ve Yarını” adlı sempozyum tebliğleri; Murat Kasap ve Prof. Dr. Fahameddin Başar tarafından kitaplaştırıldı.  Murat Kasap’ın, “Batum, Muhacirlik ve Gürcü Biyografileri” konulu makaleleri çeşitli dergi ve gazetelerde yayımlanıyor. Kendisi, böylesi çalışkan bir Aydın. Eşsiz ve faydalı eserlerin sahibi. Ben, Murat Kasap ile; hem bu iki kitabı, hem bizimkilerin Müslümanlaşması, hem de bugünkü durumuna ilişkin konuştum. Bu metin, söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz)

 

+

 

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; öncelikle sizi tanıyalım! Nerelisiniz? Nerede doğdunuz? Hangi okullarda okudunuz? Mesleğiniz nedir? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı? Hangi lisanları biliyorsunuz? Önce bize biyografinizden bahsedin, lütfen!

 

 

 

 

 

Murat Kasap: Beni köşenizde ağırladığınız için önce teşekkürlerimi sunuyorum. Ordu’nun Gölköy İlçesinde doğdum. İlkokulu köyümde, orta ve lise eğitimini Gölköy’de tamamladıktan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü’nden mezun oldum. Daha sonra. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Fakültesi’nde Tarih Öğretmenliği Yüksek Lisans Progamını tamamladım. Öğretmenlik mesleğini sadece bir sene özel bir kurumda icra ettim, daha sonrasında devam etmedim. Evliyim. İki çocuğum var. Gürcüce okuma yazmaya vakıfım, orta derecede konuşuyorum. Biraz Arapça biliyorum.

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; Biliyorum, siz (1877-1878 Halbi)  93 Harbi muhacirisiniz.  Batum’dan muhacir gelmiş ailenin çocuğusunuz. Böyle biliyorum. Siz kaçıncı nesilden muhacirsiniz? Köken olarak,  Batum’un hangi  köyündensiniz? Oradaki köyünüzün adı nedir? Buradaki köyünüzün adı nedir? Batum’da akrabalarınız var mı? Batum’dan hangi eski soyadını taşıyorsunuz?

 

Murat Kasap: Benim ailemde Türkiye’deki birçok aile gibi muhacir bir aile. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan (93 Harbi) sonra Batum’dan göç etmişiz. Aslında Batum genel bir tanımlama, Batum ile birlikte günümüz Artvin ilinin büyük kısmı da Rusya’ya bırakılmıştır. Ailemin göç ettiği köy günümüzde Artvin’in Şavşat İlçesi’nin Çağlayan köyüdür. Çağlayan köyünün eski ismi Hevtzviril. Bu köyde akrabalarım var. 1921 yılından sonra Hevtzviril köyü Türkiye sınırları içerisinde kaldı. Bununla birlikte Batum’un Keda ilçesinin Ortsva köyünde de akrabalarımızın olduğunu biliyorum. Aile arasında bize Kasaxa deniliyor. Soy ismimiz Kasap, bunun Kasaxa ile ilintili olduğunu düşünüyorum.  Ailemiz günümüzde Kasapoğlu lâkabıyla daha çok anılıyor. Bu arada belirtmeliyim ki baba tarafımdan ailem Gürcü muhaciri. 

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; Şimdi de ilk kitabınızdan konuşalım. İlk kitabınız;  “Osmanlı Gürcüleri”. Diğer eseriniz gibi, bu eseriniz de çok önemli. Bu eserinizle, yalnızca Osmanlı Gürcülerinden değil, Türkiyenin eski Tarihinden de bize bilgiler veriyorsunuz. Yine bu eserinizle, hem Türk ve Gürcülerin, hem de Türkiye ve Gürcistan dostluk ve kardeşliğine destek veriyorsunuz. Şimdiye kadar, bu kapsamda bir kitap Türkiye’de yayımlanmamıştı; öyle biliyorum. Osmanlı Arşivlerinde çalışmaya ne zaman başladınız? Kitabı ne zaman yazmaya başladınız?

 

Murat Kasap: Osmanlı Gürcüleri kitabı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin Ramazan Ayı etkinlikleri bünyesinde Feshane’de gerçekleştirdiği Uluslararası tanıtım etkinliklerinde hazırladığımız bir sergi ile başladı. Burada Osmanlı Devletinde görev yapmış Gürcü asıllı 50 kişinin biyografilerinden bir resim sergisi hazırlamıştık. Daha sonra bunu kitaba çevirdik ve kitapta 1200 kişinin biyografisine yer verdik. Daha önce Osmanlı dönemindeki Gürcüler üzerine biyografik bir kitap hazırlanmamıştı. Osmanlı Gürcüleri kitabı bu anlamda bir ilk. Ben biyografiler üzerine 2007 yılında Osmanlı Arşivlerinde araştırmaya başladım. Araştırdıkça birçok belge ve dökümana ulaştım. Kitapta 18 sadrazam olmak üzere birçok üst düzey devlet adamı, ulema ve yazarlar, sivil, askeri memurlar, padişah annelerinin yaşamları anlatılıyor. Bu eser, tarihî Türk-Gürcü dostluğunun bir örneği aslında. 2007 yılında başladığımız çalışmayı 2010 yılında tamamladık ve Osmanlı Gürcüleri kitabımız yönetim kurulu üyesi olduğum Gürcistan Dostluk Derneği tarafından yayınlandı.

 

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; şimdi de, “Osmanlı Gürcüleri”  adlı kitabınızdan bahsedelim! Bu kitabınız, bize eşsiz bilgiler veriyor. Bu eşsiz ve çok faydalı kitabınızdan haberdarım. Ancak, siz de söyleyin de okuyanlar da okuyup öğrensinler! Lütfen, okuyanlar sizin ağzınızdan da duysun! Siz, bu kitabı yalnızca Osmanlı Arşivleri belgeleriyle yazdınız, öyle mi? Kitabın kaç bölümü var? Her bölüm, okuyuculara hangi bilgileri veriyor.

 

Murat Kasap: Osmanlı Gürcüleri kitabının ana kaynağı Osmanlı Arşivi ve İstanbul Müftülüğü Şeriyye Siciller arşividir. Bunların dışında Osmanlı dönemi kroniklerinden ve tarih kitaplarından faydalanıldı. Mümkün mertebe birinci kaynaklar esas alınarak yazıldı. Kitabımız giriş kısmıyla birlikte 6 bölümden oluşuyor. Giriş kısmında genel bir Gürcü tarihi, Gürcüler ve İslâmiyet, Osmanlı Kaynaklarında Gürcüler ve İslâmiyet başlığı ile 3 bölüm var. Giriş kısmı Gürcü tarihinin yanı sıra Gürcülerin Müslüman oluş süreci, İslâm Dünyasında Müslüman Gürcülerin yeri, Osmanlı kaynaklarının Gürcüleri değerlendirmesi, kaynaklarda Gürcistan ve Gürcüler üzerine geçen tarihî, coğrafî, kültürel bilgiler var. Bu kısımda özellikle Osmanlı öncesinde Anadolu İslâm kültüründe Gürcülerin rolleri ve katkıları da anlatılıyor. Gürcistan’ın Ahıska, Batum ve Tiflis şehirlerinde bulunan İslâm eserlerinde de bahsediliyor.

Birinci bölümde sadrazam, bakan, yeniçeri ağası, kaptan-ı derya, vali, ordu komutanı ve mebusluk gibi görevlerde bulunmuş üst düzey Gürcülerin biyografileri var. İkinci bölümde Osmanlı dönemi Gürcü ulemasının hayat hikâyelerini yazdık. Üçüncü bölümde sanat ve edebiyat alanında ün yapmış Gürcü şahsiyetlerden bahsettik. Dördüncü bölümde askerî, sivil memurlar ve değişik alanlarda görev yapmış Gürcüler yer alıyor. Son bölümde ise, Gürcü kökenli padişah ve şehzade anneleri ile eşlerinin biyografilerini yazdık. Osmanlı Gürcüleri kitabı sadece biyografiler içermiyor, bu şahsiyetlerin yaptıkları cami, okul, medrese, köprü, hastane, çeşme gibi hayır eserleri ile edebiyat alanında bıraktıkları eserlerden de geniş bir şekilde bahsediyor. Bu eseri hazırlamaktaki amacımız, Gürcülerin yaşam ve yapıtlarıyla Osmanlı Medeniyetine katkılarını belirtmek, çalışkanlıkları, başarıları ve vatanseverlikleri ile güzel örnekler ortaya koymak ve bu zamana kadar ortaya çıkarılmamış olan Gürcü tarihinin bir bölümünü bizden sonraki nesillere aktarmaktır. Ayrıca bu eser ile birçok kişi dedelerinin biyografilerine geniş bir şekilde ulaşma imkânın sahip olmuştur.

 

 

“Osmanlı Gürcüleri kitabının ana kaynağı Osmanlı Arşivi ve İstanbul Müftülüğü Şeriyye Siciller arşividir.”

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; şimdi de diğer kitabınıza gelelim. Diğer kitabınızdan bahsedelim, lütfen, bize diğer kitabınızdan bahsedin! Bu eseriniz de, diğer eseriniz gibi, eşsiz ve çok faydalı. Bu kitap için, Osmanlı Arşivlerinde araştırmaya ne zaman başladınız? Bu kitabı yazmaya ne zaman başladınız? Bu kitap, yalnızca Osmanlı Arşiv belgeleriyle mi yazıldı? Kitabınızın bölümleri var. Bu bölümler, hangi konu ve kişilere ilişkin bilgileri bize veriyor?

 

Murat Kasap: 93 Harbi Batum Muhacirleri kitabının uzun bir hikâyesi var. Aslında Osmanlı Gürcüleri kitabını hazırlarken bir yandan da muhacirlik üzerine arşivlerde yer alan belgeleri de inceliyor bazılarını da imkân dahilinde alıyordum. Ancak bir müddet muhacirlik üzerine ara verdim. Osmanlı Gürcüleri kitabından sonra Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Gürcistan ve Gürcüler kitabının editörlüğünü yaptım. Bu kitapta Yurtdışı Türkler ve Akraba Toplulukları Başkanlığının sponsorluğu ile 2012 yılında basıldı. 2012 yılında bir göç belgeseli hazırlama kararı aldık ve 2013 yılında Osmanlı Gürcüleri Göç Belgeseli başlığı ile 13 bölümlük bir belgesel hazırladık. Bu belgeselimiz 2014 yılında Eskişehir Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı bünyesinde 21 Mayıs 2104 yılında Eskişehir’de gösterildi. 2013 ve 2014 yılında belgesel dolayısı ile gezmiş olduğum illerden ayrıca göç üzerine doküman toplamaya başladım. 2014 yılında belgeselin gösteriminden sonra da yoğun bir şekilde Osmanlı Arşivi’nde Batum Muhacirleri üzerine belgeleri incelemeye ve toplamaya başladım. Fırsat buldukça yine köylere gidip bilgi edinmeye çalıştım. Kitabın yazım süresi 4 yıl sürdü ve 2018 yılında Kültür Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü desteği ile “Osmanlı Arşiv Kayıtlarında 93 Harbi Batum Muhacirleri” kitabını bastırmaya muvaffak olduk. Bu kitabın ana kaynağı da Osmanlı Arşivi’dir. Bunun dışında Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, İstanbul Müftülüğü Şeriyye Siciller Arşivi, Cumhuriyet Arşivi, Atatürk Kitaplığı Arşivi, Nadir Eserler Kütüphanesi Arşivi’nde yer alan muhacirlik üzerine belgelerden de faydalandım. Konuyla ilgili Süleymaniye Kütüphanesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İSAM ve Bilim Sanat Vakfı Kütüphanelerinde de araştırmalar yaptım. Göç üzerine yazılmış güncel kitaplar ve makalelerden faydalandım. Arşiv belgeleri dışında az da olsa sözlü tarihe de yer verdim. Ancak kesinlikle geniş bir sözlü tarih araştırılması yapılması gerektiğini de buradan özellikle de belirtmeliyim. 93 Harbi Batum Muhacirleri Kitabı giriş dışında 10 bölümden oluşuyor. Giriş kısmında kitabın genel amacı ve yazım şeklinden bahsettim. Birinci bölüm Batum ve Havalisinin genel tarihi, Batum ve Havalisinde İslâm kültürüne ait öğeler ve bölgede yer alan köy adları ile arşivlere yansıyan sülâle adlarından bahsetmektedir.

İkinci bölüm, 19. Yüzyıl Osmanlı-Rus Savaşı’nda Batum Cephesi ve Batum Havalisinde yaşayan yerli ahaliden oluşturulan askeri kuvvetlerden bahsediyor. 93 Harbi Batum Cephesi, Yardımcı Kuvvetler Ordusu, Savaşın Başlaması ve Bitişi, Batum Ahalisinin Berlin Antlaşmasına Tepkileri, Osmanlı Ordusunun Çekilişi ve Rusların Batuma Girişi, 93 Harbi Göçünün Sebepleri ve Göç, Birinci Dünya Savaşında Yaşanan İkinci Büyük Göç bu bölümde ayrıntılı bir şekilde yazıldı.

Üçüncü Bölümde Doğu ve Orta Karadeniz Bölgesine yapılan göçler, dördüncü bölümde Batı Karadeniz Bölgesine yapılan göçler ve muhacir yerleşimleri yazıldı. Beşinci bölümde Marmara, altıncı bölümde Ege, yedinci bölümde İç Anadolu, sekizinci bölümde Doğu ve Güneydoğu Anadolu, dokuzuncu bölümde Akdeniz Bölgesine göçleri yazdık. Muhacirlere ait listeler, muhacir dilekçeleri, kurulan köyler, hane ve nüfus bilgileri, yerleşim haritaları, devletin yardımları, ölümler, doğumlar, mezar taşları, evlilik akitleri, cami ve okul planları, fotoğraflar gibi birçok bilgiye bu bölümlerden ulaşabiliyoruz. Kitabın son bölümü göçe ve iskâna dair genel bir değerlendirilme yapıldı. Kitabın ana nizanpajının bitiminden sonra ulaştığımız Doğu Karadenize yerleşen muhacirlerin isimlerinin olduğu ayrı bir liste kitabın sonuna ek olarak konuldu. Bu çalışmamız da alanında bir ilk aslında. Batum Muhacirleri üzerine genel bir eser şu ana kadar hazırlanmamıştı. Batum Muhacirleri üzerine birkaç makale vardı sadece. Bunların dışında da bölgesel ve köy bazında birkaç eser vardı. Bu eserlerin çoğu da arşiv belgelerine dayanmıyordu. Bu kitabımızı 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin ve göçün başlamasının 140. Yılı anısına hazırladık.

 

Ali İhsan Aksamaz: Kitabınız, Batum muhacirlerine ilişkin bilgiler veriyor; evet. Ancak, biz Batum denince, bugünkü Batum  anlaşılıyor. Öyle de biliniyor. Ad olarak, Batum Batum, ancak; o zamanki Batum ile Şimdiki Batum bir mi? Bugünkü Batum’dan haberdarız; Gürcistan’ın bölgelerinden biri. O zamanki Batum, şimdiki Türkiye ve Gürcistan’ın hangi bölgelerini kapsıyordu? 

 

Murat Kasap: Kitapta kullanılan Batum ifadesi aslında sadece bugünkü Batum şehrini kapsamıyor. Bu genel bir ifade olup, Gürcistan’ın Çürüksu/ Kobuleti, Acara (Keda ve Hulo İlçeleri) ile Türkiyemizin Artvin, Hopa, Murgul, Şavşat, Maradit, Borçka, Çhala, İmerhev, Gönye, Ardanuç, Yusufeli’nin bır kısmı tarihsel süreçte Batum ve havalisi olarak adlandırılmakta. 93 Harbinin yaşandığı yıllarda Batum Şehri Lazistan Sancağı’nın merkezi, yani bugünkü anlamıyla vilâyet merkezi. Yukarıda saydığım yerlerden sadece Şavşat ve Ardanuç o tarihte Çıldır Sancağına bağlı. Arşiv belgelerinde yukarıda belirttiğim kaza ve nahiyelerden göç edenler Batum Muhacirleri olarak kayıt altına alınmış. Muhacirler de dilekçelerinde kendilerini Batum Muhaciri olarak ifade etmişler. Bundan dolayı kitabın adını 93 Harbi Batum Muhacirleri olarak koymayı uygun gördük. Saha çalışmalarında Muhacirler kendilerini hep Batum’dan geldik diye beyan ettiler. Kitabın adında bu gerçekte etkili oldu. Ama belgelerin içeriklerinde geçen kaza ve nahiyeleri de belirttik. Bundan dolayıdır ki Batum Muhacirleri dediğimizde 93 Harbinden sonra sadece Gürcistan’ın Batum şehrinden göç edenler değil, Artvin ve kazalarından göç eden muhacirler de anlaşılmalıdır.

 

Ali İhsan Aksamaz: Soğuk Savaş yıllarında yayımlanmış birkaç kitap vardı. O kitaplar, bizlere başka türlü bilgiler veriyordu; ben öyle biliyorum. O zamanki Kremlin’in resmî ideolojisinin gölgesinde yazılmıştı bu tür kitaplar. 20. yüzyılın duygu ve anlaşıyla yazılmış kitaplardı. Ancak; biz 21. yüzyılda yaşıyoruz. Önceki ve şimdiki yüzyılların duygu ve anlayışı bir değil. Önceki yüzyıllarda, insanlar birbirleriyle din ile, ideolojiler ile değer veriyorlardı. Şimdiki durum öyle değil. Günümüzde insanlar birbirlerine insanlık duygu ve anlayışıyla değer vermek zorundalar. Bugünkü iklim böyle. Buradaki bazı Gürcü Aydınları yine de,  20. yüzyılın resmî ideolojileri ile yaşıyor. Günümüzde, bu tür resmî ideolojiler ile Gürcü ve Lazların kardeşliği gelişir mi? Bazı Gürcü Aydınları mütemadiyen  “Lazlar Gürcü; Lazca, Gürcücenin diyalekti,” diyorlar. “Hıristiyan Gürcü Gürcüdür; Gürcü illâ Hıristiyan olacak!”diyorlar.  İçerden-dışarıdan bu tür Gürcü Aydınlarının bu tür duygu ve anlayışlarına ilişkin bize neler söyleyebilirsiniz?

 

Murat Kasap: Soğuk savaş yılları dünya tarihi açısından üzüntüyle karşılanacak bir dönemdir diye düşünüyorum. Tarih yazımında çoğu kez ideolojilerin etkisi olmuştur. Bilimsel tarih yazıcıları için arşiv belgeleri esas alınmalıdır. Arşiv Belgelerinde Batum’dan gelen Muhacirler için Batum Muhaciri Gürcü, Batum Muhaciri Laz, Batum Muhaciri Abaza, Batum Türk, Artvin Kürt Muhacirleri gibi ifadeler kullanılmaktadır. Bu kayıtlar bize göstermektedir ki göç edenlerin tamamı Gürcü değildir. Batum’dan göç edenler arasında Türk, Laz, Abaza ve Kürtler olduğu bir gerçektir. Ancak belgeler incelendiğinde Muhacir kitlesinin büyük bölümünün Gürcüler olduğu çok net görülmektedir. İkinci büyük grup ise Lazlardır. Belgelerde Samsun’a yerleştirilen 99 nüfus Batum Türk Muhaciri kayıdı yer almaktadır. Batum’dan göç eden Batum Muhaciri Abaza kayıdı yer alan iki köyden bahsedilmektedir. Bursa civarına göç eden Artvin Kürt muhacirleri ifadesi ise, 13 hane için kullanılmıştır. Kürt ifadesinin Batum Kahaberde yaşayan tarihi kayıtlara göçebe-i Ekrad olarak geçen ahaliyi kapsadığını düşünmekteyiz. Batum Muhacirleri içerisinde yer alan Hemşinliler için Hemşinli ifadesi kullanılmamış, sadece Batum muhacirleri olarak kayıt altına alınmışlardır. Özellikle tapu iskân defterlerinde Batum Muhacirlerinin etnik yapısı belirtilmiştir. Göç edenlerin tamamı Müslümandır. Hristiyanlar bu göçe dahil edilmemiş, daha doğrusu Çarlık Rusyası buna izin vermemiştir. Sonuçta göç eden Muhacirlerin hepsi günümüzde Türk Vatandaşı olarak aynı bayrak altında rahat ve huzurlu yaşamaktadırlar. Gürcü ve Lazların tarihsel süreçte birbirinden ayrılmaz iki halk olduğunu düşünüyorum. Dilleri ve yaşayışları iç içedir. Çok birbirinden ayırt edilmesi mümkün olamayacaktır. Bu özellikler günümüzde Türkiye Cumhuriyeti içerisinde yaşayan tüm etnik kökenliler için artık geçerlidir. Hepsi et ve tırnak gibi olmuştur. Sizin sorunuza cevap olarak şunu söyleyebilirim: Gürcüler ve Lazlar dil, kültür ve yaşayış olarak birbirine en yakın iki halktır. Gürcü illâ Hristiyan olacaktır sözünün bir geçerliliği olamaz. Etnik kimlik farklı, din farklıdır. Farklı dinlere mensup halklar dünyanın birçok ülkesinde yaşamaktadır. Gürcü olmayı Hristiyan olmak ile eş tutmak, bence Gürcü Tarihinin bir bölümünü hiçe saymak anlamına gelir. Hristiyanlık öncesinde de Gürcüler vardı. Örneğin büyük Gürcü Kralı Parnavaz ki ilk milli devleti oluşturduğu tarih kitaplarında yazılı, Hristiyan değildi. Ayrıca Kral Parnavaz ilk Gürcü alfabesini de oluşturmuştu. Bugün Gürcüler çok dinli bir halktır. Ortodoks, Katolik, Müslüman Gürcüler, Yahudi olan Gürcüler. Bunların dışında artık günümüzde Budizm, Yahova şahitliği gibi inançları benimseyen Gürcü Vatandaşları bulunmaktadır Gürcistan’da. Günümüzde hâlâ Hristiyan Türkler ve Hristiyan Araplar var. Çok dinli olmak bütün halklar için geçerli bir durum aslında.

 

 

 

“Gürcü olmayı Hristiyan olmakla eş tutmak, Gürcü Tarihinin bir bölümünü hiçe saymak anlamına gelir.”

 

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; “Lazlar Gürcüden gelmedir.” veya “Gürcüler Lazdan gelmedir.” Kim bilebilir ki?! Bu tür polemikler, bizim kardeşliğimize katkı sağlamıyor. Günümüzde, biz Türkiye’de yaşıyoruz. Kimliklerimiz ölüyor; dillerimiz ölüyor. Nasıl yapalım da kimliklerimizi yaşatalım; nasıl yapalım da anadillerimizi yaşatalım? Ne yapalım da, Gürcü ve Laz Aydınları el-ele vererek çalışsın? Bu, siyasî değil,  fakat kültürel bir anlayış. Siz, bu konulara ilişkin neler düşünüyorsunuz?

 

Murat Kasap: Kesinlikle size katılıyorum, bu polemiklerin halkların kardeşliğine hiçbir katkısı bulunmamaktadır. Ben, saha çalışmalarında birçok Batum Muhaciri Gürcü ve Laz köylerini gezdim, evlilikler iç içe, Lazca bilen gelin çok kısa süre içerisinde Gürcüce öğrenmiş, aynı şekilde Lazlara gelin giden Gürcü gelini de kısa sürede Lazca konuşmaya başlamış. Cenazeleri, düğünleri, eğlenceleri, mevlitleri hep beraber olmuş yıllar boyu. Şimdi zaten herkes ile içice olundu. Burada Laz Gürcü’den, Gürcü Laz’dan gelmiştir gibi polemikler ile uğraşmaktansa, kültürümüze nasıl yaşatırız, dilimizi nasıl koruruz, yeni nesillere aktarırız diye çalışmalıyız. Burada ideolojiler bir yana bırakılmalıdır. Özellikle halkımızın kabul etmeyeceği bir takım diktalardan vazgeçip, göç eden atalarımızın hatıralarına sahip çıkmalıdır. Göç eden Muhacirlerin dilekçelerini kitabımızda yayınladık, görüyoruz ki onlar Soğuk Savaş döneminde bize dikta ettirilmek isteyen bir anlayış üzerine göç etmemişler. Bu hususlar da göz önüne alınarak ifadelerimizi ona göre kullanmalıyız. Toplum ile ters düşündüğünüzde kabul görmeniz mümkün olmayacaktır. Köyleri gezdiğimiz zaman bunu net bir şekilde görüyoruz; ahalinin bahsettiğiniz polemiklerle hiç alâkası yok.

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; buradaki bazı Gürcü Aydınları, “Gürcüler ve Lazlar, Müslümanlığı Osmanlı’nın kılıç zoruyla seçtiler,” diyorlar. Bu tür fikirler için neler söyleyebilirsiniz?

 

Murat Kasap: Bu fikirler ortaçağ din anlayışının devamıdır diye düşünüyorum. Osmanlı döneminde Gürcü ve Lazların kılıç zoruyla Müslüman olduklarına dair hiçbir tarihi veri bulunmamaktadır. Bu iddiayı ortaya atanlar, arşiv kayıtları üzerinden konuşmamaktadır; duygusal, ideolojik bir yaklaşım üzerinden meseleye bakıyorlar. Osmanlı öncesinde de Gürcüler arasında İslâmın kabul edildiğine dair belgeleri Osmanlı Gürcüleri kitabında yayınladık. Bunların bir kısmı Sivas ve Kayseri gibi şehirlere gelmişler; bunların da kayıtları mevcut.  Batum ve Havalisinde yaşayan ahalinin Müslüman olma süreci Osmanlı dönemindedir. Osmanlı bu bölgede yönetimi tam anlamıyla ele aldıktan sonra nüfus sayımı yapmıştır. Bu nüfus sayımında büyük çoğunluk Hristiyandır. Aradan geçen 100 yıl sonra yapılan nüfus sayımlarında da hâlâ bölgede Hristiyan köylülerin kayıtları vardır. Ayrıca bu dönem devletin en güçlü olduğu dönemdir. Devlet, zorla Müslüman yapma politikası gütse idi, Gürcistan’ın tümünde yaşayan Gürcü ve Lazlar Müslüman olurdu. 1835 Nüfus Defterinde Kobuleti civarında yeni Müslüman ifadeleri var. Bırakın Batum Havalisini Tiflis ve Guria bölgesinden 19. Yüzyılın ortalarında gönüllü olarak Müslüman olan Gürcü ailelere ait kayıtlar arşivlerimizde yer almaktadır. Bazıları diyor ki devlet o kadar vergi aldı ki Müslüman olmaya mecbur kaldılar. Bu da doğru değildir. Her şeyden önce Gürcistan civarından alınan Osmanlı vergileri diğer bölgelere göre daha azdır. Ekonomik sebepler ile Müslüman olunduğunu savunan kişilerin Osmanlı öncesi burada alınan vergi miktarları ve köylülerin ekonomik durumuna göre o dönemin kayıtlarını yayınlaması gerekir ki Osmanlı ve öncesini karşılaştırarak savundukları bu düşüncenin doğru olup olmadığını anlayalım. Oysa ki şu ana kadar kimse Osmanlı öncesi Batum ve Havalisinden alınan vergi miktarları ve köylülerin yaşantısına dair dönemin kayıtlarını esas alarak bir eser ortaya koymadı. Söylenen sözler Çarlık Rusya zamanında bölgeye gönderilen bir gazetecinin yazdığı (ki ben bunları köylülerden dinledim diyerek yazmış ama bunun hiçbir tarihi geçerliliği yok). Sovyetler zamanında yazılmış ideolojik tarih anlayışının bir devamı. Oysa ki Osmanlı arşivlerinde bölgenin yönetimine dair her konuyu belli periyodlarda inceleyebiliyorsunuz. Müslüman olma ile ilgili de birçok belge var. Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Seferinde şehit düşen Müslüman Gürcüler var. Müslüman olmayan ahalinin de haklarının korunması yönünde bölgeye sürekli fermanlar gönderilmiştir. Bölge ahalisine kötü davranan yöneticiler uyarılmış ve cezalandırılmış. Bu konuyla ilgili Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Gürcistan ve Gürcüler kitabımızın incelenmesinde fayda vardır. Bu konularda arşiv belgeleri üzerinden konuşmakta fayda var.

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey; yeni kültürel çalışmalarınız, eserleriniz, projeleriniz var mı? Kültürel alanda, bize yeni sürprizleriniz var mı?

 

Murat Kasap: Öncelikli olarak Osmanlı Gürcüleri kitabımızın genişletilmiş ikinci baskısını hazırlama içerisindeyim, çünkü bu kitabımızın hem Türkçesi hem de Gürcücesi çok kısa bir süre içerisinde bitti. Büyük talep var bundan dolayı genişletilmiş ikinci baskıyı en kısa zamanda tamamlamayı plânlıyorum. Maçahel Bölgesi ile ilgili Osmanlı Arşivlerinde Maçahel adlı bir prestij eser hazırlıyorum. Bunun dışında kısa bir süre içerisinde yayına hazır hale gelecek. Süprizlerim olacak gibi, önce Artvin, sonra Batum üzerine arşiv esaslı çalışmalarım devam ediyor.

 

Ali İhsan Aksamaz: Murat Bey, bu söyleşi için çok teşekkür ederim. Sorularımı inceden inceye cevapladınız. Siz de isterseniz, söyleşimizi sonlandıralım! Ancak başka söyleyecekleriniz varsa, lütfen belirtin! Allah, sizi çoluk- çocuğunuzla her zaman sevindirsin!

 

Murat Kasap: Ali İhsan Bey, tekrar bana böyle bir fırsat sunduğunuz için teşekkürlerimi sunuyorum. Söyleyeceklerim bu kadar. Hepimize, ailelerimizle mutlu, sağlıklı uzun yaşamlar diliyorum. Hep beraber güzel eserler ortaya çıkartalım!

+

 

(Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Gürcü Aydınları’nın Yayıncılık Faaliyetleri”, 6 IV 2020, sonhaber.ch/ hyetert.org; Ali İhsan Aksamaz, “Sandro’nun Hayatı”, 25 IV 2020, sonhaber.ch; Ali İhsan Aksamaz, “Gürcü Alfabesi ve Gürcüce’nin gelişimi”, 5 V 2020, sonhaber.ch; Ali İhsan Aksamaz, “Gürcü Ansiklopedik Sözlüğü Yayınlandı”, 23 XII 2021, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr; Candan Badem, “Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin”, Aras Yayınları, İstanbul, 2018; Erdoğan Şenol, “Gürcü Ansiklopedik Sözlüğü”, Emsal Matbaa Tanıtım Hiz. San. ve Tic. Ltd. Şti., Ankara, 2021; Eşref Yılmaz: “Göç Olaylarında Bilgi Karmaşası Çok Yaygın!”, 21 V 2022, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr; Mustafa Kolat: “Kimliğimiz Ölüyor, Dillerimiz Ölüyor!”, 10 XI 2018, circassiancenter.com.tr/ gurcuhaber.com; Nevzat Kaya: “Büyük isimlerin değil, büyük davaların adamı olunuz!”, 4 XII 2018, circassiancenter.com.tr; Parna- Beka Çilaşvili, “Taşralı Gürcülerin” kendilerini yeniden keşfi”, 20 I 2017, tetripiala.wordpress.com; Pridon Khalvaşi, Erdoğan Şenol (Çeviren), Gece Kitaplığı, Ankara, 2019; Şanver Akın: “Gürcüstan Kitabı Türkiye’de Yaşayan Gürcü Halkı İçin Bir Milâttı!”, 07 IV 2020, gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr)

+

 

 

 

 

“İroras artimajura k̆ala dobdgitat do pelaperi noçalişepe gamaviğat!”

 

 

 

 

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri/ sumari çkimi ren Murat̆ K̆asap̆i. Dido ʒ̆anapeşen doni, ma emu viçinop do mteli noxvenepe muşişenti ambari komiğun. Murat̆ K̆asap̆i ren çkimi gamantaneri cumak̆oçepeşen arteri. Gamiçkvineri jur ketabi kuğun emus. Gamiçkvineri ketabepe muşişi art-arti ren “Osmanlişi Gurcepe”. Aya ketabi gamiçkvinu (2010) jur vit̆oşi do vit ʒ̆anas, noğa İst̆anbolis. Aya ketabi muşi xolo gamiçkvinu (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. Ketabişi maartani gamaçkva ren Turkuli, majurati ren Gurculi/ Kortuli. Ketabi gamiçkvinu Gurcistanişi Manebrobaşi Derneği şk̆elen. (480) otxo oşi do otxo neçi  but̆k̆oni ketabi ren ansik̆lopediuri zimas. Murat̆ K̆asap̆işi majura ketabi ren “93 Harbişi Batumişi Mohacirepe.” Aya ketabişi maartani gamaçkva kogamaxtu (2018) jur vit̆oşi do vit̆o ovro ʒ̆anas, noğa İst̆anbolis. Aya ketabiti ren Gurcistanişi Manebrobaşi Derneğişi gamaçkva. Ketabi ren (832) ovro oşi do eçi do vit̆o jur but̆k̆oni. Ketabi ren xolo ansik̆lopediuri zimas. Murat̆ K̆asap̆ik doç̆areren “Xicreteri Skidalepeşi Nok̆uçxenepe” coxoni rabisk̆uri filimişi t̆ekst̆iti. Xolo artneri filimişi k̆onsult̆ant̆oba qveren. Aya rabisk̆uri filimi yeşiğinu (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas. “Gurcistani do Gurcepe Osmanlişi Arşivişi Noç̆arepes” coxoni ketabişi edit̆oroba qveren (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. “İslamobaşi Ğoman, Andğa do Ç̆umen Gurcistanis” coxoni semp̆ozyumişi tebliğepeşi ketabi ixazirinu Murat̆ K̆asap̆i do P̆rof. Dr. Fahameddin Başari şk̆elen. Aya noxvene ixorʒelinu (2017) jur vit̆oşi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. Murat̆ K̆asap̆işi “Batumi, Mohaciroba do Gurculi Biyografepe” temaloni noç̆arepe gamiçkvinen çkvadoçkva gazeta do dergepes. Dudi muşi ren amk̆ata dulyamxvenu gamantaneri. Edo metimoni do pelaperi k̆ult̆uruli noxvenepeşi mance ren. Ma, Murat̆ K̆asap̆i k̆ala bğarğali hemi aya jur ketabi muşişen, hemi çkineburepeşi İslamizasyonişen, hemiti çkineburepeşi andğaneri xalişen. Aya ren çkini ok̆otkvalaşi noç̆are. Ali İhsan Aksamazi)

+

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ipti tkvan giçinat! Sonuri ret? So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu dulya ikipt? Çileri reti? Berepe giqonunani? Namu nenape giçkinan? İpti biyografi tkvanişen ambari komomçit, mu iqven!

 

Murat̆ K̆asap̆i: İrişen ʒ̆oxle ma tkvan şukuri giʒ̆umert, k̆era tkvanişa sumari emç̆opes ma do emuşeni; aya ipti giçkit̆an. Ma yepçkindi noğa Ordu- Gyolkyoyis. ʒ̆oxle ma doviguri oput̆e çkimişi geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas. Uk̆açxeti ma doviguri noğa Ordu- Gyolkyoyişi oşkenoni nʒ̆opula do Lises. Uk̆açxeti doviguri noğa İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Nç̆aralobaşi Fak̆ult̆et̆is. Edo Tarixişi noʒ̆ileşen dip̆loma maqu ma. Uk̆açxe ma doviguri İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Sosyaluri Çkinobapeşi Fak̆ult̆et̆işi Tarixişi mamgurapalobaşi Mağali Lisansişi p̆rogramis do mağali lisansişi dip̆loma maqu ma. Ma vixandi mamgurapalo xvala ar ʒ̆anaş morgvalis ar doxmeli nʒ̆opulas.  Va mevaqoni aya dulyas uk̆açxeni ʒ̆anapes, mevaşkvi mamgurapaloba do mutu var. Çileri vore ma. Edo jur bere komiqonun ma. Gurculi ok̆itxu- oç̆aruşi xemaxvencoba komiğun. Ma mağarğalen Gurculi nena oşke dereceten. Amʒikati Arabuli nena komiçkin ma.

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ma miçkin, tkvan (1877-1878 Harbişi)  93 Harbişi mohaciri ret.  Batumişen mohaciri ar ocağişi bere ret. Eşo miçkin. Tkvan nak̆otxani nesilişen/ diʒxirişen mohaciri ret? Cinciten tkvan Batumişi namu oput̆eşen ret? Ekonuri oput̆e tkvanis mu coxons? Akonuri oput̆e tkvanis mu coxons? Batumis mzaxalepe, diʒxirimşinepe giqonunani? Batumişen mu gvari, mu mcveşuri çkineburi gvari giğunan?

 

Murat̆ K̆asap̆i: Turkiyes dido ocaği steri, çkimi ocağiti mohaciri ren. (93 Harbişi) 1877-1878 ʒ̆anapeşi Osmanli-Rusuli Lima şk̆ule Batumişen mohaciri gamapteret. Mtini giʒ̆vat, Batumi ren generaluri coxo. Noğa Batumi k̆ala andğaneri noğa Artvinişi dido dixa niçineret̆u 3arobaşi Rusyaşa.  Ocaği çkimik mohaciri gamaxteren emindroneri Şavşatişi oput̆e Çağlayanişen. Oput̆e Çağlayanişi mcveşi coxo ren Hevtzvirili. Andğaneri ndğasti, mzaxalepe komiqonun ma eya oput̆es.  1921 ʒ̆anaşi ak̆t̆iten, oput̆e Hevtzvirili doskidu Turkiyeşi onžğonişi doloxe. Amutenti, noğa Batumişi ilçe K̆edaşi oput̆e Orʒvatis mzaxalepe komiqonunan; aya komiçkin ma. Çkin mcoxonan K̆asaxa ocağişi doloxe. Gvari çkini ren K̆asap̆i. Aya gvaris irtibat̆i k̆uğun K̆asaxa k̆ala; eşo domaʒ̆onen ma. Ocaği çkini didopeten K̆asap̆oğli žegneten içinen. Astaxolo otkvaluşi vore; baba çkimişi mzaxalepe renan mohaciri Gurculi diʒxirişen.

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; aʒ̆iti maartani ketabi tkvanişen bğarğalat. İptineri ketabi tkvani ren  “Osmanlişi Gurcepe”. Majura noxvenepe tkvani steri, aya noxvene tkvaniti ren dido beciti. Aya noxvene tkvaniten, xvala Osmanlişi Gurcepeşen vardo, Turkiyeşi tarixişenti ambarepe momçapt. Xolo aya noxvene tkvaniten, hemi Turkepeşi do Gurcepeşi hemiti Turkiye do Gurcistanişi manebroba do cumalobas mxuci meçapt. Aʒ̆işa amk̆ata ketabi gamiçkvineri va rt̆u Turkiyes; ma eşo miçkin. Goşogorus mundes geoç̆k̆it Osmanlişi Arkivepes;  oç̆arusti mundes geoç̆k̆it?

 

Murat̆ K̆asap̆i: ʒ̆anape ʒ̆oxle rt̆u; Didinoğa İst̆anbolişi Belediyek opapeşdoloxeni oçinapuşi ok̆oxtala ʒ̆opxeret̆u Remazanişi Tutaşi faaliyet̆epeşi doloxe, Fesxanas. Çkinti dop̆ʒ̆opxit ar merçapa ek. Ar ketabişi simadak eya merçapaşen gamaxtu. Gurculi cincişen (50) jure neçi do vit k̆oçişi biyografepe- suretepe meirçines st̆andi çkinis, Fesxanas. Osmanlişi Oxenʒaleşi askerul- siviluri burok̆rasişen rt̆u em jure neçi do vit k̆oçi.

Uk̆açxeti aya merçapaşi biyografepe- suretepeten ar ketabi dop̆ʒ̆opxit. Mara aya ketabis gežin (1200) vit̆oşi do jur oşi ʒ̆oxle- mxtimu k̆oçişi biyografi.  

Osmanlişi timçxu Gurcepeşi biyografepeşen ʒ̆opxineri do gamiçkvineri ar çkva ketabi ʒ̆oxleşen va rt̆u. Osmanlişi Gurcepe coxoni aya ketabi ren iptineri noxvene spero muşis, aya gagnapaten. Aya biyografepe şeni goşogorus kogevoç̆k̆i Osmanlişi Arkivepes, (2007) jur vit̆oşi do şkvit ʒ̆anas. Goşogoruten uk̆oreʒxu rabisk̆a do dok̆umani kobžiri ma. (18) vito ovro sadrazami k̆ala uk̆oreʒxu mağali seviyeloni oxenʒaleşk̆oçi, ulema do mç̆aru, sivil- askeruli memurepe, padişaepeşi nanapeşi skidalapeşen ambarepe meçaps aya ketabik. Aya noxvene ren Turkepe do Gurcepeşi cumalobaşi noʒ̆ireni, mtini bzop̆ont na. Aya noçalişes kogevoç̆k̆it (2007) jur vit̆oşi do şkvit ʒ̆anas do voçodinit (2010) jur vit̆oşi do vit ʒ̆anas. Edo Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabi çkini gamiçkvinu Gurcistanişi Cumalobaşi Derneği şk̆elen. Mati aya derneğişi oktalaşi xçetomonepeşi art-arti vore.

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; “Osmanlişi Gurcepe” coxoni ketabi tkvanişen molapşinat aʒ̆iti! Aya ketabi tkvanik metinoni ambarepe momçapan. Ketabi tkvanişi aya metimoni do pelaperi ambarepeşen ambaroni vore ma, mara tkvanti tkvit do mak̆itxalepe çkinikti ik̆itxan do iguran! Tkvani p̆icişenti ognan mak̆itxalepe çkinik, mu iqven! Tkvan ç̆arit aya ketabi xvala Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeten, eşo reni? Muk̆o noʒ̆ile uğun aya ketabis? K̆arta noʒ̆ilek mu ambari meçaps milletis.

 

Murat̆ K̆asap̆i: Osmanlişi Gurcepe coxoni aya ketabişi nanodude ren Osmanlişi Arkivi do noğa İst̆anbolişi Omufteşi Şeriyyeşi Sicilepeşi arkivi. Antepeş gale, Osmanlişi xeʒalaşi kronik̆epe do tarixiş ketabepeşi ambarepeşenti feide ižirinu do aşoten noçalişe ik̆ut̆alinu. Ketabi çkini iç̆arinu didopeten maartani odudepeşi rabisk̆apeten. Ketabi çkinis kuğun (6) anşi noʒ̆ile, amaxtimoni noʒ̆ile k̆ala. Generaluro Gurculi tarixi, Gurcepe do İslamoba, Osmanlişi odudepeşen Gurcepe do İslamoba coxoten (3) sum noʒ̆ile gežin amaxtimonişi noʒ̆iles. Gurcepeşi tarixi k̆ala Gurcupeşi Muslimanobaşi p̆rosesi, Muslimani Gurcepeşi sva İslamobaşi kianas, Osmanlişi odudepeşi tolişen Gurcepe, odudepeşen Gurcistani do Gurcepe şeni tarixuri, coğrafiuri, k̆ult̆uruli ambarepe gežin xolo amaxtimonişi noʒ̆iles. Osmanliş ʒ̆oxleni Anat̆oliaşi İslamuri k̆ult̆urişa Gurcepeşi rolepe do omxvacupeşi ambari didopeten niçinen aya noʒ̆ileşi doloxe. Gurcistanişi noğape Ahisk̆a, Batumi do Tbilisis kuğut̆es İslamuri noxvenepe; aya noxvenepeşenti molişinen. Sadrazami, naziri, yengiçerişaga, k̆ap̆t̆ani derya, vali, orduşi k̆omut̆ani do mebusoba steri dulyapeşen mağali seviyeloni Gurcepeşi biyografepe niçinen maartani noʒ̆iles.  Çkin dop̆ç̆arit Osmanlişi xeʒalaşen Gurculi ulemapeşi skidalape majurani noʒ̆iles. Xeşnoxvene do nç̆aralobaşi speroşi çinoberi Gurcepeşen molapşinit çkin masumani noʒ̆iles. Asker- siviluri do çkvadoçkva speropeşi ʒ̆oxle- mxtimu Gurcepeşi ambarepe niçinen maotxani noʒ̆iles. Çkin dop̆ç̆arit Gurculi cinconi padişai do şehzadepeşi nanape do entepeşi kimolepeşi biyografepe çodina noʒ̆iles.  Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabis va uğun xvala biyografepe. Emk̆ata k̆oçepeşi xeiriş noxvenepeşen, came, nʒ̆opula, medrese, xinci, oxžabune, , çeşmepeşenti; nç̆aralobaşi speroşen noç̆arepe mutepeşişenti mç̆ipaşaşi tişen k̆udelişa molaşinaps ketabik. Gurculi tarixişi aʒ̆işa uşigneri, užireli, uç̆areli aya noʒ̆ile, aya ketabişi doloxe oʒ̆opxuten ar noğira komiğut̆es: Gurcepek skidala do noxvenepe mutepeşiten numxvaces Osmanlişi Medeniyet̆is. Gurcepeşi dulyamxvenoba, gecgina do vatanp̆erveroba/ p̆at̆riot̆obaşen mskva noʒ̆irenepe hemi aʒ̆ineri milleti çkinis hemiti uk̆açxenepes oʒ̆iru mint̆es çkin; amkat̆a anank̆eni komiğut̆es. Xolo aya ketabiten, uk̆oreʒxu k̆oçis ambarepe aqu p̆ap̆upe mutepeşi biyografepeşen mç̆ipaşaşi.

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; aʒ̆iti komoptat majura ketabi tkvanişa. Majura ketabi tkvanişen molapşinat, molamişinit, mu iqven! Aya noxvene tkvaniti iptineri noxvene tkvani steri ren  metimoni do dido pelaperi. Aya ketabişi goşogorus mundes geoç̆k̆it Osmanlişi Arkivepes?  Mundes geoç̆k̆it aya ketabişi oç̆arus? Xvala Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen ç̆areli reni aya ketabi? Ketabi tkvanis kuğun noʒ̆ilepe. Aya noʒ̆ilepek muepeşen do miepeşen ambarepe momçapan?

 

Murat̆ K̆asap̆i: 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabis kuğun dido ginže p̆aşura. Mtini giʒ̆vat; Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabişi oxazirinuşi oras, ar k̆ele mohacirobaşi arkivepes vixandept̆i do entepeşi namtinepeşi k̆op̆iape ebzdipt̆i menceli çkimiten.    Mara ar mʒika şk̆ule mohacirobaşi jin oxandu şeni govonk̆vati ma. Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabi şk̆ule, Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen Gurcistani do Gurcepe coxoni ketabişi edit̆oroba dop̆i ma. Aya ketabi gamiçkvinu Galeni Turkepe do Mzaxali nok̆obğepeşi dudmaxvencobaşi sp̆onsorobaten, (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas.  Çkin govonk̆vatit ar mohacirobaşi rabisk̆uri filimişi oxazirinu şeni; aya rt̆u xolo (2012) jur vit̆oşi do vit̆o jur ʒ̆anas. Edo çkin p̆ʒ̆opxit Osmanlişi Gurcepeşi mohaciroba coxoni do (13) vit̆o sum burmeloni ar rabisk̆uri filimi   (2013) jur vit̆oşi do vit̆o sum ʒ̆anas. Aya rabisk̆uri noxvene çkinik viziyonis kamaxtu noğa Esk̆işehirişi Turkuli Kianaşi nananoğaşi ajansişi xeten 21 Maisi (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas, noğa Esk̆işehiris. Rabisk̆uri filimişi guri şeni, ma gopteret̆i namtini noğapes (2013) jur vit̆oşi do vit̆o sum do (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anapes. Edo rabisk̆a ok̆orobus kogevoç̆k̆i ma noğapeşen, so na gopteret̆i. Rabisk̆uri filimişi oʒ̆irinu şk̆ule, (2014) jur vit̆oşi do vit̆o otxo ʒ̆anas, Ma mç̆ipaşaşi kogevoç̆k̆i goşogorus do Batumişi mohacirepeşen rabisk̆a ok̆orobus Osmanlişi Arkivis. Fursat̆i maquşi, xolo çkineburi oput̆epeşa komepti do entepeşi ambarepe ok̆orobu şeni gzalepe dobgori ma. Ketabişi oxazirinu naqonu (4) otxo ʒ̆anaş morgvalis. Edo Osmanlişi Arkivepeşen Rabisk̆apeten 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabi gamiçkvinu K̆ult̆urişi Onazireşi Telifuri Hak̆epeşi Generaluri Direkt̆orabaşi omxvacuten (2018) jur vit̆oşi do vit̆o ovro ʒ̆anas; gecgineri gamaptit çkin. Aya ketabişi nanodudeti ren Osmanlişi Arkivi. Amuş gale,  Vakufepeşi generaluri     Direkt̆orobaşi Arkivi, noğa İst̆anbolişi omufteşi Şeriyyeşi Sicilepeşi Arkivi, Cumhuriyetişi Arkivi, Ataturkişi Kutupxanaşi Arkivi, Nadiruli Noxvenepeşi Arkivişen mohacirobaşi rabisk̆apekti memişveles. Arteri temapeten, Suleymaniyeşi Kutupxana, Beyazit̆işi Oxenʒaluri Kutupxana, İSAM do Çkinoba do Xeşnoxveneşi Vak̆fişi Kutupxanepesti  goşobgori ma. Mohacirobaşi ağani ketabepe do mak̆alepekti memişveles. Arkivişi rabisk̆apeş gale, armʒika rt̆as nati, namtini k̆oçepeşi p̆icişen tarixikti memişvelu do amutenti ketabi çkimi voxampi ma. Mara akolen iris mskvaşa ognapuşi vore; dido mçire xaliten k̆oçepeşi p̆icişen tarixişi noçalişeti k̆ut̆alişa domaç̆irnan; ayati k̆aixeşa miçkit̆an.  93 Harbişi Mohacirepe Batumişen coxoni ketabis gežin (10) vit noʒ̆ile, amaxtimonişi noʒ̆ileş gale.   Amaxtimonişi noʒ̆ileten, ketabişi generaluri noğira do oç̆aruşi format̆işen molapşini ma.  Batumi do muşi gomorgvaşi generaluri tarixi,  Batumi do muşi gomorgvaşen İslamuri k̆ult̆uruşi noxvenepe do xolo eya gomorgvaşi oput̆epeşi coxopeşen do arkivepeşen k̆erapeşi coxopeşen molişinen maartani noʒ̆iles.  Majurani noʒ̆ilek molaşinaps Batumişi Cepe/ Front̆i do Batumişi gomorgvaşi svalyari xalk̆işen ʒ̆opxineri askeruli mencelepeşen  (19.) vito maçxorani oşʒ̆anuraşi Osmanli- Rusuli Limas.  93 Harbişi Batumişi Front̆i, Manuşvale mencelepeşi Ordu/ Armia, Limaşi Dudi do Çodina, Batumişi Xalk̆işi reak̆siyonepe Berlinişi Ak̆t̆işa, Osmanlişi Armiaşi Batumişi gomorgvaşen Gamaxtimu do emindroneri Rusuli Armiaşi Batumişa Amaxtimu, 93 Harbişi Mohacirobaşi Mizezepe do Moxaciroba, Maartani Didi Limaşi mizeziten yeçkindineri Majurani Didi Mohaciroba k̆ut̆alişa do mç̆ipaşaşi iç̆arinu aya noʒ̆iles.

Yulva do Oşke Uçamzoğaşi t̆erit̆oriaşa mohaciroba masumani noʒ̆iles, Geulva Uçamzoğaşi t̆erit̆oriaşa mohaciroba do mohaciruli nobargenepeşi coxope niçinu ketabişi maotxani noʒ̆iles. Maxutani noʒ̆iles Marmaraşi t̆erit̆oriaşa, maanşani noʒ̆iles Egeşi t̆erit̆oriaşa, maşkvitani noʒ̆iles doloxeni Anat̆oliaşi t̆erit̆oriaşa, maovrani noʒ̆iles Yulva do Omjoreyulva Anat̆oliaşi t̆erit̆oriaşa, maçxorani noʒ̆iles Xçemoğaşi t̆erit̆oriaşa mohacirobapeşen ambarepe komepçit çkin. Emindroneri mohacirepeşi coxopeşi list̆epe, mohacirepeşi oxveʒ̆upe, gedgineri oput̆epeşi xana do nufusişi ambarepe, nobargenepeşi ruk̆ape,  emindroneri oxenʒaleşi omxvacupe, ğurape, dobadape, mezareşi kvape, oçilu-okimocuş ak̆it̆epe, came do nʒ̆opulapeşi p̆lanepe, suretepe do amusteri rabisk̆uri ambarepe mažirenan çkin.  Ketabişi çodina noʒ̆ilesti, mohaciroba do obargu şeni ar generaluri k̆oment̆ari ixvenu. Ketabişi nanmizanp̆aji diçodu şk̆ule, uk̆açxe, muhacerepeşi coxopeşi list̆epeti maqves; Yulva Uçamzoğaşi t̆erit̆orias dobargeri mohacirepeşi coxopeti ar majura list̆eten niçinu ketabişi çodinas.  Mtini mk̆ule nenaten, aya ketabi çkiniti ren iptineri noçalişe spero muşis, maartani ketabi çkini steri;  ayati k̆aixeşa miçkit̆an. Batumişi Muhacirepeşen generaluro amk̆ata ketabi aʒ̆işa gamiçkvineri va rt̆u. Batumişi mohacirepeşi ambarepeşen ar-jur mak̆ale gamiçkvineri rt̆u do mutu var.  Xvala emk̆ata mak̆alepe miğut̆es xes. Aya ar-jur mak̆aleş gale, xvala muxuruli do oput̆eşen ambaroni ar-jur ketabiti kort̆u; amk̆ata noxvenepes didopeten arkivepeşenti ambari va uğut̆es. Çkin p̆ʒ̆opxit aya ketabi 1877-1878 Osmanli-Rusuli Harbi do mohacirobaşi (140.) oşi do majureçani ʒ̆anoba goşinu şeni.

 

Ali İhsan Aksamazi: Ketabik Batumişi mohacirepeşen ambari momçapan; ho. Mara aʒ̆i çkin Batumi ptkvatşi, aʒ̆ineri Batumi oxoiʒ̆onen. Eşo içkinen. Coxoten Batumi ren Batumi mara, emindroşi Batumi do aʒ̆ineri Batumi ar rt̆ui, ar reni? Aʒ̆ineri Batumişen ambari komiğunan; Gurcistanişi muxurepen arteri. Emindroneri Batumik aʒ̆ineri Turkiye do Gurcistanişi namu muxurepes xe modumert̆u? 

 

Murat̆ K̆asap̆i: T̆erimi Batumi, mtini giʒ̆vat, xvala andğaneri noğa Batumi şeni va ixmarinu ketabişi doloxe. Aya ren ar generaluri t̆erimi. Andğaneri Gurcistanişi Çuruk̆su/ Kobuleti, Aç̆ara (K̆eda do Xulo coxoni noğa) do Andğaneri Turkiye çkinişi Artvini, Xopa, Murguli, Şavşati, Maraditi, Borçxa, Çxala, İmerxevi, Gonio, Art̆anuci, Mak̆ufişi ar noʒ̆ile içkinen Batumi do muşi gomorgva coxoten tarixişi mcveşi orapes, 93 Harbişi ʒ̆anapes. Noğa Batumi rt̆u Lazistanişi Sancak̆işi şkaguri; eşo giʒ̆vat, andğaneri maanaten vilayet̆işi şkaguri. Ma jile molapşini namtini svalepeşi coxope. Entepeşen xvala Şavşati do Art̆anuci rt̆u mek̆ireli Çildırişi Sancak̆işa.  Arkivişi rabisk̆apeşen jile molapşini ma. Edo jileni k̆aza do nahiyepeşen mohaciri gamaxtimeri nufusi molişinen Batumişi Mohacirepe coxoten Osmanlişi rabisk̆apeşi doloxe; aya miçkit̆an. Am mohacirepekti molaşinapan dudi mutepeşişen Batumişi Mohacirepe yado oxveʒ̆upe mutepeşi doloxe. Amuşeniti, 93 Harbişi Mohacirepe Batumişen yado coxo gevodvit aya ketabis çkin, aya coxo moxva kobžirit. Speroşi noçalişeş morgvalisti, dudi mutepeşi şeni mohacirepek udodginu iroras çkin Batumişen komoptit, Batumişen moxtimeri voret yado ognapes. Entepeşi aya notkvamepekti memişveles ketabis aya coxo gedvalus. Mara arkivişi rabisk̆apeşen k̆aza do nahiyepeşi coxopeti molapşinit. Emuşeniti, Batumişi Muhacirepe ptkvatşi, 93 Harbi şk̆ule xvala andğaneri Gurcistanişi noğa Batumişen gamaxtimerepeşen vardo, andğaneri Artvini do k̆azape muşişen mohaciri gamaxtimeri mohacirepeti molişinenan; aya oxoʒ̆onuşi voret çkin.

 

Ali İhsan Aksamazi: Ar- jur ketabi kort̆u gamiçkvineri Qini Ok̆ok̆idinuşi ʒ̆anapes. Emk̆ata ketabepek başk̆aturli ambarepe momçapt̆es. Xilafi/ çilata ambarepe momçapt̆es amk̆ata ketabepek; eşo miçkin ma. Emindroneri K̆remlinişi resmuri/ ofiʒialuri ideolojişi landeten ç̆areli rt̆es amk̆ata ketabepe. Aya rt̆u (20.) maeçani oşʒ̆anuraşi zmona do gagnapa. Mara aya va ren maeçani oşʒ̆anura. Aya ren (21.) eçi do maartani oşʒ̆anura. ʒ̆oxleni do aʒ̆ineri oşʒ̆anurepeşi zmona do gagnapa ar va ren. ʒ̆oxleni oşʒ̆anurapes, k̆oçepek artikartis diniten/ ceraten do ideolojiten k̆imet̆i meçapt̆es. Mara aʒ̆ineri dulya eşo va ren. Andğaneri ndğas, koçepe artikartis k̆oçinobaşi zmona do gagnapaten k̆imet̆i meçamuşi renan. Andğaneri mʒxade ik̆limi/ k̆limat̆i aşo ren kianas. Akonuri namtini Gurci gamantanerepek xoloti  (20.) maeçani oşʒ̆anuraşi resmuri/ ofiʒialuri ideolojepeten skidunan. Emk̆ata ofiʒialuri ideolojepeten, Gurcepe do Lazepeşi cumaloba irdeni andğaneri ndğalepes? Namtini Gurci gamantanerepek udodginu  “Lazepe Gurci renan; Lazuri ren Kortuli nenaşi dialekt̆i”-ya tkumernan. “Xvala Krist̆iani Gurci Gurci ren; Gurci illa Krist̆iani iqvasunon!”-ya tkumernan.  Ekonuri- akonuri amk̆ata Gurci gamantanerepeşi zmona do gagnapa şeni muepe gatkvenan?

 

Murat̆ K̆asap̆i: Qini Ok̆ok̆idinuşi ʒ̆anapeşi gagnapa gamaxtimeri ren dido p̆at̆i kianaşi tarixişen, eşoti molişinasunan; ma eşo domaʒ̆onen. Tarixi iç̆arinu didopeten ideolojepeşi landes. Tarixişi ilmiuri mç̆arus nomskuns arkivepeşi rabisk̆apeten oç̆aru. Batumişen moxtimeri mohacirepe şeni, Batumişen Mohaciri Gurci, Batumişen Mohaciri Lazi, Batumişen Mohaciri Abaza, Batumişen Turki Mohaciri, Artvinişen Kyurdi Mohacirepe yado t̆erimepe ixmarinenan arkivişi rabisk̆apeşi doloxe. Arkivişi amk̆ata rabisk̆apek çkin moʒ̆irapan, am mohacirepeşi mteli Gurci va renan. Turki, Lazi, Abaza do Kyurdepeti kort̆es Batumişen moxtimeri mohacirepeşi doloxe; aya ambari ren mtini. Mara rabisk̆apes tito-tito mç̆ipaşaşi mendap̆ʒ̆k̆edatşi,  am mohacirepeşi dido ren Gurci; aya xali rabisk̆apeşen k̆aixeşa ižiren. Batumişi mohacirepeşen majurani didi grup̆i ren Lazepe. Xolo arkivişi rabisk̆apeşen mskvaşa ižiren, noğa Samsunişa dobarderi (99) otxo neçi do vit̆o çxoro nufusiti ren Batumişen mohaciri Turki; eşo ç̆areli ren rabisk̆apes.  Batumişen moxtimeri Batumişi Mohaciri Abaza yado ç̆areli jur oput̆eşi coxoti molişinen rabisk̆apes. Noğa Bursaşi gomorgvas dobargeri Artvinişi Kyurdi mohacirepe yadoti ç̆areli ren rabisk̆apes;  aya notkvame ç̆areli ren ekoni (13) vit̆o sum xana şeni. T̆erimi Kyurdi ixmarinen Batumi-K̆axaberis skideri xalk̆i şeni; am xalk̆i molişinen goçebe-i Ek̆rad coxoten Osmanlişi mcveşi rabisk̆apes; aya t̆erimi am xalk̆i şeni ixmarinen; eşo domaʒ̆onenan. Batumişen mohacirepeşi doloxe Xemşilepeti kort̆es; mara entepe şeni Xemşili yado va molişineren rabisk̆apes; xvala Batumişi mohacirepe yado molişineren. Batumişi Mohacirepeşi et̆nik̆uri cincepeşenti molişinenan didopetenti tapu-iskanişi defterepes. Mohacirepeşi mteli ren Muslimani. Am mohacirepeşi doloxe Krist̆ianepeşen çkar miti va ren, mtini giʒ̆vat, ʒarobaşi Rusyaşi oktalak Krist̆ianepes mohaciri oqopimuşa izni va meçeren. Axiris, andğaneri ndğas,  mohacirepeşi mteli renan Turkuli dobadonarepe do raxat̆- xuzuroni skidunan artneri bandaraşi tude. Gurci do Lazi va ok̆uiʒ̆k̆asunon tarixuri p̆rosesis, amk̆ata jur xalk̆i renan; ma eşo visimadeps. Nenape mutepeşi do skidalape mutepeşi artimajuraşa dido mengaperi renan. Entepe ok̆oʒ̆k̆u va ren mumkyuni. Xvala Lazi do Gurcepe şeni vardo, Turkiyeşi Cumhuriyetişi mteli çkvadoçkva et̆nik̆ur-cinconi dobadonarepe şeni ren aya notkvame çkimi. Mteliti xorʒi do buʒxa steri renan. Tkvani k̆itxalas aşo coğap̆i memaçen ma. Aya ambarişenti molapşina, Gurcepe do Lazepe; nena, k̆ult̆uri do skidalaten artikartişa irişen xolosoni jur xalk̆i renan. Gurci, illati Krist̆iani iqvasunon; amk̆ata notkvame pelaperi va ren. Et̆nik̆uri minoba çkva ren, diniti/ religiati çkva ren. Çkvadoçkva religiapeşen xalk̆epes skidunan kianaşi dido dobadonapes. Gurci oqopimu ren Krist̆iani oqopimu yado molaşinu ren Gurcupeşi tarixişen uambare oqopimu. Amk̆ata k̆oçepes tarixişen ambari va uğunan. Gurcepeşi tarixişi ar noʒ̆ile gamak̆atu ren aya simada. Krist̆ianobaş ʒ̆oxleni orapesti Gurcepe kort̆es aya kianas. Noʒ̆ireni komekçat; Gurcepeşi Didi Mapa Parnavazik gedgeret̆u emindroneri iptineri Gurculi milluri/ erovnuli oxenʒale; tarixişi ketabepek eşo ambarepe momçapan; mara Krist̆iani va rt̆u Didi Mapa Parnavazi.  Artneri Mapa Parnavazik iptineri Gurculi Alboniti ʒ̆opxeret̆u. Andğaneri ndğas; Gurcepe renan dido-religialoni milleti. Ortodoksi, K̆at̆olik̆i, Muslimani Gurcepe, Yahuduri religiaşen  Gurcepe. Antepeş gale, açkva andğaneri ndğas, Budizmi, Yahovaşi şaidoba steri religiapeşen Gurculi dobadonarepe korenan Gurcistanis. Andğaneri ndğas, xolo Krist̆iani Turkepe do Krist̆iani Arabepeti korenan kianas. Mtini giʒ̆vat na, dido- religialoni oqopimu ižirinen mtel xalkepeşi doloxe  andğaneri ndğas.

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; “Lazepe Gurcepeşen moxtimeri ren,” varna “Gurcepe Lazepeşen moxtimeri ren.” Mis açkinen ki?! Amk̆ata p̆olemik̆epek çkineburi cumalobas mxuci va meçaps. Andğaneri ndğas çkin Turkiyes pskidurt. Dğaşen dğaşa çkini minobape ğurunan; çkini nenape ğurunan. Muç̆o p̆at do xes xe-ok̆ok̆limeri çkini minobape voskedinat; muç̆o p̆at do çkini nenape voskedinat. Aya va ren p̆olit̆ik̆uri gagnapa, mara k̆ult̆uruli gagnapa. Tkvan muepe isimadept aya temaşi jin?!

 

Murat̆ K̆asap̆i:  Tişen k̆udelişa mati tkvani steri visimadep. Emk̆ata obarbalupek, upşu p̆olemik̆epek çkar va numxcupan xalk̆epeşi cumalobas. Speroşi noçalişeşi oras rt̆u; ma dido gopti Batumişen Mohaciri Gurci do Lazepeşi ardido oput̆es. Am jur xalk̆işen oçilu- okimocupe dido ren. Lazuri nenaşi mağarğale çilik igureren Gurculi nena mk̆ule oraşi doloxe. Artneri xalişen giʒ̆vat; Lazepeşa nisa mextimeri Gurci çilikti Lazuri oğarğalus kogeoç̆k̆eren mk̆ule ora şk̆ule.  Cenazepe mutepeşi, ç̆andape mutepeşi, şenluğepe mutepeşi, mevlidepe mutepeşi iroras artikarti k̆ala iʒ̆opxineren ʒ̆anapeşi morgvalis. Asti k̆arta xalk̆i artikarti k̆ala skidun aʒ̆ineri oras. Andğaneri ndğas, Lazepe Gurcepeşen moxtimeri renan varna  Gurcepe Lazepeşen moxtimeri renan yado p̆olemik̆epeten  obadu vardo, k̆ult̆uri çkinişi oskedinuşi gzalepe ogoru, nena çkini oçvaluşi gzalepe ogoru, antepe ağani tasepes oguruşi gzalepe ogoru domaç̆irnan. Emuşeniti xes xe meçameri şurdoguriten oxanduşi voret çkin.  İdeolojepe gale mevaşkvat ak. Xalk̆i çkinis toli va uğun namtini dik̆t̆at̆oruli simadapeşa; amk̆ata simadepe mevaşkvat do mohaciri p̆ap̆uşp̆ap̆upe çkinişi gonoşinepes mancoba dopat; aya domibağunan çkin.  Moxtimeri mohacirepeşi oxveʒ̆upe gamaviğit çkin ketabişi doloxe.  Qini ok̆ok̆idinuşi p̆eriodis çkinda dik̆t̆a- xveneri ar gagnapaten, entepek mohaciri va gamaxterenan; aya k̆aixeşa ižiren entepeşi oxveʒ̆upeşenti. İpti entepeşi emindroneri xalişen ambari miğut̆an do eşo mç̆ipaşaşi bğarğalat. Lamtinalaşa anksi ğara k̆ala dodgitatşi, xalk̆is tkvanda toli aqven.  Oput̆epes goptit do ekoni ambarepeşenti aya xali  mskvaşa kobžiropt çkin. Tkvan namtini Lazi do Gurci gamantanerepeşi p̆olemik̆epeşen molaşinapt, xalk̆is emk̆ata p̆olemik̆epeşa toli çkar va uğun.

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; namtini akonuri Gurci gamantanerepek, “Gurcepe do Lazepek yezdes Muslimanoba Osmanlişi K̆ilicişi zoriten,”- ya tkumernan. Muepe gatkvenan amk̆ata ambarepe şeni?

 

Murat̆ K̆asap̆i: Entepeşi amk̆ata simadape renan oşke oşʒ̆anurapeşi dinişi gagnapaşi naqona; ma eşo visimadeps. Gurcepe do Lazepek yezdes Muslimanoba k̆ilicişi zoriten Osmanlişi xeʒalas yado çkar tarixuri rabisk̆a va ren arkivepes. Aya idiaşi mancepek va ğarğalapan arkivepeşi rabisk̆apeşen. Edo aya meseles hisiuri/ emoʒiuri, ideolojiuri oxoʒ̆onapaten mendaʒ̆k̆edupan amk̆ata k̆oçepek. Gurcepek edzes İslamoba Osmanlişi xeʒalaşi ʒ̆oxleni orapesti; amk̆ata rabisk̆apeti gamiçkvineri renan  Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabişi doloxe; amk̆ata rabisk̆apeti gamaviğit çkin. Osmanlişi xeʒelaşen ʒ̆oxleni orapesti Muslimani Gurcepeşen namtini k̆oçepe komexterenan do dibargerenan aʒ̆ineri Sivasi do K̆ayseri steri noğapeşa; amk̆ata arkivişi rabisk̆epete xes komiğunan çkin.  Batumi do muşi gomorgvas skideri xalk̆işi İslamizasyoni p̆rosesi ixorʒelinu Osmanlişi xeʒalas. Osmanlik aya t̆erit̆orias mtelo xe gedvuşk̆ule, ekoni nufusi ik̆oroʒxinu. Ekoni k̆oroʒxeri nufusi rt̆u didopeten Krist̆iani. (100) oşi ʒ̆anaşk̆ule, ekoni nufusi xolo ik̆oroʒxinu. Xolo Krist̆iani oput̆epe kort̆es ekoni t̆erit̆orias; entepeşi rabisk̆apeti koren. Edoxolo, Osmanlişi irişen menceloni p̆eriodi rt̆u eya. Osmanlişi oxenʒales ekoni xalk̆i meç̆irobaten Muslimani noktinuşi p̆olit̆ik̆a uğut̆u k̆on na, mteli Gurcistanis skideri Gurcepe do Lazepe Muslimani iqvasunt̆es. Kobuletişi gomorgvaşen ağani Muslimani yado namtini k̆oçepeşen molişinen (1835) viton ovro oşi do eçi do vit̆o xuti tariğoni defteris. Xvala Batumi do muşi gomargva vardo, noğa Tbilisi do Guriaşi muxurepeşenti mamguro Muslimani gamaxtimeri Gurci ocağepeşi rabisk̆ape komiğunan çkin arkivi çkinis; aya ambari ren  (19.) vit̆o maçxorani oşʒ̆anuraşi oşkendapeşen. Osmanlişi oxenʒalek Krist̆iani xalk̆is dido mağali  xarci ak̆vandu, emuşeniti aya meç̆irobaten İslamoba ezdu ekoni xalk̆ik yado tkumernan namtinepek. Aya ambariti mtini va ren; xilafi ren. İrişen ʒ̆oxle, Gurcistanişi gomorgvaşen k̆orobineri Osmanlişi xarci ren tabala majura muxurepeşen k̆orobineri xarcepeşen. Ek̆onomişi mizeziten Muslimanoba yeçkindu ekoni t̆erit̆orias yado gamognapaps namtini k̆oçepekti; Osmanlişi xeʒalaşen ʒ̆oxleni ekoni xalk̆işen k̆orobineri xarcepeşi rabisk̆ape do xolo emindroneri ekoni oput̆arepeşi ek̆onomiuri xalepeşen rabisk̆ape meçamuşi renan amk̆ata k̆oçepe. Osmanlişi xeʒala do emuşen ʒ̆oxleni ambarepe mutepeşi oxodgeri gamognapan am k̆oçepek. Aya ambarepe mutepeşi  mtini renani, mtini va reni; aya solen oxovoʒ̆onat?! Mara, Osmanlişen ʒ̆oxleni Batumi do muşi gomorgvaşen k̆orobineri xarcepeşi muk̆onoba do oput̆arepeşi skidalapeşen ambaroni rabisk̆apeten ç̆areli ar ketabi va gamiçkvinu çkar miti şk̆elen aʒ̆işakis. Emk̆ata k̆oçepeşi emk̆ata notkvamepeşi odude ren ar Rusi jurnalist̆işi mcveşi ambari. Am Rusi jurnalist̆i mendiçkvineren Batumişi gomorgvaşa ʒarobaşi Rusiaşi oras. Oput̆arepeşen vogni aya ambari ma yado ç̆areren am Rusi jurnalist̆ikti. Mara k̆aixeşa miçkit̆an, amk̆ata ambaris çkar tarixuri mtinoba va uğun. Aya ren Sovyetistanişi oraşen genomskide ideolojiur- tarixuri zmona do gagnapaşi naqona. Mara tkvan gažirenan eya gomorgvaşi oktalaşen ambaroni k̆arta rabisk̆a meçkineri p̆eriodepeten Osmanlişi Arkivepes.  Batumi do muşi gomorgvaşi İslamizayonişen ambaroni ardido rabisk̆a komiğunan çkin. Gurci Şehidepeti kort̆es Yavuz Sultan Selimişi Çaldiranişi Seferişi oras. Batumi do muşi gomorgvaşi gayrimuslimepeşi hak̆epeti oçvalu şeni udodginu fermani nincğoneren şkagurişen. Gomorgvaşi xalk̆is xveneri p̆at̆inoba şeni, emk̆ata maktalepes k̆ai geçinadveren do cezati meçeren Osmanlişi şkaguronuri oktalak. Osmanlişi Arkivepeşi rabisk̆apeşen Gurcistani do Gurcepe coxoni ketabi çkinik amk̆ata dulyapeşen ambarepe meçaps. Emk̆ata k̆oçepe ok̆itxuşi renan aya ketabi çkini. Arkivişi rabisk̆apeşi teten oğarğalu ren irişen pelaperi dulya; emk̆ata k̆oçepe aya oçkinuşi renan. 

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi; ağani k̆ult̆uruli noçalişepe, noxvenepe, p̆rojepe giğunani? Çkinda ağani surp̆rizepe giğunani k̆ult̆uruli speros?

 

Murat̆ K̆asap̆i: İrişen ʒ̆oxle Osmanlişi Gurcepe coxoni ketabi çkinişi monžineri do xampineri majurani gamaçkva şeni vixandep ma aʒ̆i. Aya ketabi çkinişi Turkuli gamaçkvati Gurculi gamaçkvati gamiçinu mk̆ule oraşi doloxe do emuşeni. Milletik udodginu aya ketabi mak̆vans.  Emuşeniti aya ketabişi monžineri do xampineri gamaçkva astaxolo oxaziru minon ma. Gomorgva Maç̆axeli şeni Maç̆axeli Osmanlişi Arkivepes coxoni p̆rest̆ijuli ar ketabi p̆ʒ̆opxup ma. Amuş gale, aya emedeni ixazirinasunon gamaçkvalu şeni mk̆ule oraşi doloxe. Sup̆rizepe iqvasunonan, sup̆rizepe komiğun tkvanda; eşo matkven aʒ̆i.  Xolo arkivepeşen esasoni dulyape oxvenus mevaqonop ma, ʒ̆oxle noğa Artvini, uk̆açxe noğa Batumişi jin.

 

Ali İhsan Aksamazi: Murat̆ Begi, ma şukuri giʒ̆umert aya ok̆oxtvala şeni. Tkvan mç̆ipaşaşi k̆itxalepes nena gemiktirit. Tkvanti ginonan na, aʒ̆i voçodinat aya ok̆otkvala! Mara tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti miʒ̆vit. Allahik bere-bari k̆ala irote tkvan goxelan.

 

 

 

 

Murat̆ K̆asap̆i: Ali İhsan Begi, amk̆ata fursat̆i momçit, ma emuşeni şukuri giʒ̆umert. Notkvame çkimi ak̆onari ren. Allahik çkin iris ocağepe çkini k̆ala xela, şursağoba, ginže skidala momçan do iroras artimajura k̆ala  dobdgitat do pelaperi noçalişepe gamaviğat!

+                                                                                                

“ირორას ართიმაჟურა კალა დობდგითათ დო ფელაფერი ნოჩალიშეფე გამავიღათ!”

 

 

(გოწოთქვალა: ანდღანერი მუსაфირი/ სუმარი ჩქიმი რენ მურატ კასაპი. დიდო წანაფეშენ დონი, მა ემუ ვიჩინოფ დო მთელი ნოხვენეფე მუშიშენთი ამბარი ქომიღუნ. მურატ კასაპი რენ ჩქიმი გამანთანერი ჯუმაკოჩეფეშენ ართერი. გამიჩქვინერი ჟურ ქეთაბი ქუღუნ ემუს. გამიჩქვინერი ქეთაბეფე მუშიში ართ-ართი რენ “ოსმანლიში გურჯეფე”. აჲა ქეთაბი გამიჩქვინუ (2010) ჟურ ვიტოში დო ვით წანას, ნოღა ისტანბოლის. აჲა ქეთაბი მუში ხოლო გამიჩქვინუ (2012) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ჟურ წანას. ქეთაბიში მაართანი გამაჩქვა რენ თურქული, მაჟურათი რენ გურჯული/ ქორთული. ქეთაბი გამიჩქვინუ გურჯისთანიში მანებრობაში დერნეღი შკელენ. (480) ოთხო ოში დო ოთხო ნეჩი  ბუტკონი ქეთაბი რენ ანსიკლოფედიური ზიმას. მურატ კასაპიში მაჟურა ქეთაბი რენ “93 ჰარბიში ბათუმიში მოჰაჯირეფე.” აჲა ქეთაბიში მაართანი გამაჩქვა ქოგამახთუ (2018) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ოვრო წანას, ნოღა ისტანბოლის. აჲა ქეთაბითი რენ გურჯისთანიში მანებრობაში დერნეღიში გამაჩქვა. ქეთაბი რენ (832) ოვრო ოში დო ეჩი დო ვიტო ჟურ ბუტკონი. ქეთაბი რენ ხოლო ანსიკლოფედიური ზიმას. მურატ კასაპიქ დოჭარერენ “ხიჯრეთერი სქიდალეფეში ნოკუჩხენეფე” ჯოხონი რაბისკური фილიმიში ტექსტითი. ხოლო ართნერი фილიმიში კონსულტანტობა ყვერენ. აჲა რაბისკური фილიმი ჲეშიღინუ (2014) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ოთხო წანას. “გურჯისთანი დო გურჯეფე ოსმანლიში არშივიში ნოჭარეფეს” ჯოხონი ქეთაბიში ედიტორობა ყვერენ (2012) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ჟურ წანას. “ისლამობაში ღომან, ანდღა დო ჭუმენ გურჯისთანის” ჯოხონი სემპოზჲუმიში თებლიღეფეში ქეთაბი იხაზირინუ მურატ კასაპი დო პროф. დრ. Фაჰამედდინ ბაშარი შკელენ. აჲა ნოხვენე იხორცელინუ (2017) ჟურ ვიტოში დო ვიტო შქვით წანას. მურატ კასაპიში “ბათუმი, მოჰაჯირობა დო გურჯული ბიჲოგრაфეფე” თემალონი ნოჭარეფე გამიჩქვინენ ჩქვადოჩქვა გაზეთა დო დერგეფეს. დუდი მუში რენ ამკათა დულჲამხვენუ გამანთანერი. ედო მეთიმონი დო ფელაფერი კულტურული ნოხვენეფეში მანჯე რენ. მა, მურატ კასაპი კალა ბღარღალი ჰემი აჲა ჟურ ქეთაბი მუშიშენ, ჰემი ჩქინებურეფეში ისლამიზასჲონიშენ, ჰემითი ჩქინებურეფეში ანდღანერი ხალიშენ. აჲა რენ ჩქინი ოკოთქვალაში ნოჭარე. ალი იჰსან აქსამაზი)

+

 

 

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; იფთი თქვან გიჩინათ! სონური რეთ? სო ჲეჩქინდით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? მუ დულჲა იქიფთ? ჩილერი რეთი? ბერეფე გიყონუნანი? ნამუ ნენაფე გიჩქინან? იფთი ბიჲოგრაфი თქვანიშენ ამბარი ქომომჩით, მუ იყვენ!

მურატ კასაპი: ირიშენ წოხლე მა თქვან შუქური გიწუმერთ, კერა თქვანიშა სუმარი ემჭოფეს მა დო ემუშენი; აჲა იფთი გიჩქიტან. მა ჲეფჩქინდი ნოღა ორდუ- გჲოლქჲოჲის. წოხლე მა დოვიგური ოფუტე ჩქიმიში გეჭკაფურონი ნწოფულას. უკაჩხეთი მა დოვიგური ნოღა ორდუ- გჲოლქჲოჲიში ოშქენონი ნწოფულა დო ლისეს. უკაჩხეთი დოვიგური ნოღა ისტანბოლიში უნივერსიტეტიში ნჭარალობაში Фაკულტეტის. ედო თარიხიში ნოწილეშენ დიპლომა მაყუ მა. უკაჩხე მა დოვიგური ისტანბოლიში უნივერსიტეტიში სოსჲალური ჩქინობაფეში Фაკულტეტიში თარიხიში მამგურაფალობაში მაღალი ლისანსიში პროგრამის დო მაღალი ლისანსიში დიპლომა მაყუ მა. მა ვიხანდი მამგურაფალო ხვალა არ წანაშ მორგვალის არ დოხმელი ნწოფულას.  ვა მევაყონი აჲა დულჲას უკაჩხენი წანაფეს, მევაშქვი მამგურაფალობა დო მუთუ ვარ. ჩილერი ვორე მა. ედო ჟურ ბერე ქომიყონუნ მა. გურჯული ოკითხუ- ოჭარუში ხემახვენჯობა ქომიღუნ. მა მაღარღალენ გურჯული ნენა ოშქე დერეჯეთენ. ამციქათი არაბული ნენა ქომიჩქინ მა.

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; მა მიჩქინ, თქვან (1877-1878 ჰარბიში)  93 ჰარბიში მოჰაჯირი რეთ.  ბათუმიშენ მოჰაჯირი არ ოჯაღიში ბერე რეთ. ეშო მიჩქინ. თქვან ნაკოთხანი ნესილიშენ/ დიცხირიშენ მოჰაჯირი რეთ? ჯინჯითენ თქვან ბათუმიში ნამუ ოფუტეშენ რეთ? ექონური ოფუტე თქვანის მუ ჯოხონს? აქონური ოფუტე თქვანის მუ ჯოხონს? ბათუმის მზახალეფე, დიცხირიმშინეფე გიყონუნანი? ბათუმიშენ მუ გვარი, მუ მჯვეშური ჩქინებური გვარი გიღუნან?

მურატ კასაპი: თურქიჲეს დიდო ოჯაღი სთერი, ჩქიმი ოჯაღითი მოჰაჯირი რენ. (93 ჰარბიში) 1877-1878 წანაფეში ოსმანლი-რუსული ლიმა შკულე ბათუმიშენ მოჰაჯირი გამაფთერეთ. მთინი გიწვათ, ბათუმი რენ გენერალური ჯოხო. ნოღა ბათუმი კალა ანდღანერი ნოღა ართვინიში დიდო დიხა ნიჩინერეტუ 3არობაში რუსჲაშა.  ოჯაღი ჩქიმიქ მოჰაჯირი გამახთერენ ემინდრონერი შავშათიში ოფუტე ჩაღლაჲანიშენ. ოფუტე ჩაღლაჲანიში მჯვეში ჯოხო რენ ჰევთზვირილი. ანდღანერი ნდღასთი, მზახალეფე ქომიყონუნ მა ეჲა ოფუტეს.  1921 წანაში აკტითენ, ოფუტე ჰევთზვირილი დოსქიდუ თურქიჲეში ონძღონიში დოლოხე. ამუთენთი, ნოღა ბათუმიში ილჩე კედაში ოფუტე ორცვათის მზახალეფე ქომიყონუნან; აჲა ქომიჩქინ მა. ჩქინ მჯოხონან კასახა ოჯაღიში დოლოხე. გვარი ჩქინი რენ კასაპი. აჲა გვარის ირთიბატი კუღუნ კასახა კალა; ეშო დომაწონენ მა. ოჯაღი ჩქინი დიდოფეთენ კასაპოღლი ძეგნეთენ იჩინენ. ასთახოლო ოთქვალუში ვორე; ბაბა ჩქიმიში მზახალეფე რენან მოჰაჯირი გურჯული დიცხირიშენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; აწითი მაართანი ქეთაბი თქვანიშენ ბღარღალათ. იფთინერი ქეთაბი თქვანი რენ  “ოსმანლიში გურჯეფე”. მაჟურა ნოხვენეფე თქვანი სთერი, აჲა ნოხვენე თქვანითი რენ დიდო ბეჯითი. აჲა ნოხვენე თქვანითენ, ხვალა ოსმანლიში გურჯეფეშენ ვარდო, თურქიჲეში თარიხიშენთი ამბარეფე მომჩაფთ. ხოლო აჲა ნოხვენე თქვანითენ, ჰემი თურქეფეში დო გურჯეფეში ჰემითი თურქიჲე დო გურჯისთანიში მანებრობა დო ჯუმალობას მხუჯი მეჩაფთ. აწიშა ამკათა ქეთაბი გამიჩქვინერი ვა რტუ თურქიჲეს; მა ეშო მიჩქინ. გოშოგორუს მუნდეს გეოჭკით ოსმანლიში არქივეფეს;  ოჭარუსთი მუნდეს გეოჭკით?

მურატ კასაპი: წანაფე წოხლე რტუ; დიდინოღა ისტანბოლიში ბელედიჲექ ოფაფეშდოლოხენი ოჩინაფუში ოკოხთალა წოფხერეტუ რემაზანიში თუთაში фაალიჲეტეფეში დოლოხე, Фესხანას. ჩქინთი დოპწოფხით არ მერჩაფა ექ. არ ქეთაბიში სიმადაქ ეჲა მერჩაფაშენ გამახთუ. გურჯული ჯინჯიშენ (50) ჟურე ნეჩი დო ვით კოჩიში ბიჲოგრაфეფე- სურეთეფე მეირჩინეს სტანდი ჩქინის, Фესხანას. ოსმანლიში ოხენცალეში ასქერულ- სივილური ბუროკრასიშენ რტუ ემ ჟურე ნეჩი დო ვით კოჩი.

უკაჩხეთი აჲა მერჩაფაში ბიჲოგრაфეფე- სურეთეფეთენ არ ქეთაბი დოპწოფხით. მარა აჲა ქეთაბის გეძინ (1200) ვიტოში დო ჟურ ოში წოხლე- მხთიმუ კოჩიში ბიჲოგრაфი.  

ოსმანლიში თიმჩხუ გურჯეფეში ბიჲოგრაфეფეშენ წოფხინერი დო გამიჩქვინერი არ ჩქვა ქეთაბი წოხლეშენ ვა რტუ. ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი აჲა ქეთაბი რენ იფთინერი ნოხვენე სფერო მუშის, აჲა გაგნაფათენ. აჲა ბიჲოგრაфეფე შენი გოშოგორუს ქოგევოჭკი ოსმანლიში არქივეფეს, (2007) ჟურ ვიტოში დო შქვით წანას. გოშოგორუთენ უკორეცხუ რაბისკა დო დოკუმანი ქობძირი მა. (18) ვითო ოვრო სადრაზამი კალა უკორეცხუ მაღალი სევიჲელონი ოხენცალეშკოჩი, ულემა დო მჭარუ, სივილ- ასქერული მემურეფე, ფადიშაეფეში ნანაფეში სქიდალაფეშენ ამბარეფე მეჩაფს აჲა ქეთაბიქ. აჲა ნოხვენე რენ თურქეფე დო გურჯეფეში ჯუმალობაში ნოწირენი, მთინი ბზოპონთ ნა. აჲა ნოჩალიშეს ქოგევოჭკით (2007) ჟურ ვიტოში დო შქვით წანას დო ვოჩოდინით (2010) ჟურ ვიტოში დო ვით წანას. ედო ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბი ჩქინი გამიჩქვინუ გურჯისთანიში ჯუმალობაში დერნეღი შკელენ. მათი აჲა დერნეღიში ოქთალაში ხჩეთომონეფეში ართ-ართი ვორე.

 

 

 

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; “ოსმანლიში გურჯეფე” ჯოხონი ქეთაბი თქვანიშენ მოლაფშინათ აწითი! აჲა ქეთაბი თქვანიქ მეთინონი ამბარეფე მომჩაფან. ქეთაბი თქვანიში აჲა მეთიმონი დო ფელაფერი ამბარეფეშენ ამბარონი ვორე მა, მარა თქვანთი თქვით დო მაკითხალეფე ჩქინიქთი იკითხან დო იგურან! თქვანი პიჯიშენთი ოგნან მაკითხალეფე ჩქინიქ, მუ იყვენ! თქვან ჭარით აჲა ქეთაბი ხვალა ოსმანლიში არქივეფეში რაბისკაფეთენ, ეშო რენი? მუკო ნოწილე უღუნ აჲა ქეთაბის? კართა ნოწილექ მუ ამბარი მეჩაფს მილლეთის.

მურატ კასაპი: ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი აჲა ქეთაბიში ნანოდუდე რენ ოსმანლიში არქივი დო ნოღა ისტანბოლიში ომუфთეში შერიჲჲეში სიჯილეფეში არქივი.

ანთეფეშ გალე, ოსმანლიში ხეცალაში ქრონიკეფე დო თარიხიშ ქეთაბეფეში ამბარეფეშენთი фეიდე იძირინუ დო აშოთენ ნოჩალიშე იკუტალინუ. ქეთაბი ჩქინი იჭარინუ დიდოფეთენ მაართანი ოდუდეფეში რაბისკაფეთენ. ქეთაბი ჩქინის ქუღუნ (6) ანში ნოწილე, ამახთიმონი ნოწილე კალა. გენერალურო გურჯული თარიხი, გურჯეფე დო ისლამობა, ოსმანლიში ოდუდეფეშენ გურჯეფე დო ისლამობა ჯოხოთენ (3) სუმ ნოწილე გეძინ ამახთიმონიში ნოწილეს. გურჯეფეში თარიხი კალა გურჯუფეში მუსლიმანობაში პროსესი, მუსლიმანი გურჯეფეში სვა ისლამობაში ქიანას, ოსმანლიში ოდუდეფეში თოლიშენ გურჯეფე, ოდუდეფეშენ გურჯისთანი დო გურჯეფე შენი თარიხური, ჯოღრაфიური, კულტურული ამბარეფე გეძინ ხოლო ამახთიმონიში ნოწილეს. ოსმანლიშ წოხლენი ანატოლიაში ისლამური კულტურიშა გურჯეფეში როლეფე დო ომხვაჯუფეში ამბარი დიდოფეთენ ნიჩინენ აჲა ნოწილეში დოლოხე. გურჯისთანიში ნოღაფე აჰისკა, ბათუმი დო თბილისის ქუღუტეს ისლამური ნოხვენეფე; აჲა ნოხვენეფეშენთი მოლიშინენ. სადრაზამი, ნაზირი, ჲენგიჩერიშაგა, კაპტანი დერჲა, ვალი, ორდუში კომუტანი დო მებუსობა სთერი დულჲაფეშენ მაღალი სევიჲელონი გურჯეფეში ბიჲოგრაфეფე ნიჩინენ მაართანი ნოწილეს.  ჩქინ დოპჭარით ოსმანლიში ხეცალაშენ გურჯული ულემაფეში სქიდალაფე მაჟურანი ნოწილეს. ხეშნოხვენე დო ნჭარალობაში სფეროში ჩინობერი გურჯეფეშენ მოლაფშინით ჩქინ მასუმანი ნოწილეს. ასქერ- სივილური დო ჩქვადოჩქვა სფეროფეში წოხლე- მხთიმუ გურჯეფეში ამბარეფე ნიჩინენ მაოთხანი ნოწილეს. ჩქინ დოპჭარით გურჯული ჯინჯონი ფადიშაი დო შეჰზადეფეში ნანაფე დო ენთეფეში ქიმოლეფეში ბიჲოგრაфეფე ჩოდინა ნოწილეს.  ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბის ვა უღუნ ხვალა ბიჲოგრაфეფე. ემკათა კოჩეფეში ხეირიშ ნოხვენეფეშენ, ჯამე, ნწოფულა, მედრესე, ხინჯი, ოხძაბუნე, , ჩეშმეფეშენთი; ნჭარალობაში სფეროშენ ნოჭარეფე მუთეფეშიშენთი მჭიფაშაში თიშენ კუდელიშა მოლაშინაფს ქეთაბიქ. გურჯული თარიხიში აწიშა უშიგნერი, უძირელი, უჭარელი აჲა ნოწილე, აჲა ქეთაბიში დოლოხე ოწოფხუთენ არ ნოღირა ქომიღუტეს: გურჯეფექ სქიდალა დო ნოხვენეფე მუთეფეშითენ ნუმხვაჯეს ოსმანლიში მედენიჲეტის. გურჯეფეში დულჲამხვენობა, გეჯგინა დო ვათანპერვერობა/ პატრიოტობაშენ მსქვა ნოწირენეფე ჰემი აწინერი მილლეთი ჩქინის ჰემითი უკაჩხენეფეს ოწირუ მინტეს ჩქინ; ამქატა ანანკენი ქომიღუტეს. ხოლო აჲა ქეთაბითენ, უკორეცხუ კოჩის ამბარეფე აყუ პაპუფე მუთეფეში ბიჲოგრაфეფეშენ მჭიფაშაში.

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; აწითი ქომოფთათ მაჟურა ქეთაბი თქვანიშა. მაჟურა ქეთაბი თქვანიშენ მოლაფშინათ, მოლამიშინით, მუ იყვენ! აჲა ნოხვენე თქვანითი იფთინერი ნოხვენე თქვანი სთერი რენ  მეთიმონი დო დიდო ფელაფერი. აჲა ქეთაბიში გოშოგორუს მუნდეს გეოჭკით ოსმანლიში არქივეფეს?  მუნდეს გეოჭკით აჲა ქეთაბიში ოჭარუს? ხვალა ოსმანლიში არქივეფეში რაბისკაფეშენ ჭარელი რენი აჲა ქეთაბი? ქეთაბი თქვანის ქუღუნ ნოწილეფე. აჲა ნოწილეფექ მუეფეშენ დო მიეფეშენ ამბარეფე მომჩაფან?

მურატ კასაპი: 93 ჰარბიში მოჰაჯირეფე ბათუმიშენ ჯოხონი ქეთაბის ქუღუნ დიდო გინძე პაშურა. მთინი გიწვათ; ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბიში ოხაზირინუში ორას, არ კელე მოჰაჯირობაში არქივეფეს ვიხანდეფტი დო ენთეფეში ნამთინეფეში კოპიაფე ებზდიფტი მენჯელი ჩქიმითენ.    მარა არ მციქა შკულე მოჰაჯირობაში ჟინ ოხანდუ შენი გოვონკვათი მა. ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბი შკულე, ოსმანლიში არქივეფეში რაბისკაფეშენ გურჯისთანი დო გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბიში ედიტორობა დოპი მა. აჲა ქეთაბი გამიჩქვინუ გალენი თურქეფე დო მზახალი ნოკობღეფეში დუდმახვენჯობაში სპონსორობათენ, (2012) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ჟურ წანას.  ჩქინ გოვონკვათით არ მოჰაჯირობაში რაბისკური фილიმიში ოხაზირინუ შენი; აჲა რტუ ხოლო (2012) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ჟურ წანას. ედო ჩქინ პწოფხით ოსმანლიში გურჯეფეში მოჰაჯირობა ჯოხონი დო (13) ვიტო სუმ ბურმელონი არ რაბისკური фილიმი   (2013) ჟურ ვიტოში დო ვიტო სუმ წანას. აჲა რაბისკური ნოხვენე ჩქინიქ ვიზიჲონის ქამახთუ ნოღა ესკიშეჰირიში თურქული ქიანაში ნანანოღაში აჟანსიში ხეთენ 21 მაისი (2014) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ოთხო წანას, ნოღა ესკიშეჰირის. რაბისკური фილიმიში გური შენი, მა გოფთერეტი ნამთინი ნოღაფეს (2013) ჟურ ვიტოში დო ვიტო სუმ დო (2014) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ოთხო წანაფეს. ედო რაბისკა ოკორობუს ქოგევოჭკი მა ნოღაფეშენ, სო ნა გოფთერეტი. რაბისკური фილიმიში ოწირინუ შკულე, (2014) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ოთხო წანას, მა მჭიფაშაში ქოგევოჭკი გოშოგორუს დო ბათუმიში მოჰაჯირეფეშენ რაბისკა ოკორობუს ოსმანლიში არქივის. Фურსატი მაყუში, ხოლო ჩქინებური ოფუტეფეშა ქომეფთი დო ენთეფეში ამბარეფე ოკორობუ შენი გზალეფე დობგორი მა. ქეთაბიში ოხაზირინუ ნაყონუ (4) ოთხო წანაშ მორგვალის. ედო ოსმანლიში არქივეფეშენ რაბისკაფეთენ 93 ჰარბიში მოჰაჯირეფე ბათუმიშენ ჯოხონი ქეთაბი გამიჩქვინუ კულტურიში ონაზირეში თელიфური ჰაკეფეში გენერალური დირექტორაბაში ომხვაჯუთენ (2018) ჟურ ვიტოში დო ვიტო ოვრო წანას; გეჯგინერი გამაფთით ჩქინ. აჲა ქეთაბიში ნანოდუდეთი რენ ოსმანლიში არქივი. ამუშ გალე,  ვაქუфეფეში გენერალური             დირექტორობაში არქივი, ნოღა ისტანბოლიში ომუфთეში შერიჲჲეში სიჯილეფეში არქივი, ჯუმჰურიჲეთიში არქივი, ათათურქიში ქუთუფხანაში არქივი, ნადირული ნოხვენეფეში არქივიშენ მოჰაჯირობაში რაბისკაფექთი მემიშველეს. ართერი თემაფეთენ, სულეჲმანიჲეში ქუთუფხანა, ბეჲაზიტიში ოხენცალური ქუთუფხანა, ისამ დო ჩქინობა დო ხეშნოხვენეში ვაკфიში ქუთუფხანეფესთი  გოშობგორი მა. მოჰაჯირობაში აღანი ქეთაბეფე დო მაკალეფექთი მემიშველეს. არქივიში რაბისკაფეშ გალე, არმციქა რტას ნათი, ნამთინი კოჩეფეში პიჯიშენ თარიხიქთი მემიშველუ დო ამუთენთი ქეთაბი ჩქიმი ვოხამფი მა. მარა აქოლენ ირის მსქვაშა ოგნაფუში ვორე; დიდო მჩირე ხალითენ კოჩეფეში პიჯიშენ თარიხიში ნოჩალიშეთი კუტალიშა დომაჭირნან; აჲათი კაიხეშა მიჩქიტან.  93 ჰარბიში მოჰაჯირეფე ბათუმიშენ ჯოხონი ქეთაბის გეძინ (10) ვით ნოწილე, ამახთიმონიში ნოწილეშ გალე.   ამახთიმონიში ნოწილეთენ, ქეთაბიში გენერალური ნოღირა დო ოჭარუში фორმატიშენ მოლაფშინი მა.  ბათუმი დო მუში გომორგვაში გენერალური თარიხი,  ბათუმი დო მუში გომორგვაშენ ისლამური კულტურუში ნოხვენეფე დო ხოლო ეჲა გომორგვაში ოფუტეფეში ჯოხოფეშენ დო არქივეფეშენ კერაფეში ჯოხოფეშენ მოლიშინენ მაართანი ნოწილეს.  მაჟურანი ნოწილექ მოლაშინაფს ბათუმიში ჯეფე/ Фრონტი დო ბათუმიში გომორგვაში სვალჲარი ხალკიშენ წოფხინერი ასქერული მენჯელეფეშენ  (19.) ვითო მაჩხორანი ოშწანურაში ოსმანლი- რუსული ლიმას.  93 ჰარბიში ბათუმიში Фრონტი, მანუშვალე მენჯელეფეში ორდუ/ არმია, ლიმაში დუდი დო ჩოდინა, ბათუმიში ხალკიში რეაკსიჲონეფე ბერლინიში აკტიშა, ოსმანლიში არმიაში ბათუმიში გომორგვაშენ გამახთიმუ დო ემინდრონერი რუსული არმიაში ბათუმიშა ამახთიმუ, 93 ჰარბიში მოჰაჯირობაში მიზეზეფე დო მოხაჯირობა, მაართანი დიდი ლიმაში მიზეზითენ ჲეჩქინდინერი მაჟურანი დიდი მოჰაჯირობა კუტალიშა დო მჭიფაშაში იჭარინუ აჲა ნოწილეს.

ჲულვა დო ოშქე უჩამზოღაში ტერიტორიაშა მოჰაჯირობა მასუმანი ნოწილეს, გეულვა უჩამზოღაში ტერიტორიაშა მოჰაჯირობა დო მოჰაჯირული ნობარგენეფეში ჯოხოფე ნიჩინუ ქეთაბიში მაოთხანი ნოწილეს. მახუთანი ნოწილეს მარმარაში ტერიტორიაშა, მაანშანი ნოწილეს ეგეში ტერიტორიაშა, მაშქვითანი ნოწილეს დოლოხენი ანატოლიაში ტერიტორიაშა, მაოვრანი ნოწილეს ჲულვა დო ომჟორეჲულვა ანატოლიაში ტერიტორიაშა, მაჩხორანი ნოწილეს ხჩემოღაში ტერიტორიაშა მოჰაჯირობაფეშენ ამბარეფე ქომეფჩით ჩქინ. ემინდრონერი მოჰაჯირეფეში ჯოხოფეში ლისტეფე, მოჰაჯირეფეში ოხვეწუფე, გედგინერი ოფუტეფეში ხანა დო ნუфუსიში ამბარეფე, ნობარგენეფეში რუკაფე,  ემინდრონერი ოხენცალეში ომხვაჯუფე, ღურაფე, დობადაფე, მეზარეში ქვაფე, ოჩილუ-ოქიმოჯუშ აკიტეფე, ჯამე დო ნწოფულაფეში პლანეფე, სურეთეფე დო ამუსთერი რაბისკური ამბარეფე მაძირენან ჩქინ.  ქეთაბიში ჩოდინა ნოწილესთი, მოჰაჯირობა დო ობარგუ შენი არ გენერალური კომენტარი იხვენუ. ქეთაბიში ნანმიზანპაჟი დიჩოდუ შკულე, უკაჩხე, მუჰაჯერეფეში ჯოხოფეში ლისტეფეთი მაყვეს; ჲულვა უჩამზოღაში ტერიტორიას დობარგერი მოჰაჯირეფეში ჯოხოფეთი არ მაჟურა ლისტეთენ ნიჩინუ ქეთაბიში ჩოდინას.  მთინი მკულე ნენათენ, აჲა ქეთაბი ჩქინითი რენ იფთინერი ნოჩალიშე სფერო მუშის, მაართანი ქეთაბი ჩქინი სთერი;  აჲათი კაიხეშა მიჩქიტან. ბათუმიში მუჰაჯირეფეშენ გენერალურო ამკათა ქეთაბი აწიშა გამიჩქვინერი ვა რტუ. ბათუმიში მოჰაჯირეფეში ამბარეფეშენ არ-ჟურ მაკალე გამიჩქვინერი რტუ დო მუთუ ვარ.  ხვალა ემკათა მაკალეფე მიღუტეს ხეს. აჲა არ-ჟურ მაკალეშ გალე, ხვალა მუხურული დო ოფუტეშენ ამბარონი არ-ჟურ ქეთაბითი ქორტუ; ამკათა ნოხვენეფეს დიდოფეთენ არქივეფეშენთი ამბარი ვა უღუტეს. ჩქინ პწოფხით აჲა ქეთაბი 1877-1878 ოსმანლი-რუსული ჰარბი დო მოჰაჯირობაში (140.) ოში დო მაჟურეჩანი წანობა გოშინუ შენი.

ალი იჰსან აქსამაზი: ქეთაბიქ ბათუმიში მოჰაჯირეფეშენ ამბარი მომჩაფან; ჰო. მარა აწი ჩქინ ბათუმი ფთქვათში, აწინერი ბათუმი ოხოიწონენ. ეშო იჩქინენ. ჯოხოთენ ბათუმი რენ ბათუმი მარა, ემინდროში ბათუმი დო აწინერი ბათუმი არ რტუი, არ რენი? აწინერი ბათუმიშენ ამბარი ქომიღუნან; გურჯისთანიში მუხურეფენ ართერი. ემინდრონერი ბათუმიქ აწინერი თურქიჲე დო გურჯისთანიში ნამუ მუხურეფეს ხე მოდუმერტუ? 

მურატ კასაპი: ტერიმი ბათუმი, მთინი გიწვათ, ხვალა ანდღანერი ნოღა ბათუმი შენი ვა იხმარინუ ქეთაბიში დოლოხე. აჲა რენ არ გენერალური ტერიმი. ანდღანერი გურჯისთანიში ჩურუკსუ/ ქობულეთი, აჭარა (კედა დო ხულო ჯოხონი ნოღა) დო ანდღანერი თურქიჲე ჩქინიში ართვინი, ხოფა, მურგული, შავშათი, მარადითი, ბორჩხა, ჩხალა, იმერხევი, გონიო, არტანუჯი, მაკუфიში არ ნოწილე იჩქინენ ბათუმი დო მუში გომორგვა ჯოხოთენ თარიხიში მჯვეში ორაფეს, 93 ჰარბიში წანაფეს. ნოღა ბათუმი რტუ ლაზისთანიში სანჯაკიში შქაგური; ეშო გიწვათ, ანდღანერი მაანათენ ვილაჲეტიში შქაგური. მა ჟილე მოლაფშინი ნამთინი სვალეფეში ჯოხოფე. ენთეფეშენ ხვალა შავშათი დო არტანუჯი რტუ მეკირელი ჩილდირიში სანჯაკიშა.  არქივიში რაბისკაფეშენ ჟილე მოლაფშინი მა. ედო ჟილენი კაზა დო ნაჰიჲეფეშენ მოჰაჯირი გამახთიმერი ნუфუსი მოლიშინენ ბათუმიში მოჰაჯირეფე ჯოხოთენ ოსმანლიში რაბისკაფეში დოლოხე; აჲა მიჩქიტან. ამ მოჰაჯირეფექთი მოლაშინაფან დუდი მუთეფეშიშენ ბათუმიში მოჰაჯირეფე ჲადო ოხვეწუფე მუთეფეში დოლოხე. ამუშენითი, 93 ჰარბიში მოჰაჯირეფე ბათუმიშენ ჲადო ჯოხო გევოდვით აჲა ქეთაბის ჩქინ, აჲა ჯოხო მოხვა ქობძირით. სფეროში ნოჩალიშეშ მორგვალისთი, დუდი მუთეფეში შენი მოჰაჯირეფექ უდოდგინუ ირორას ჩქინ ბათუმიშენ ქომოფთით, ბათუმიშენ მოხთიმერი ვორეთ ჲადო ოგნაფეს. ენთეფეში აჲა ნოთქვამეფექთი მემიშველეს ქეთაბის აჲა ჯოხო გედვალუს. მარა არქივიში რაბისკაფეშენ კაზა დო ნაჰიჲეფეში ჯოხოფეთი მოლაფშინით. ემუშენითი, ბათუმიში მუჰაჯირეფე ფთქვათში, 93 ჰარბი შკულე ხვალა ანდღანერი გურჯისთანიში ნოღა ბათუმიშენ გამახთიმერეფეშენ ვარდო, ანდღანერი ართვინი დო კაზაფე მუშიშენ მოჰაჯირი გამახთიმერი მოჰაჯირეფეთი მოლიშინენან; აჲა ოხოწონუში ვორეთ ჩქინ.

ალი იჰსან აქსამაზი: არ- ჟურ ქეთაბი ქორტუ გამიჩქვინერი ყინი ოკოკიდინუში წანაფეს. ემკათა ქეთაბეფექ ბაშკათურლი ამბარეფე მომჩაფტეს. ხილაфი/ ჩილათა ამბარეფე მომჩაფტეს ამკათა ქეთაბეფექ; ეშო მიჩქინ მა. ემინდრონერი კრემლინიში რესმური/ ოфიციალური იდეოლოჟიში ლანდეთენ ჭარელი რტეს ამკათა ქეთაბეფე. აჲა რტუ (20.) მაეჩანი ოშწანურაში ზმონა დო გაგნაფა. მარა აჲა ვა რენ მაეჩანი ოშწანურა. აჲა რენ (21.) ეჩი დო მაართანი ოშწანურა. წოხლენი დო აწინერი ოშწანურეფეში ზმონა დო გაგნაფა არ ვა რენ. წოხლენი ოშწანურაფეს, კოჩეფექ ართიქართის დინითენ/ ჯერათენ დო იდეოლოჟითენ კიმეტი მეჩაფტეს. მარა აწინერი დულჲა ეშო ვა რენ. ანდღანერი ნდღას, ქოჩეფე ართიქართის კოჩინობაში ზმონა დო გაგნაფათენ კიმეტი მეჩამუში რენან. ანდღანერი მცხადე იკლიმი/ კლიმატი აშო რენ ქიანას. აქონური ნამთინი გურჯი გამანთანერეფექ ხოლოთი  (20.) მაეჩანი ოშწანურაში რესმური/ ოфიციალური იდეოლოჟეფეთენ სქიდუნან. ემკათა ოфიციალური იდეოლოჟეფეთენ, გურჯეფე დო ლაზეფეში ჯუმალობა ირდენი ანდღანერი ნდღალეფეს? ნამთინი გურჯი გამანთანერეფექ უდოდგინუ  “ლაზეფე გურჯი რენან; ლაზური რენ ქორთული ნენაში დიალექტი”-ჲა თქუმერნან. “ხვალა ქრისტიანი გურჯი გურჯი რენ; გურჯი ილლა ქრისტიანი იყვასუნონ!”-ჲა თქუმერნან.  ექონური- აქონური ამკათა გურჯი გამანთანერეფეში ზმონა დო გაგნაფა შენი მუეფე გათქვენან?

მურატ კასაპი: ყინი ოკოკიდინუში წანაფეში გაგნაფა გამახთიმერი რენ დიდო პატი ქიანაში თარიხიშენ, ეშოთი მოლიშინასუნან; მა ეშო დომაწონენ. თარიხი იჭარინუ დიდოფეთენ იდეოლოჟეფეში ლანდეს. თარიხიში ილმიური მჭარუს ნომსქუნს არქივეფეში რაბისკაფეთენ ოჭარუ. ბათუმიშენ მოხთიმერი მოჰაჯირეფე შენი, ბათუმიშენ მოჰაჯირი გურჯი, ბათუმიშენ მოჰაჯირი ლაზი, ბათუმიშენ მოჰაჯირი აბაზა, ბათუმიშენ თურქი მოჰაჯირი, ართვინიშენ ქჲურდი მოჰაჯირეფე ჲადო ტერიმეფე იხმარინენან არქივიში რაბისკაფეში დოლოხე. არქივიში ამკათა რაბისკაფექ ჩქინ მოწირაფან, ამ მოჰაჯირეფეში მთელი გურჯი ვა რენან. თურქი, ლაზი, აბაზა დო ქჲურდეფეთი ქორტეს ბათუმიშენ მოხთიმერი მოჰაჯირეფეში დოლოხე; აჲა ამბარი რენ მთინი. მარა რაბისკაფეს თითო-თითო მჭიფაშაში მენდაპწკედათში,  ამ მოჰაჯირეფეში დიდო რენ გურჯი; აჲა ხალი რაბისკაფეშენ კაიხეშა იძირენ. ბათუმიში მოჰაჯირეფეშენ მაჟურანი დიდი გრუპი რენ ლაზეფე. ხოლო არქივიში რაბისკაფეშენ მსქვაშა იძირენ, ნოღა სამსუნიშა დობარდერი (99) ოთხო ნეჩი დო ვიტო ჩხორო ნუфუსითი რენ ბათუმიშენ მოჰაჯირი თურქი; ეშო ჭარელი რენ რაბისკაფეს.  ბათუმიშენ მოხთიმერი ბათუმიში მოჰაჯირი აბაზა ჲადო ჭარელი ჟურ ოფუტეში ჯოხოთი მოლიშინენ რაბისკაფეს. ნოღა ბურსაში გომორგვას დობარგერი ართვინიში ქჲურდი მოჰაჯირეფე ჲადოთი ჭარელი რენ რაბისკაფეს;  აჲა ნოთქვამე ჭარელი რენ ექონი (13) ვიტო სუმ ხანა შენი. ტერიმი ქჲურდი იხმარინენ ბათუმი-კახაბერის სქიდერი ხალკი შენი; ამ ხალკი მოლიშინენ გოჩებე-ი ეკრად ჯოხოთენ ოსმანლიში მჯვეში რაბისკაფეს; აჲა ტერიმი ამ ხალკი შენი იხმარინენ; ეშო დომაწონენან. ბათუმიშენ მოჰაჯირეფეში დოლოხე ხემშილეფეთი ქორტეს; მარა ენთეფე შენი ხემშილი ჲადო ვა მოლიშინერენ რაბისკაფეს; ხვალა ბათუმიში მოჰაჯირეფე ჲადო მოლიშინერენ. ბათუმიში მოჰაჯირეფეში ეტნიკური ჯინჯეფეშენთი მოლიშინენან დიდოფეთენთი თაფუ-ისქანიში დეфთერეფეს. მოჰაჯირეფეში მთელი რენ მუსლიმანი. ამ მოჰაჯირეფეში დოლოხე ქრისტიანეფეშენ ჩქარ მითი ვა რენ, მთინი გიწვათ, ცარობაში რუსჲაში ოქთალაქ ქრისტიანეფეს მოჰაჯირი ოყოფიმუშა იზნი ვა მეჩერენ. ახირის, ანდღანერი ნდღას,  მოჰაჯირეფეში მთელი რენან თურქული დობადონარეფე დო რახატ- ხუზურონი სქიდუნან ართნერი ბანდარაში თუდე. გურჯი დო ლაზი ვა ოკუიწკასუნონ თარიხური პროსესის, ამკათა ჟურ ხალკი რენან; მა ეშო ვისიმადეფს. ნენაფე მუთეფეში დო სქიდალაფე მუთეფეში ართიმაჟურაშა დიდო მენგაფერი რენან. ენთეფე ოკოწკუ ვა რენ მუმქჲუნი. ხვალა ლაზი დო გურჯეფე შენი ვარდო, თურქიჲეში ჯუმჰურიჲეთიში მთელი ჩქვადოჩქვა ეტნიკურ-ჯინჯონი დობადონარეფე შენი რენ აჲა ნოთქვამე ჩქიმი. მთელითი ხორცი დო ბუცხა სთერი რენან. თქვანი კითხალას აშო ჯოღაპი მემაჩენ მა. აჲა ამბარიშენთი მოლაფშინა, გურჯეფე დო ლაზეფე; ნენა, კულტური დო სქიდალათენ ართიქართიშა ირიშენ ხოლოსონი ჟურ ხალკი რენან. გურჯი, ილლათი ქრისტიანი იყვასუნონ; ამკათა ნოთქვამე ფელაფერი ვა რენ. ეტნიკური მინობა ჩქვა რენ, დინითი/ რელიგიათი ჩქვა რენ. ჩქვადოჩქვა რელიგიაფეშენ ხალკეფეს სქიდუნან ქიანაში დიდო დობადონაფეს. გურჯი ოყოფიმუ რენ ქრისტიანი ოყოფიმუ ჲადო მოლაშინუ რენ გურჯუფეში თარიხიშენ უამბარე ოყოფიმუ. ამკათა კოჩეფეს თარიხიშენ ამბარი ვა უღუნან. გურჯეფეში თარიხიში არ ნოწილე გამაკათუ რენ აჲა სიმადა. ქრისტიანობაშ წოხლენი ორაფესთი გურჯეფე ქორტეს აჲა ქიანას. ნოწირენი ქომექჩათ; გურჯეფეში დიდი მაფა ფარნავაზიქ გედგერეტუ ემინდრონერი იფთინერი გურჯული მილლური/ ეროვნული ოხენცალე; თარიხიში ქეთაბეფექ ეშო ამბარეფე მომჩაფან; მარა ქრისტიანი ვა რტუ დიდი მაფა ფარნავაზი.  ართნერი მაფა ფარნავაზიქ იფთინერი გურჯული ალბონითი წოფხერეტუ. ანდღანერი ნდღას; გურჯეფე რენან დიდო-რელიგიალონი მილლეთი. ორთოდოქსი, კატოლიკი, მუსლიმანი გურჯეფე, ჲაჰუდური რელიგიაშენ  გურჯეფე. ანთეფეშ გალე, აჩქვა ანდღანერი ნდღას, ბუდიზმი, ჲაჰოვაში შაიდობა სთერი რელიგიაფეშენ გურჯული დობადონარეფე ქორენან გურჯისთანის. ანდღანერი ნდღას, ხოლო ქრისტიანი თურქეფე დო ქრისტიანი არაბეფეთი ქორენან ქიანას. მთინი გიწვათ ნა, დიდო- რელიგიალონი ოყოფიმუ იძირინენ მთელ ხალქეფეში დოლოხე  ანდღანერი ნდღას.

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; “ლაზეფე გურჯეფეშენ მოხთიმერი რენ,” ვარნა “გურჯეფე ლაზეფეშენ მოხთიმერი რენ.” მის აჩქინენ ქი?! ამკათა პოლემიკეფექ ჩქინებური ჯუმალობას მხუჯი ვა მეჩაფს. ანდღანერი ნდღას ჩქინ თურქიჲეს ფსქიდურთ. დღაშენ დღაშა ჩქინი მინობაფე ღურუნან; ჩქინი ნენაფე ღურუნან. მუჭო პათ დო ხეს ხე-ოკოკლიმერი ჩქინი მინობაფე ვოსქედინათ; მუჭო პათ დო ჩქინი ნენაფე ვოსქედინათ. აჲა ვა რენ პოლიტიკური გაგნაფა, მარა კულტურული გაგნაფა. თქვან მუეფე ისიმადეფთ აჲა თემაში ჟინ?!

მურატ კასაპი:  თიშენ კუდელიშა მათი თქვანი სთერი ვისიმადეფ. ემკათა ობარბალუფექ, უფშუ პოლემიკეფექ ჩქარ ვა ნუმხჯუფან ხალკეფეში ჯუმალობას. სფეროში ნოჩალიშეში ორას რტუ; მა დიდო გოფთი ბათუმიშენ მოჰაჯირი გურჯი დო ლაზეფეში არდიდო ოფუტეს. ამ ჟურ ხალკიშენ ოჩილუ- ოქიმოჯუფე დიდო რენ. ლაზური ნენაში მაღარღალე ჩილიქ იგურერენ გურჯული ნენა მკულე ორაში დოლოხე. ართნერი ხალიშენ გიწვათ; ლაზეფეშა ნისა მეხთიმერი გურჯი ჩილიქთი ლაზური ოღარღალუს ქოგეოჭკერენ მკულე ორა შკულე.  ჯენაზეფე მუთეფეში, ჭანდაფე მუთეფეში, შენლუღეფე მუთეფეში, მევლიდეფე მუთეფეში ირორას ართიქართი კალა იწოფხინერენ წანაფეში მორგვალის. ასთი კართა ხალკი ართიქართი კალა სქიდუნ აწინერი ორას. ანდღანერი ნდღას, ლაზეფე გურჯეფეშენ მოხთიმერი რენან ვარნა  გურჯეფე ლაზეფეშენ მოხთიმერი რენან ჲადო პოლემიკეფეთენ  ობადუ ვარდო, კულტური ჩქინიში ოსქედინუში გზალეფე ოგორუ, ნენა ჩქინი ოჩვალუში გზალეფე ოგორუ, ანთეფე აღანი თასეფეს ოგურუში გზალეფე ოგორუ დომაჭირნან. ემუშენითი ხეს ხე მეჩამერი შურდოგურითენ ოხანდუში ვორეთ ჩქინ.  იდეოლოჟეფე გალე მევაშქვათ აქ. ხალკი ჩქინის თოლი ვა უღუნ ნამთინი დიკტატორული სიმადაფეშა; ამკათა სიმადეფე მევაშქვათ დო მოჰაჯირი პაპუშპაპუფე ჩქინიში გონოშინეფეს მანჯობა დოფათ; აჲა დომიბაღუნან ჩქინ.  მოხთიმერი მოჰაჯირეფეში ოხვეწუფე გამავიღით ჩქინ ქეთაბიში დოლოხე.  ყინი ოკოკიდინუში პერიოდის ჩქინდა დიკტა- ხვენერი არ გაგნაფათენ, ენთეფექ მოჰაჯირი ვა გამახთერენან; აჲა კაიხეშა იძირენ ენთეფეში ოხვეწუფეშენთი. იფთი ენთეფეში ემინდრონერი ხალიშენ ამბარი მიღუტან დო ეშო მჭიფაშაში ბღარღალათ. ლამთინალაშა ანქსი ღარა კალა დოდგითათში, ხალკის თქვანდა თოლი აყვენ.  ოფუტეფეს გოფთით დო ექონი ამბარეფეშენთი აჲა ხალი  მსქვაშა ქობძიროფთ ჩქინ. თქვან ნამთინი ლაზი დო გურჯი გამანთანერეფეში პოლემიკეფეშენ მოლაშინაფთ, ხალკის ემკათა პოლემიკეფეშა თოლი ჩქარ ვა უღუნ.

 

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; ნამთინი აქონური გურჯი გამანთანერეფექ, “გურჯეფე დო ლაზეფექ ჲეზდეს მუსლიმანობა ოსმანლიში კილიჯიში ზორითენ,”- ჲა თქუმერნან. მუეფე გათქვენან ამკათა ამბარეფე შენი?

მურატ კასაპი: ენთეფეში ამკათა სიმადაფე რენან ოშქე ოშწანურაფეში დინიში გაგნაფაში ნაყონა; მა ეშო ვისიმადეფს. გურჯეფე დო ლაზეფექ ჲეზდეს მუსლიმანობა კილიჯიში ზორითენ ოსმანლიში ხეცალას ჲადო ჩქარ თარიხური რაბისკა ვა რენ არქივეფეს. აჲა იდიაში მანჯეფექ ვა ღარღალაფან არქივეფეში რაბისკაფეშენ. ედო აჲა მესელეს ჰისიური/ ემოციური, იდეოლოჟიური ოხოწონაფათენ მენდაწკედუფან ამკათა კოჩეფექ. გურჯეფექ ედზეს ისლამობა ოსმანლიში ხეცალაში წოხლენი ორაფესთი; ამკათა რაბისკაფეთი გამიჩქვინერი რენან  ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბიში დოლოხე; ამკათა რაბისკაფეთი გამავიღით ჩქინ. ოსმანლიში ხეცელაშენ წოხლენი ორაფესთი მუსლიმანი გურჯეფეშენ ნამთინი კოჩეფე ქომეხთერენან დო დიბარგერენან აწინერი სივასი დო კაჲსერი სთერი ნოღაფეშა; ამკათა არქივიში რაბისკეფეთე ხეს ქომიღუნან ჩქინ.  ბათუმი დო მუში გომორგვას სქიდერი ხალკიში ისლამიზასჲონი პროსესი იხორცელინუ ოსმანლიში ხეცალას. ოსმანლიქ აჲა ტერიტორიას მთელო ხე გედვუშკულე, ექონი ნუфუსი იკოროცხინუ. ექონი კოროცხერი ნუфუსი რტუ დიდოფეთენ ქრისტიანი. (100) ოში წანაშკულე, ექონი ნუфუსი ხოლო იკოროცხინუ. ხოლო ქრისტიანი ოფუტეფე ქორტეს ექონი ტერიტორიას; ენთეფეში რაბისკაფეთი ქორენ. ედოხოლო, ოსმანლიში ირიშენ მენჯელონი პერიოდი რტუ ეჲა. ოსმანლიში ოხენცალეს ექონი ხალკი მეჭირობათენ მუსლიმანი ნოქთინუში პოლიტიკა უღუტუ კონ ნა, მთელი გურჯისთანის სქიდერი გურჯეფე დო ლაზეფე მუსლიმანი იყვასუნტეს. ქობულეთიში გომორგვაშენ აღანი მუსლიმანი ჲადო ნამთინი კოჩეფეშენ მოლიშინენ (1835) ვითონ ოვრო ოში დო ეჩი დო ვიტო ხუთი თარიღონი დეфთერის. ხვალა ბათუმი დო მუში გომარგვა ვარდო, ნოღა თბილისი დო გურიაში მუხურეფეშენთი მამგურო მუსლიმანი გამახთიმერი გურჯი ოჯაღეფეში რაბისკაფე ქომიღუნან ჩქინ არქივი ჩქინის; აჲა ამბარი რენ  (19.) ვიტო მაჩხორანი ოშწანურაში ოშქენდაფეშენ. ოსმანლიში ოხენცალექ ქრისტიანი ხალკის დიდო მაღალი  ხარჯი აკვანდუ, ემუშენითი აჲა მეჭირობათენ ისლამობა ეზდუ ექონი ხალკიქ ჲადო თქუმერნან ნამთინეფექ. აჲა ამბარითი მთინი ვა რენ; ხილაфი რენ. ირიშენ წოხლე, გურჯისთანიში გომორგვაშენ კორობინერი ოსმანლიში ხარჯი რენ თაბალა მაჟურა მუხურეფეშენ კორობინერი ხარჯეფეშენ. ეკონომიში მიზეზითენ მუსლიმანობა ჲეჩქინდუ ექონი ტერიტორიას ჲადო გამოგნაფაფს ნამთინი კოჩეფექთი; ოსმანლიში ხეცალაშენ წოხლენი ექონი ხალკიშენ კორობინერი ხარჯეფეში რაბისკაფე დო ხოლო ემინდრონერი ექონი ოფუტარეფეში ეკონომიური ხალეფეშენ რაბისკაფე მეჩამუში რენან ამკათა კოჩეფე. ოსმანლიში ხეცალა დო ემუშენ წოხლენი ამბარეფე მუთეფეში ოხოდგერი გამოგნაფან ამ კოჩეფექ. აჲა ამბარეფე მუთეფეში  მთინი რენანი, მთინი ვა რენი; აჲა სოლენ ოხოვოწონათ?! მარა, ოსმანლიშენ წოხლენი ბათუმი დო მუში გომორგვაშენ კორობინერი ხარჯეფეში მუკონობა დო ოფუტარეფეში სქიდალაფეშენ ამბარონი რაბისკაფეთენ ჭარელი არ ქეთაბი ვა გამიჩქვინუ ჩქარ მითი შკელენ აწიშაქის. ემკათა კოჩეფეში ემკათა ნოთქვამეფეში ოდუდე რენ არ რუსი ჟურნალისტიში მჯვეში ამბარი. ამ რუსი ჟურნალისტი მენდიჩქვინერენ ბათუმიში გომორგვაშა ცარობაში რუსიაში ორას. ოფუტარეფეშენ ვოგნი აჲა ამბარი მა ჲადო ჭარერენ ამ რუსი ჟურნალისტიქთი. მარა კაიხეშა მიჩქიტან, ამკათა ამბარის ჩქარ თარიხური მთინობა ვა უღუნ. აჲა რენ სოვჲეთისთანიში ორაშენ გენომსქიდე იდეოლოჟიურ- თარიხური ზმონა დო გაგნაფაში ნაყონა. მარა თქვან გაძირენან ეჲა გომორგვაში ოქთალაშენ ამბარონი კართა რაბისკა მეჩქინერი პერიოდეფეთენ ოსმანლიში არქივეფეს.  ბათუმი დო მუში გომორგვაში ისლამიზაჲონიშენ ამბარონი არდიდო რაბისკა ქომიღუნან ჩქინ. გურჯი შეჰიდეფეთი ქორტეს ჲავუზ სულთან სელიმიში ჩალდირანიში სეфერიში ორას. ბათუმი დო მუში გომორგვაში გაჲრიმუსლიმეფეში ჰაკეფეთი ოჩვალუ შენი უდოდგინუ фერმანი ნინჯღონერენ შქაგურიშენ. გომორგვაში ხალკის ხვენერი პატინობა შენი, ემკათა მაქთალეფეს კაი გეჩინადვერენ დო ჯეზათი მეჩერენ ოსმანლიში შქაგურონური ოქთალაქ. ოსმანლიში არქივეფეში რაბისკაფეშენ გურჯისთანი დო გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბი ჩქინიქ ამკათა დულჲაფეშენ ამბარეფე მეჩაფს. ემკათა კოჩეფე ოკითხუში რენან აჲა ქეთაბი ჩქინი. არქივიში რაბისკაფეში თეთენ ოღარღალუ რენ ირიშენ ფელაფერი დულჲა; ემკათა კოჩეფე აჲა ოჩქინუში რენან. 

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი; აღანი კულტურული ნოჩალიშეფე, ნოხვენეფე, პროჟეფე გიღუნანი? ჩქინდა აღანი სურპრიზეფე გიღუნანი კულტურული სფეროს?

მურატ კასაპი: ირიშენ წოხლე ოსმანლიში გურჯეფე ჯოხონი ქეთაბი ჩქინიში მონძინერი დო ხამფინერი მაჟურანი გამაჩქვა შენი ვიხანდეფ მა აწი. აჲა ქეთაბი ჩქინიში თურქული გამაჩქვათი გურჯული გამაჩქვათი გამიჩინუ მკულე ორაში დოლოხე დო ემუშენი. მილლეთიქ უდოდგინუ აჲა ქეთაბი მაკვანს.  ემუშენითი აჲა ქეთაბიში მონძინერი დო ხამფინერი გამაჩქვა ასთახოლო ოხაზირუ მინონ მა. გომორგვა მაჭახელი შენი მაჭახელი ოსმანლიში არქივეფეს ჯოხონი პრესტიჟული არ ქეთაბი პწოფხუფ მა. ამუშ გალე, აჲა ემედენი იხაზირინასუნონ გამაჩქვალუ შენი მკულე ორაში დოლოხე. სუპრიზეფე იყვასუნონან, სუპრიზეფე ქომიღუნ თქვანდა; ეშო მათქვენ აწი.  ხოლო არქივეფეშენ ესასონი დულჲაფე ოხვენუს მევაყონოფ მა, წოხლე ნოღა ართვინი, უკაჩხე ნოღა ბათუმიში ჟინ.

 

 

ალი იჰსან აქსამაზი: მურატ ბეგი, მა შუქური გიწუმერთ აჲა ოკოხთვალა შენი. თქვან მჭიფაშაში კითხალეფეს ნენა გემიქთირით. თქვანთი გინონან ნა, აწი ვოჩოდინათ აჲა ოკოთქვალა! მარა თქვან ოთქვალუში ჩქვა მუთუ გიღუნან ნა, ეთი მიწვით. ალლაჰიქ ბერე-ბარი კალა იროთე თქვან გოხელან.

მურატ კასაპი: ალი იჰსან ბეგი, ამკათა фურსატი მომჩით, მა ემუშენი შუქური გიწუმერთ. ნოთქვამე ჩქიმი აკონარი რენ. ალლაჰიქ ჩქინ ირის ოჯაღეფე ჩქინი კალა ხელა, შურსაღობა, გინძე სქიდალა მომჩან დო ირორას ართიმაჟურა კალა  დობდგითათ დო ფელაფერი ნოჩალიშეფე გამავიღათ!

+

 

aksamaz@gmail.com

 

https://www.circassiancenter.com/tr/hep-beraber-guzel-eserler-ortaya-cikartalim/

https://sonhaber.ch/hep-beraber-guzel-eserler-ortaya-cikartalim-turce-lazca/

http://www.gurcuhaber.com/2023/03/17/murat-kasap-hep-beraber-guzel-eserler-ortaya-cikartalim-turce-lazca/