Abdullah Onay ile Söyleşi (Türkçe- Lazca) 2. Bölüm/ “Hayvan Haklarının okullarda müfredata girmesi şart; başka yolu yok!”

 

Abdullah Onay ile Söyleşi (Türkçe- Lazca) 2. Bölüm

 

 

 

“Hayvan Haklarının okullarda müfredata girmesi şart; başka yolu yok!”

 

1.    Bölüm: https://sonhaber.ch/abdullah-onay-ile-soylesi-turkce-lazca-1-bolum/

 

 

 

Ali İhsan Aksamaz: Gerek İstanbul’da ve gerekse de diğer bazı kentlerde, bazı belediyeler çoğunlukla da köpekler için barınaklara sahip. Bu barınaklar yeterli mi? Bu konuya ilişkin ne düşünüyorsunuz? Neler söyleyebilirsiniz?!

Abdullah Onay: Barınaklar sokak ortasında öldürülen, zehirlenen kedi, köpeklerin hayatta kalabilecekleri bir yer, sığınak olabileceği beklentisiyle hayvanseverlere kabul ettirildi. Adeta ölümü gösterip, sıtmaya razı olmak gibi. Ama ilk açılan barınaktan itibaren, on binlerce köpeğin öldürüldüğü toplama kampları olup çıktı. Sürekli yok edilen köpekler, kısa süre içerisinde sokaklarda yerini alıyordu. Ama hiçbir zaman bunun nedenleri üzerine kafa yorulmadı. Üretme çiftlikleri, pet shoplar bu “eşya”ları üretiyor, tüketici alıp, kullandıktan sonra, sokağa, barınaklara terk ediyordu. Bu terk edilme oranı bir ara o kadar yüksekti ki, şu anda da çok çok azaldığını zannetmiyorum. Bu döngü sürüyor. Üretene, terk edene hiçbir yaptırım yok. Bedelini yüzyıldır köpekler ödüyor. Pek de uzak olmayan bir tarihte belediyeler, 25 kuruşa çoluk çocuğa kedi-köpek öldürterek toplattırıyorlardı.

Ali İhsan Aksamaz: Önceden Gülhane Parkı’nın içinde Hayvanat Parkı var idi. Ben iyice bilmiyorum, ancak bazı belediyeler yine de hayvanat parklarına sahip. Türkiye’de bazı özel hayvanat parkları da var.  Bu hayvanat parkları için de bir şeyler söyleyin! Bunlar faydalı mı çocuklar için?

Abdullah Onay: Hayvanat bahçelerinin çıkışı Avrupa’da insanın doğa üzerindeki egemenliğinin nişanesi. Yağmalanan Afrika, Asya gibi kıtaların yaban hayatı da aynı şekilde yağmalanarak sergileniyor. Bir dönem siyah çocukların da bu tür yerlerde sergilendiğini hatırlatırım. Burak Özgüner’in Meclis Komisyonunda verdiği bilgiye göre, 36 ruhsatlı hayvanat bahçesinde en az 16.000 yaban hayvanı tutsak. Batı’da doğal ortama benzetilmeye çalışılanlar da dâhil olmak üzere, hayvanat bahçeleri esir kampları. Hayvanları doğal ortamlarından, yaban hayattan koparıp, bir yere kapatmanın hiçbir hafifletici sebebi olamaz. Gülhane Parkı’ndaki bahsettiğin yer de çocukluğumdan hatırladığım kadarıyla korkunç bir yerdi. Kafesteki zavallı bir aslan, hemen girişte daracık bir alanda duran deve…

Ali İhsan Aksamaz: Sirkler ve sirk hayvanlarına ilişkine neler düşünüyorsunuz? Bu tür şovlar insanî mi?

 

 

“Umarız hayvanat bahçelerinin ve sirklerin tümü kapanır”

 

 

Abdullah Onay: Değil tabii ki, bütün o şovların altında neler yattığı yakın zamanlarda ortaya çıktı. “Eğitim” adı verilen bin bir eziyetle, o “eğlence” olarak görülen hareketler hayvanlara yaptırılıyor. Kapanma haberleri artıyor, umarız kısa zamanda tümü kapanır, bir insanlık ayıbı dönemi de sona ermiş olur.

Ali İhsan Aksamaz: Bazı hayvanlar, çoğunlukla da fareler deneylerde kullanılıyor. Öyle biliyorum. SSCB zamanında, Stalin’in bir deney kampı vardı.  Bu kamp, Sohum Kenti’nde idi ve de maymunlar askerî amaçlarla kullanılıyordu. Hayvanların dili yok. Bu tür vandal işleri bitirmek için insanlık neler yapmalı?

Abdullah Onay: Deney konusu büyük bir felaket, yapılanları anlatmak bile insanın yüreğini dağlıyor. Bütün teknolojik gelişmelere rağmen, hâlâ her yıl milyonlarca hayvan deney adı verilen işkencelerden geçiyor. Bu konuda mücadele veren Yağmur Özgür Güven’in dediği gibi, “ölmelerine bile izin verilmiyor.”[2] Halen de ABD ve diğer ülkelerde ordular, hayvanları denek olarak kullanıyorlar.

Ali İhsan Aksamaz: Gazetelerden okuyoruz ve televizyondan duyuyoruz, bazı zavallı hayvanlara öyle veya böyle zarar veriyorlar. Bu tür psikopat ve zalimane işlerin önüne geçmek için insanlık neler yapmalı hem Türkiye’de hem de dünyanın diğer ülkelerinde? Bu tür suçlar için yasal cezalar yeterli mi? Bu tür suçlar, ceza ile sonlanır mı?

Abdullah Onay: En önemlisi, yüzyıllardır süregelen ideoloji ile mücadele etmemiz gerekiyor. Hayvanlar üzerindeki egemenliği sorgulamak gerekiyor öncelikle. Her yıl milyarlarca hayvanı mezbahalarda, deney laboratuvarlarında, avlarda öldürüp, sokaklardaki hayvanlara şiddet uygulanmamasını beklemek pek gerçekçi değil. Bununla yüzleşmeyi sürdürmemiz gerekiyor. Sonra yasaları değiştirmek ve uygulamak gerekiyor, ama okullarda bunun müfredata girmesi de şart. Yani çok yönlü bir mücadele.

Ali İhsan Aksamaz: İnsan para ile satılır mı? Hayvan para ile satılır mı? Hayvanların bu acısı ne zaman nasıl bitecek?!

Abdullah Onay: Satılmayacakları, yani mal muamelesi görmeyecekleri, bir kişi olarak haklarına kavuşacakları zaman. Sorundaki “para” vurgusu önemli, yani hayvanları bir meta/ mal olarak görmeyi değiştirmek gerekiyor. Bu ideolojiyi, yasalarda, eğitimde, sokakta, velhasıl, şairin dediği gibi, “Annelerin ninnilerinden spikerin okuduğu habere kadar, yürekte, kitapta ve sokakta” yenebilmeliyiz…

Ali İhsan Aksamaz: Öyle görülüyor ki, çoğunlukla büyük kentlerde, günümüzde hayvan sevgisi fazla ve sürekli de artıyor bu sevgi! Ancak bazı hayvan severler, diğer hayvanları da değil de, yalnızca kendi hayvanlarını seviyorlar. Bu nasıl bir ruh halidir?!

Abdullah Onay: Bunu da “sahip olma” ile açıklayabiliriz belki, kendi malına sahip çıkıyor. Hayvanseverlik yayılıyor, ama epey problemli tarafları var. Bunları belki ileride ayrıntılı konuşuruz.

Ali İhsan Aksamaz: Bu söyleşi için size çok teşekkür ediyorum. Sizin söyleyeceğiniz başka sözünüz varsa, lütfen belirtin!

 

“Yüzleşmeyi sürdürmemiz gerekiyor”

 

Abdullah Onay: Ben teşekkür ederim, soruların ve söyleşin için. Farklı mağduriyetlerden gelenlerin, hayvanlar için daha kolay empati geliştirebileceklerini düşünüyorum. İnsan-hayvan ilişkisi bilinen tarih boyunca değişerek geldi. Bütün bu tarihi bilgiyi süzerek, geliştirilebilecek bilinç ile büyük bir dönüşümün yaşanacağı evrenin eşiğindeyiz sanki. Bu sadece insan-hayvan ilişkilerini değil, tüm toplumsal tahayyülleri de değiştirecek. Görür müyüz bilemem, ama görebilecek olanlar için ne büyük saadet olacağını tahmin edebiliriz. Hani, hatırlarsın belki, o bütün ırk ayrımcılığı dönemini görmüş geçirmiş 106 yaşındaki siyah kadın Virginia McLaurin, Beyaz Saray’da Obama ile dans etmişti ya, onun çok çok daha fazlası…

[2] https://hayvanlarinaynasinda.wordpress.com/2018/01/17/yagmur-ozgur-guven-ile-hayvan-deneyleri-uzerine-soylesi-olmelerine-dahi-izin-verilmiyor-1/

 

Bitti…

+

“Nʒ̆opulaşi mufredatikti skindinapeşi hak̆epe berepes dogurasunon; çkva gza va ren!”

[Noʒ̆ile- 2]

 

 

Ali İhsan Aksamazi: Ginon noğa İst̆anbolis, ginon majura noğapes, namtini belediyepes didopetenti coğorepe şeni axirepe kuğunan. Aya axirepe dobağine reni? Muepe isimadept? Muepe gatkvenan?!

Abdullah Onayi: K̆at̆u do coğorepe şeni, aya axirepe ipti pelaperi ižirinu skindinamaqoropepeş k̆elen. Sokağepes ğura do ğuržulişen ğuraşen k̆ai rt̆u aya axirepes oskidu do emuşeni; eşo oxoiʒ̆onu ipti.  Eşo isimadinu skindinamaqoropepeş k̆elen. Lai ğuraşen vardo, çaçxurişen razi oqopimu; amk̆ata gagnapa rt̆u aya simada. Mtini giʒ̆vat; ğurati, çaçxuriti ar va reni?!    Amk̆ata dulya rt̆u skindinaş axiri do mutu var! İptineri skindinaş axirişen doni k̆aixeşa ižirinu: Aya rt̆u k̆onsant̆rasyonişi k̆amp̆i. Edo (10.000) vit vit̆oşepeten coğori iqvilinu aya k̆onsant̆rasyonişi k̆amp̆epes. Aşo narentina, mk̆ule ora şk̆ule, xoloti vit̆oşepeten coğori udodginu ižirinet̆u sokağapes. Mara mitik aya dulyaşi mtini sebebi şeni va isimadu. Omralobaşi fabrik̆ape do p̆et̆şop̆epek omralapan aya “eşyape”. Muşterik aya “eşya” yeç̆opups, ixmars; ok̆açxeti oxorişen get̆k̆oçups. Varna sokağis varna skindinaş axiris skidasen get̆k̆oçineri bedigoç̆veri skindina. Oxorişen get̆k̆oçupe dido rt̆u arorapes. Aʒ̆iti dido va iç̆it̆anu; eşo domaʒ̆onen ma. Aya dulya xoloti aşo ren. Maartanik skindina omralaps, majurak skindina oxorişen get̆k̆oçups, mara çkar mitik varti maartanis, varti majuranis ceza meçaps; miti şeni k̆anonuri ceza va ren. Oşʒ̆anurepeşen doni, coğorepek ç̆vini nʒ̆orupan; ğurunan. Dido ʒ̆ana ʒ̆oxle va ren, belediyepek bere- baris 25 k̆uruşişen k̆at̆u- coğori doqvilapes.

Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxleşen noğa İst̆anbolişi belediyes kuğut̆u zup̆ark̆is Gyulxaneş P̆ark̆işi doloxe. Ma k̆aixeşa va miçkin, mara namtini bediyepes xoloti zup̆ark̆epe kuğunan. Namtini doxmeli zup̆ark̆epe korenan Turkiyes. Aya zup̆ark̆epeşi jin ar- jur nenati miʒ̆vit! Aya zup̆ark̆epe pelaperi reni berepe şeni?

Abdulah Onayi: K̆oçik lamtinalas geocginu; lamtinala p̆at̆işi geicginu k̆oçiş k̆elen. Edo eşoten yeçkindu žup̆ark̆epe Avrup̆as. Zup̆ark̆i ren aya cginaşi nişani. Skindinape nirçines zup̆ark̆epes. Afrik̆a do Asyas xe geidvinu; aşotenti mt̆k̆uri skidalasti xe geidvinu, xoloti xe geidvinen. Arorapes, uça berepeti nirçinet̆es zup̆ark̆i steri k̆afesepeşi doloxe; eşo komşuns ma. Burak̆ Ozgunerik çkin ambari komomçes Meclisişi K̆omisyonişen. Muşi aya ambaiten; (36) eçi do vit̆o anşi sert̆ifik̆oni zup̆ark̆i koren aʒ̆ineri Turkiyes. Minimumuro (16.000) vit̆o anşi vit̆oşi mt̆k̆uri skindina ren moloxuneri aya zup̆ark̆ep̆es. Geulvaşi dobadonapesti, buncinaluri muşişi mengaperi mteli zup̆ark̆epe molaxunale renan do mutu var. Skindinape buncinaşen get̆k̆oçu do moloxunus çkar sebebi va uğun. Edo amk̆ata k̆abaet̆i mututen va ixarsuvinen. Gyulxanaşi P̆ark̆işen molaşinap si, mati beroba çkimişen gomaşinen;  dido oşkurinoni soti rt̆u. K̆afesis molaxuneri bedigoç̆veri cilo; emedeni amaxtimonişi dido mʒ̆ule sotis molaxuneri aklemi…

Ali İhsan Aksamaz: 3irk̆epe şeni, ʒirk̆epeşi skindinape şeni muepe isimadept? Amk̆ata şovepe k̆oçinuri renani?

Abdullah Onayi: Moro, aya k̆oçinuri gagnapa va ren. Amk̆ata şovepeşi sebebi k̆aixeşa oxoiʒ̆onu t̆okseris.   Aya ç̆anda va rt̆u. Mancepek skindinapes onʒ̆orinapan “gamantanaten”. Aya şovi va ren, zulumi ren. Skindinapes rolepe mutepeşi bigaten dogurapan k̆oçepek. Edo bedigoç̆veri skindinakti bigaşi şkurinatenti roli muşi osağupan eya şovis. K̆arta ndğas 3irk̆epeşi muk̆onoba imʒikanen yado ambaepe vognapt çkin; bolaki, mepşvenat, arteriti va doskidas aya kianas!  3irk̆i ren k̆oçinobaşi oncğore; aya oncğore açkva içodas!

Ali İhsan Aksamazi: Namtini skindinape, didopetenti mtugepe ixmaren eksp̆eriment̆epesti. Eşo miçkin ma. SSRR-şi oras, St̆alinis kuğut̆u ar eksp̆eriment̆uli k̆amp̆i. Aya k̆amp̆i rt̆u noğa Soxumis do maymunepe ixmaret̆es askeruli noğirepeten. Skindinapes nena va uğunan! Edo amk̆ata vandalist̆uri dulyapeşi oçodinu şeni, k̆oçinoba muepe oxvenuşi ren?

Abdullah Onayi: ʒadapeşi tema ren didi k̆at̆asrofi. Xveneri amk̆ata dulyapeşen molaşinukti k̆oçis omgarinups. K̆oçinobas ʒ̆oxlemxtimu t̆eknolojiuri kuğun, mara k̆arta ʒ̆anas xoloti milionepeten skindinak işk̆ence nʒ̆irupan. Skindinapeşi hak̆epeşi aktivist̆epeşen Yağmur Ozgurik eşo tkumers: “Skindinapes oğuru şeniti gza va niçinen zalimepeş k̆elen.” Aʒ̆iti, Amerik̆a do majura dobadonapeşi ordupek skindinape ixmarnan askeruli dulyapes.

Ali İhsan Aksamazi: Gazetapeşen vik̆itxupt do t̆elevizyonepeşen vognapt, namtini k̆oçepek zavali skindinapes eşo varna aşo zarari meçapan. Amk̆ata psikop̆aturi do vandaluri dulyape oğindu şeni, k̆oçinoba muepe oxvenuşi renan, ginon Turkiyes, ginon dunyaşi majura dobadonapes? Amk̆ata k̆abaetepe şeni k̆anonuri cezape dobağine reni? Amk̆ata k̆abaetepe cezaten içodeni?

Abdullah Onayi: İrişen ʒ̆oxle, oşʒ̆anurepeşen doni naqoneri resmuri ideoloji k̆ala ok̆vak̆idinu domaç̆irnan. K̆oçi ren skindinaşi mance; eşo içkinen. Aya mancoba buncinaluri va ren; Ğormotişen va ren. İpti aya mancobaşi simada k̆ala k̆abğa domaç̆irnan.  K̆art̆a ʒ̆anas milyarepeten skindina iqvilen k̆oçepeş k̆elen mezbaxanapes, ʒadaşi laborat̆uvarepes, avapes. Xolo am skindinapak şkence nʒ̆irupan sokağapes. Aya zalimuri xali diçodas yado meşvenu realist̆uri simada va ren. Aya zalimuri dulyape k̆ala ok̆onagu domaç̆irnan ʒ̆oxle. Ok̆açxeti k̆anonepe oağanu do entepes quci meçamu domaç̆irnan. Mara nʒ̆opulaşi mufredatikti skindinapeşi hak̆epe berepes dogurasunon; çkva gza va ren. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na; aya dulyas xvala ar cepxe va uğun.

Ali İhsan Aksamazi: K̆oçi paraten gamiçineni? Skindina paraten gamiçineni? Mundes içodasen skindinapeşi aya ç̆vini?!

Abdullah Onayi:  Skindina açkva va gamiçinasen,  mali va işinasen skindina; skindinati k̆oçi steri işinasen, skindinasti aqvasunon hak̆epe k̆oçi steri, emoras içodasunon aya zulumi. “Para” tkumer si, aya nenas gebažgu skani beciti ren. Skindina mali va ren; aya aşo ožiramu domaç̆irnan.  Aya simada onʒ̆uranuşi voret çkin.  Çkin aya ideolojis ocginuşi voret  k̆anonepes, gamantanas, sokağis; mk̆ule nenaten şairikti eşo tkumers: “Nanapeşi nanişen sp̆ik̆erişi ambarişa; tişen k̆udelişa;  guris, ketabis do sokağis” ocginuşi voret çkin aya zalimobas…

Ali İhsan Aksamazi: Eşo ižiren, didopeten didi noğapes, andğaneri dğalepes skindinamaqoropeşi muk̆onoba dido ren, xoloti aya muk̆onoba udodginu irden. Mara namtini skindinamaqoropepek majura skindinapes vardo, xvala mutepeşi skindinapes qoropan. Aya muperi psikolojiuri xali ren?!

Abdullah Onayi: Gonep aya xaliti “mancobaşi gagnapaten” oxoʒ̆onapu domaç̆irnan. K̆arta k̆oçik mali muşişi mancoba ikips. Skindinamaqoropoba irden, mara didoti p̆roblemoni ren aya skindinamaqoropoba. Mis açkinen; çkin aya dulya mç̆ipaşaşi mağarğalenan arçkvaneris.

Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert aya int̆erviu şeni. Tkvan otkvaluşi çkva mutu giğunan na, eti molamişinit, mu iqven!.

Abdullah Onayi: K̆itxalape skani do int̆erviu skani şeni ma şukuri giʒ̆umer. Çkvadoçkva  mağduriyetepeşen moxtimeri, nʒ̆ireli  k̆oçepes manişa skindinapeşi aya xalişa emp̆at̆i aqven. Ma aşo mevisimadep. Çkineri tarixişen andğaşakis, k̆oçi do skindinaşi irtibat̆i iktiru do andğaşa komomixtes. Aya tarixişi mç̆ipaşaşi opağuten, ar ağani gagnapa yeçkindasunon. Edo aya ağani gagnapaten, ar didi goktiruşi ʒ̆oxleni ndğas voret lai, ma eşo momixteps. Xvala k̆oçi do skindinaşi munasebetepe vardo, mteli lamtinaluri tahayyullepeti oktirasunon aya goktiruk. Çkin mažirenani, ma aʒ̆işen va maçkinen, mara mitxanepek žirasunonan aya goktiru. Edo aya iqvasen didi saadet̆i; çkin aya memasidemenan aʒ̆işen, ʒ̆oxleşen maçkinenan do matkvenan. Gonepti siti gogaşinen, gonepti ambai giğun, razist̆uri dğalepeşen genomskide (106) oşi do anşi  ʒ̆aneri uça oxorca Virjinia Mak̆ Lorini xoreneret̆u Obama k̆ala Xçe Sarayis. Eya dğaşen dido dido mskva dğalepe kožirasunon k̆oçinobak…

Diçodu…

 

aksamaz@gmail.com

 

 

https://sonhaber.ch/abdullah-onay-ile-soylesi-turkce-lazca-2-bolum/

 

https://www.circassiancenter.com/tr/annelerin-ninnilerinden-spikerin-okudugu-habere-kadar/

 

 

https://hayvanlarinaynasinda.wordpress.com/2019/07/13/annelerin-ninnilerinden-spikerin-okudugu-habere-kadar-yurekte-kitapta-ve-sokakta-yenebilmeliyiz/

Lazuri T̆ekst̆ebi: Axmed Tant-oğli/ NANİ- NANİK MU QU?

 

NANİ- NANİK MU QU?

 

Tbilisişen mjua-na yulun-k̆ele ida-na, ar dğaş-ç̆k̆ule konodgitut ar ginže sirtis; aya sirtis coxons qini. Aya qini sirtis yexta do mjua-na-yulun-k̆ele mik̆iʒ̆k̆eda-şi, tkvani tolis ʒ̆oxle koguinç̆imen didi duzluği. Am duzluğis jin orta şkas ren ginže do mskva goduzaneri duzi.

İşte ia parto do didi duzluği ren K̆axeti do ginže ğali-ti ren- Alazanişi Ğali. Aya ğalik K̆axeti ok̆ortups orta ieris. Akolendoni semtis uʒ̆umelan mole do ekoleni semtis mele. Melendoni semtis sinori guʒ̆užin- didi do yek̆uk̆uʒaneri sirtepe.

 

İşte aya sirtepek ok̆ortupan K̆axeti Dağistanişen, namu-na giç̆k̆en aya sirtepeş ok̆açxe.

Melendon na mik̆iʒ̆k̆eda, em yeris eger k̆ai goşonʒ̆k̆eda egere na, kožirop kvaşi oxorepeşi parçape. Aya parçape emuşi nişani ren-ki, sifte ak kyoi  rt̆eren.

 

İşte, sifte am yeris rt̆eren k̆ai modido kyoi, namus-na coxont̆u Vaşlovani. Aya kyoi mjua-na gyulun-k̆eleni semtişen got̆k̆imeri rt̆u binexepeten do mjua-na yulun-k̆eleni semtişen muk̆utut̆u ç̆ita daği do sirti. Kyoişi oxorepe mteli-ti kvaşi t̆u. Amuten belli ren-ki, akoni k̆oçepe mʒika zengini rt̆asint̆es. Vaşlovanişi kinaris mjua-na yulun-k̆eleni semtis dağişi yakinis dodgimeri t̆u jur t̆abak̆ali kvaşi oxori. Aya oxori Zurab Kartvelažeşi rt̆u. Amus uqount̆u Kartlişen meqoneri oxorca Magdani. Antepes uqount̆es sum ʒ̆aneri k̆ulani Keto. Keto mskva rt̆u; dido qoropt̆u nana muşişi obirus do bittum obirapapt̆u. K̆oçik “kop̆ç̆koma”ya- zop̆ont̆u, Keto-na žirat̆u vaxtis. Ketoşi nanak do babak ek̆o qoropt̆es mutepeşi beres-ki, emuşeni yalept̆es şuri.

 

Vaşlovanis do K̆axetişi başka yerepes em vaxtis guit̆es Lezgepe. Em vaxtis Lezgepe do Gyurcepe manžagerepe rt̆es. Lezgepek guimert̆es yamçepe, silahepe do K̆axetis gamaçapt̆es.

Ar dğas K̆axetişa komoxtu jur Lezgi. Antepe ar dğas Vaşlovanis rt̆es-şi, arteği, arkadaşi muşi-na ren, uʒ̆u majuanis:

“Çkin aşoten mu p̆aminonan? Ak̆o tucaroba p̆it, amma mutu var gamaxtu akolen, ma ar fikiri komomixtu. Zurab Kartvelažes-na uqoun ç̆it̆a k̆ulani, giçkin-i? Zurabik do oxorca muşik ek̆o qoropan ia k̆ulanis-ki, ar dek̆ik̆e yani mutepeşi k̆ala var rt̆as-na, didelenan! Çkin ia bere kamovorkat do Dağistanişa yesiri mendaviqonat! Zurabis dido para uğun. Emuk yesiri geri keç̆opups do çkin dido para komomçafan”-ya!

 

Ar dğas Keto oxorcak goqonuşa mindiqonu yakini ç̆it̆a dağişa. Ak Ketok ar caş tude k̆vinçi kožiru do emuk̆ele unk̆ap̆u. K̆vinçi yeputxu do daha ekole kodoxedu. Keto-ti geriden notxozut̆u. Aşoten Keto mendra igzalu. Oxorca-ti geriden notxozut̆u.

 

Am vaxtis em yerik̆ala ia Lezgepe keçkindes. Arteği nank̆ap̆u Ketos do imt̆u. Oxorcas oqurinu var maç̆işinu, emuşeni-ki majurani Lezgik tamam em vaxtis tis biga gok̆iru oxorcas do kak̆onaqvilu.

 

Lezgepe imt̆es Dağistanişa do Keto-ti yesiri mindiqones ek. Zurabi do muşi oxorcas mutu var uçkit̆es: “Elbet oxorcak̆ala ren- ya do mʒika vaxti- ç̆k̆ule komulvan”-ya, amma ia oxorca-na moxtu vaxtis, mteli şei konagnes; Lezgepes gyotxozines gosilaheri delik̆anepe, amma entepes var naç̆işines.

 

Zurabik do muşi oxorcak dido meraği ikipt̆es, do aʒ̆i mu qvasint̆es, var uçkit̆es. Amma merağiten mu iqven: Delik̆anepe boşi-boşi geri guiktes.

 

İa kyois, nameis-na skidut̆es Keto-na mork̆es Lezgepe, ar didi zengini k̆oçi skidut̆u. Aya k̆oçi mteli Dağistanişi gverdişi naibi rt̆u. Dido untu, amma bere hiç var uqount̆u. Emuk do oxorca muşik iduşunt̆es: “Ar mişişi bere doviberat”-ya...

 

Ar dğas aya naibiş oxoriş ʒ̆oxle ia Lezgepe guliles. Naibik ia bere kožiru do Lezgepes ducoxu. Naibik Keto keç̆opu do muşi bere doqu.

 

Ketok em sifteneri vaxtepes dido imgart̆u; emus gvaşinet̆u muşi oxori, nana do baba muşi, amma aya naibi do muşi oxorca dido k̆ai guroni rt̆es. Ketos ek̆o k̆ai oğodes-ki, nana do baba muşi do oxori muşi kagoç̆k̆ondines, kagoç̆k̆ondines mteli şei sifteneri.

 

Zurab Kartvelažes var uçkit̆u mu qves Lezgepek muşi k̆ulani. Dido gorapapt̆u orta Dağistanis, amma mutu va žiru.

 

Eşo mik̆ilu otxo ʒ̆ana. Ar dğas Kartvelažeşi ar çinoberi Lezgik ambai komuğu Kartvelažes: “Skani k̆ulani aya do aya naibis uqoun”- ya. Kartvelažek numçinu naibis: “İa k̆ulani çkimi ren, momirk̆es do mindiqones-ya. Sin çkimi k̆ulani ma komomçi do mu-na ma mak̆vanda, mekçap” -ya. Naibik cevabi aşo numçinu: “Aya k̆ulani skani-na rt̆u sifteşen komiçkit̆uk̆on-na, mendagincğonopt̆i, amma aʒ̆i man do çkimi oxorcak eşo p̆qoropt emus-ki, mjura amuş jin iemixtepan- ya. Ketok-ti mqoropan muç̆o nanas do babas. Mteli kagoç̆k̆ondu ekoni, mutu va şuns... Emuşi baba do nana çkin voret, Ketos mus-ti eşo uçkin... Aʒ̆i yano ren! K̆axetişi mteli zenginluği man komomçat-na, Kero var mekçapt”- ya!

 

Mu qvasint̆u Zurabik? Ketoşi mork̆apu unt̆u zoriten ya-da dubaraten! Muk̆o fara oçku gosilaheri k̆oçepe Dağistanişa Ketoşi mork̆apu şeni, amma mutu var iqu; naibik mteli şei koşignu, gzas meşat̆k̆obineri Lezgepe iluxunapt̆u Gyurcepes!

 

Aya konagnu Zurabik; çinoberi Lezgepe noçku naibişa, xe başka turli gyak̆nu dulyas do uʒ̆u-ki “mutu va minon! Skani k̆ala rt̆as Keto”-ya...

 

Mik̆ilu vit ʒ̆ana, Keto-na mork̆es Lezgepek. “Kartvelažek bere muşi aʒ̆i daha va gorups”-ya, naibik iduşunt̆u. Tamam em vaxtis Zurabik kyezdu eç gosilaheri delik̆anepe do igzalu naibiş kyoişa do ek dot̆k̆obu em kyoişi yanik̆alani dağis. Em axçamis çinoberi Lezgi kagextu kyoişa do ambai komuğu: “Keto k̆atta ç̆umanişi majuani kyoişa nulun žabuni arkadaşiş ožiruşeni-a. Gza-ti em dağik̆ele uğun” - ya...

 

Mtini-ti ç̆umanişi Keto em gzaten-na nit̆u, baba muşi Zurabik kožiru. Zurabi mextu Ketoşa do uʒ̆u-ki “Man skani baba vore; si ak mt̆k̆obaşaşi mogiqones ç̆it̆a t̆i-şi do man aʒ̆i geri giqonaminon”-ya.

 

Keto kaguişaşu, hiç mutu-ti va nagnu. Zurabik isimadu: “Aʒ̆i dido bğağala-na, komžiropan”-ya, nank̆ap̆u Ketos do başka gzaten oxori muşişa komuqonu. Naibik dido k̆oçepe notxozinu, amma Keto başka gzaten-na niqonop̆t̆es-şeni, va naç̆işines.

 

Komuqonu Zurabik Keto muşi oxorişa, amma Ketok miti var içinu, bittum meraği ikipt̆u, mutu var imxort̆u... Nana muşik Keto ç̆it̆a-na t̆u vaxtis, ç̆it̆a bağis osterapt̆u do ia yeri oʒ̆iru- belki kogvaşinas- ya, amma Ketos mutu var gvaşinu. Keto-na ç̆it̆a rt̆u vaxtis Kilisek-na ğanʒ̆k̆alap̆t̆u, xeepe artikartis geçapt̆u; amuşeni Kilise-ti oğanʒ̆k̆ales, amma amuten-ti mutu var iqu. Ketos oʒ̆ires muşi babaʒ̆ape, amma Ketok xolo imgart̆u do mutu var axelet̆u.

Ar fara Ketoşi nanas ar manžagerek uʒ̆u-qi -“Skani k̆ulani sin dido megingaps, jurik-ti yalis gyoʒ̆k̆edit do belki mutu konagneps”-ya. Gyoʒ̆k̆edu Ketoşi nanak yalis do mus-ti gyoʒ̆k̆omilapu. Amuten-ti mutu var iqu, amma Ketok mʒika ik̆viru. Nehayeti Ketoşi baba do nanak tkves: “Şkvit- ovro ndğa-ti pçvat do mutu var iqu-na, gerisigeri mendavucğonat”-ya; muk va doğuras do ek rt̆as”-ya!

 

Ar ndğas dido mç̆ima mç̆imu; em seris Keto raxat̆i cant̆u; ç̆umanişi-ti, kiselu-şi, bağis mʒika goxtu; mʒika xeleberi rt̆u. Nana muşis-ti, aya-na žiru, axelu, doxedu odas do vit ʒ̆anas-na var ubiraput̆u, emuşi obiruşi xoşi komuxtu do kogyoç̆k̆u “Nani-nani” -şi obirus.

 

Keto em vaxtis majurani odas xet̆u. Nana muşişi birapaşi sersi- na şignu, mutxani gvaşinasint̆u, nenas gyužit̆u, amma mu rt̆u, daha var nagneret̆u!.. Nana muşik daha ibirt̆u onʒ̆elişi obiru, - “Nani- nani!”

 

Birdembir Keto ieʒxont̆u deli’steri do nana muşik̆ele unk̆ap̆u: “Nana”-ya do kodolvak̆itu. Ok̆ule baba muşişa-ti unk̆ap̆u: “Baba! Baba” -ya do dido acundu baba muşis-ti... Babaʒ̆ape-ti kiçinu, mteli şei kogvaşinu; Lezgepeşi dolokuni kamuiʒ̆k̆u do Gyurcepeşi kodilikunu; ek̆o xeleberi tu-ki, xesap̆i var iqven!

 

Keto muşi baba do nanak̆ala skidut̆u; ekule dokimoces, ar k̆ai beres komeçes do kogyoç̆kes k̆ai oskidus.

 

Ketok dido qoropt̆u naibis do muşi oxorcas do moqonapu baba muşis entepe... Amuç̆k̆ule naibi do muşi oxorca k̆atta ʒ̆anas muites do muik̆itxupt̆es Keto... Heşo diqu!

 

Axmed Tant-oğli

 

[Arnold Çikobava, “Ç̆anuris Gramat̆ik̆uli Analizi T̆ekst̆ebiturt, Tbilisi, 1936)

 

 

aksamaz@gmail.com

Lazuri T̆ekst̆ebi: Muxamet̆ Vaniže (Vanili-oğli)/ ZEKİE

 

Muxamet̆ Vaniže (Vanili-oğli)

+

ZEKİE

 

 

Ar yaziş t̆aonis Osmani Xopaşa nit̆u. Fazla-na mçxvapa aqu, ar txomuş tude qini ʒ̆k̆ai koşu do kilinciru. Dido vaxtis kocant̆u.

 

Gok̆uʒxu-şi-k̆ule mjua mzoğaşa ar mt̆k̆o doskideret̆u, do Xopaşa sum saat̆işi gza xolo kuğut̆u.

Osmani k̆ap̆ineri nit̆u, hama mʒ̆k̆upik manişa xolo msva kogot̆u.

 

Eşo mʒ̆k̆upu-ki, Osmanik gza var žiropt̆u. Em vaxtis kogvaşinu, baba muşik-na uʒ̆veet̆u- “Ser govit̆i-şi, ecillepek kva mastoles- ya, ç̆it̆a Xasaniş Ali ecillepe odeles- ya do emuşeni aʒ̆i unose ren” -ya.

 

“Aʒ̆i man-ti eşo domoğodes-na, mu qvan nana do babak? Acaba amseri tis mu momidgin?”

Antefe isimadept̆u Osmanik do guişi bangalis usimint̆u, do çumert̆u-“Ecillepe mundes mulvan do modelapan”-ya. Hama em vaxtis ar fikri komuxtu-ki “Mellimik-na miʒ̆veret̆es- dunyas ecilli do ç̆ink̆a var yen-ya do k̆oçi şkurinapate idelen- ya! Belki mtini ren! Muellimepek mʒudi var zop̆onan!”

 

Am nenapete Osmanik mʒika gui kamuiceru. “K̆oy, mutxanoren, mağodas, ar ak kamoişvaca!”-  tku Osmanik do ar xomula ʒ̆ipuişi kyokis kelaxedu. Ar saatis koxet̆u. Em vaxtis ar sesi şignu: “Biç̆epe! Aşo moxtit, aşo! Gza ak ren!” aya- na şignu Osmanik, guişaşu do usimint̆u k̆oçepeşi oğağalus. Mʒika vaxtiş k̆ule k̆oçepe komextes

 

Osmanişa. Osmani-ti oğağalu şeni dixaziru, do ar k̆ele k̆ai aʒ̆onu, hama ar k̆ele-ti aşkurinet̆u. K̆oçepek, Osmani-na žires: “Aya mi ren? Mi ren” -ya do oqurus kogyoç̆k̆es. “Ma vore Xuşut̆işi Osmani!”

 

 (Xuşut̆i t̆u Galt̆iba kyoişi çkinaperi reizi do bere muşi Osmani oçkumert̆u Xopaşa- “Belki mektebis kamiqonupan”- ya. Osmanik otxo ʒ̆anas Galt̆ibas dik̆itxeret̆u do didi mektebis ok̆itxu unt̆u).

 

“Si miş bere re? Mu ikip ak?”

 

“Ma Xuşut̆ Reizişi bere vore. Xopaşa mevulu!”

 

ʒ̆oi tkvi, ʒ̆oi, miş bere re? Seriş gverdis ak mu ikip?”

 

Osmanik duʒ̆u, muç̆o-na ağoderet̆u do gyolumceret̆u.

 

“Ho, ho, Xuşut̆ Reizişi bere ren!”- içinu arteğik do arkadaşepes uʒ̆u.

 

“Hayde, moro çkin-ti Xopak̆ele mevulut do isa vidat!”

 

K̆oçepek ok̆opurçulus kogyoç̆k̆es do Osmanis uʒ̆ves: “Çkin-na ak mžirit, mitik̆ala var tkva!”

 

 “Var, var!”

 

Osmanis dido kai aʒ̆onu e k̆oçepe-na žiru do arkadaşi aqves. Ok̆açxe xolo muit̆es k̆oçepe, hamma Osmani ʒ̆oxlenerepe k̆ala nit̆u.

 

Seriş gverdi diqu. Mzoğak̆ele ixi bart̆u. ʒas buluti molaperi t̆u do mʒ̆k̆upi t̆u. T̆aoni ok̆oxupt̆u.

Osmanis ok̆itxu unt̆u em k̆oçepeşi ser goxtimuş ambai, hama var atkvet̆u.

 

Xopa Bucağiş tis ar gza gulilaps. Ekçağa-na mextes, Osmani em k̆oçepes kelvaʒ̆k̆u do cumadi muşişi oxoişa kagelaxtu; em k̆oçepe mik̆iles.

 

Osmanis oxoiş nek̆na kagunʒ̆k̆es. Donoç̆k̆inde-na t̆u-şeni, ambai va k̆itxes do kodoncires. Osmaniş tolepeşa nciri var muit̆u do aşo fikrepete isimadept̆u: “Acaba, em k̆oçepe var bžirat̆ik̆on-na, ma mu mağodasunt̆u: Ya dovidelet̆i ya-da mutuk komimxort̆u do kagomdunut̆i aşo k̆ai biçi! Acaba, em k̆oçepe miepe t̆es? Ser mot guit̆es?”

 

Am fikrepes t̆u Osmani hama manişa xolo ncirik gyocginu.

 

Dotanu. Kyoyluğis mjua guilu, hama Osmani daha izmocepes goşaxetu, goya mektebis kamiqoneret̆u do xeleba uğutu. Mağali gyaoba diqu. Osmanis tolepes mjua-na dolvaçxat̆u kagok̆uʒxu do kiselu. Mektebis amaxtimu izmoce-na t̆u-şeni, dido p̆at̆i aʒ̆onu, ti gonk̆anu do tku:

 

“Acaba, çkimi dulya muç̆o meç̆k̆odasinon?! Mektebis var amamiqones-na, mu pa?”

 

Aşope isimadu Osmanik do ar fikri komuxtu: “Xusein Ağaşa vida do belki emuk mektebis kamamiqonops-ya.

(Xusein Ağa t̆u didi k̆oçi; k̆itxei va rt̆u, dido nosei-ti va rt̆u, hama didi ağa-na t̆u-şeni, xukmi uğut̆u. Mitis dulya-na uğut̆uk̆on, emuşa nit̆es do emuk uxvenupt̆u. Hama ruşvet̆is dido qoropt̆u. Mus uqount̆u otxo oxorca; entepeşen ʒ̆oxle sum çkva naşkveret̆u, hama xolo-na žirat̆u mskva k̆ulanepe, illa oxoi muşişa muqonasint̆u, mitis mutu var atkvet̆u).

 

Osmani emuşen daha noseri t̆u, hama xe muşis mutu va rt̆u. Dido isimaduş-k̆ule ağaş oxoişa mextu do not̆ank̆u. Ar mskva oxorca kagamaxtu.

 

“Ağa ak ren-i?”

 

“Ko! Var iqven-i!”

 

 “Ar kobžira-na?”

 

“Diqondi do hele p̆k̆itxa!”

 

 Osmani ar saat̆is kort̆u neknak̆ala, hama mitik var gamiʒ̆k̆et̆u.

 

Doloxendon ar sesi şignu: “Aʒ̆i ducoxit em biç̆is!”

 

Oxorcak Osmanis nek̆na gunʒ̆k̆u do “Moxti”-a, uʒ̆u. Osmani ti gyemalei odas kamaxtu. Ağak zoi nenate uʒ̆u:

 

“Si miş bere re?”

 

“Ma Xuşut̆ Reizişi bere vore!”

 

“Muşeni moxti?”

 

“Mektebis amaxtimu minon do babak skanda

momoçku!”

 

“Ha, ha, ha... Çkva muşi’steri noseri cuma uqorun-i baba skanis, çkimda mektebis amaxtimuşeni mogoçkumes do muç̆o mogoçkumes, mus-ti var uçkin. Xakik mektebişeni var, eşo-na muit̆an çkimda, xe boşi var mulvan do si mutu var-ti-na, ar-jur kotumeş dolma-ti var mekçu do mogoçku-i? Dulyaşeni mogalenan do ağas mutu unon-ya var zop̆ont! Aʒ̆i igzali do jur dğaş-k̆ule moxti!”

 

Ağas kuçkit̆u, Galt̆ibaşa-na oxtimu-moxtimus jur dğa unt̆u do emuşeni “jur dğaş-k̆ule moxti”-a, uʒ̆u.

 

Osmanik konagnu dulya, hama mu qvat̆u, var uçkit̆u. Guiktu, dadi muşis oxveʒ̆u, jur kotumeşi dolma doxvenapu do ağas minduğu. Xut k̆oçis jur kotumeş dolma var dubağutes, hama başka yeişen xolo muğeret̆es do ağa razi diqu.

 

“Skani coxo?”

 

“Osmani!”

 

“Osman! Am biç̆is naqoni do emuk mendagiqonops mektebişa! Ama baba skanis uʒ̆vi, var gomiç̆k̆ondinas haa-ki, muç̆o-na amagiqoni, eşo gamaxtimu-ti komogixteps!”

 

 “Ho, ho!”- Osmanis çkva gza var uğut̆u. Ağak doçinadu muşi xezmekyaris do Osmani

mektebiş mudirişa mindiqonu do mektebli diqu.

 

Osmanik dersepe dido k̆ai igurapt̆u, muellimepes k̆ai cevabi meçapt̆u. Osmanis k̆ai aʒ̆onu. Manişa xolo baba muşis mektubi duç̆aru do duʒ̆u mteli muşi ambai. Baba muşik-ti aşo muç̆aru:

 

“Sevgyuli Osmani! Skani mektubi dovik̆itxit; dido k̆ai maʒ̆ones, hama ar dulyak dido derdi momçes. Sin-na Xopaşa idi, em seris ma oxoris var vort̆i. Mitxanepe moxteret̆es do çkini Zekie kamork̆eet̆es. So iqones, va miçkinan! Çkva, Osmani, si k̆ai ik̆itxi. Skani baba Xuşut̆i”.

 

Am ambaişen Osmanis dido p̆at̆i aʒ̆onu. Mus kagoç̆k̆onderet̆u- ar doloniş ʒ̆oxle gzas-na gyolumceret̆u do k̆oçepe-na moxvaderet̆es.

 

“Mk̆itxale miepe t̆es em k̆oçepe?”

 

Osmanik derdite vit dğas mektebişa var idu. Mavitani dğas-na idu, mektebis met̆k̆oçeret̆es.

Osmanik oxoişa otximuşen başka çare var žiru.

 

 Galt̆ibaşa igzalu, ar arkadaşi yezdu do da muşiş ogoruşa igzalu, jur dğas goes; masumani dğas Xopaş kyoiluğis guit̆e-şi, ar oxois ğocis ar oxorca gelaxet̆u do ti gemalei imgart̆u. Osmaniş arkadaşik tku-ki, “Ma em oxorcas p̆k̆itxaminon, muşeni imgars”-a.

 

Osmani var idu, ama arkadaşi muşi mextu do k̆itxu:

 

“Muşeni imgar, da çkimi?”

Oxorcak ti eʒ̆ozdu do içinu Osmaniş arkadaşi. “Vuh! Si ak mu ikip!”

 

“Skani ogouşa moptit! Osmani-ti ak ren!”

 

“So ren, so ren”-ya do gui kak̆unulu.

 

Manişa xolo ʒ̆k̆ai oşvapes do kagok̆uʒxines. “Mot imgar?” k̆itxu Osmanik.

 

“Muç̆o va vimgara? So vore, so vore?”

 

Xolo kak̆onağuru do kodicinu.

 

“Cuma çkimi, cuma çkimi”-a do Osmanis kogvak̆iu.

 

“Mot imgar, k̆ulani?”

 

 “Muç̆o var vimgara? Muç̆o var vimgara? So vore?”

 

(Zekie vitootxo ʒ̆aneri t̆u).

 

 “Mot? Kimolişa ekule idagint̆u do mteli ar va ren-i?”

 

“So rt̆u kimoli? Eşo kimoli iqven-i?”

 

“Muşeni?”

 

“Daha vitojur dğa ren, man-na momork̆u do çkimiş k̆ule jur k̆ulani çkva kamork̆u. Aşo k̆oçi iqven-i? Ma mu p̆a?”

 

Osmanis otkuş nena var duskidu; ar saat̆i k̆onari vaxtis doğağalu da muşik̆ala do igzalu oxoi muşişa.

 

Helbet em vaxtineri hukumeti eşo t̆u. K̆ai-i vana p̆at̆i? Oğarğalu va unon:- dido, dido p̆at̆i!

 

Muxamet̆ Vaniže (Vanili-oğli)

[Arnold Çikobava, “Ç̆anuris Gramat̆ik̆uli Analizi T̆ekst̆ebiturt, Tbilisi, 1936]

 

aksamaz@gmail.com