“Yaşadığımız ülke bir kültürler cenneti!”
1. Bölüm (Türkçe- Lazca)
[Ön
açıklama: Bugünkü misafirim Hıdır Eren. Kendisi, Zaza dili
öğretmenlerinden. Belki siz de biliyorsunuz, bilemiyorum; kendisi,
Zaza dilinin önemli emektarlarından bir tanesi. Zazaca yayımlanmış kitapları da
var kendisinin. Zaza dilinden; Zazacanın dil ailesi, yurtiçi ve dışından
tarihi, akademik çalışmalarından; Zazaların kurulu derneklerinden; emektar
Hıdır Eren’in biyografisi ve çalışmalarından konuştuk. Bu metin, o konuşmamıza
ilişkin.Ali İhsan Aksamaz, 11. VI. 2019]
+
Ali İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım; öyle
başlayalım, olur mu?! Nerede doğdunuz? Hangi okullarda okudunuz? Evli misiniz?
Çocuklarınız ve torunlarınız var mı? Şimdi nerede yaşıyorsunuz? Lütfen,
kendimizden bahsedin bize!
Hıdır Eren: Dêsim ilinin, Ovacık ilçesi, Zeranıge
Köyü’nde 15 Şubat 1957 yılında doğdum. İlkokulu kendi köyümde, Ortaokulu
Keban’da, Öğretmen Okulu’nu Dêsim merkezde okudum. 15 yıl köylerde öğretmenlik
yaptıktan sonra İstanbul Üniversitesi Sosyoloji bölümü, ardından da Sosyal
Bilimler Enstitüsü’nde Sosyoloji yüksek lisansı yaptım. 41 yıl eğitim alanının
değişik kademelerinde çalıştım. Evliyim. İki kızım var. Şimdilik 6 ay
köyümde, 6 ay İstanbul’da kalıyorum.
2009 yılında Beşiktaş ilçesinde
çalışırken bir kısım arkadaşla periyodik bir biçimde bir arya gelerek,
Zazaların sorunları ile ilgili toplantılar yaptık. Bu toplantılar sonrasında bu
dilin yaşaması ve yaşatılması için bir vakıf ya da bir dil ve kültür derneği
kurmak üzere yola çıktık. Vakıf kurma iş ve işlemleri ile maliyetinin
yüksekliğinden dolayı dernekleşmeye karar verip, 2011 yılında İstanbul
Beyoğlu’nda ilk Zaza Dil ve Kültür Derneği’ni kurduk. O günden bu güne bu
dernek çatısı altında çalışmalarımızı sürdürmekteyiz. Çalışmalarımıza
başlarken sırasıyla; Zazaca Kurslar Yaşlılarımız Zazaca Konuşuyor,
Zazaca yayınlardan oluşan kütüphane, Zaza yazarların kitaplarını imzalama
günleri, zaza esnaf ve işadamlarını ziyaretler, paydaş dil ve kültür
derneklerini ziyaretler, dil komisyonu oluşturma, Zazaca ders materyalleri
oluşturma komisyonu, Paydaş dil ve kültür dernekleriyle ortak projeler oluşturma
(Anadolu Halkları Ne istiyor, Barış Festivali gibi ve Türkiye’nin Kültürel
Çeşitliliği gibi…), Üniversitelerin zazalara yönelik düzenlediği sempozyumlara
bildirilerle katılım sağlama, Dêsim’de düzenlenen Munzur Doğa ve Kültür
Festivali’ne iştirak etme, gerekli mercilere Zazaca radyo ve Tv başvurularında
bulunma, Zazaca’nın bulunduğu duruma dikkat çekmek için TBMM’de basın
toplantıları yapma, Seçmeli Zazaca dersler için Munzur Üniversitesiyle ortak
komisyon kurup çalışmaları başlatma, Artuklu Üniversitesi’ne verilen Zazaca
seçmeli ders kitabı yazımının zazacayı nasıl katlettiğini raporlarla MEB’na
sunmak, Kitap yazımında Zazaca İSBN alma çalışması yürütme, derneğe bağlı
yayınevi kurma, Ovacık ilçesi ile Zeranıge köyünde Zazaca Yaz Okulu açma gibi
faaliyetleri sürdürmekteyiz…
Ali İhsan Aksamaz: Zazaca da insanlığın sembollerinden.
Zazacanın ölümü, insanlığın da ölümüdür. İnsanlığın en eski ayak izleri, diğer
dillerde olduğu gibi, Zazacanın da içinde saklıdır; ben böyle biliyorum. Böyle
söyleyebilirim. Bu benim insanlık anlayışım. Zazaca yaşayınca, insanlık da
yaşayacak. Zazaca ölünce, insanlık da, kardeşlik de ölecek. Anlayışım böyle.
Siz, bu anlayışa ilişkin neler söyleyebilirsiniz? Doğrusunu söyleyelim;
Türkiye, Zazaca gibi diler açısından çok zengin. Bu durum, Türkiyenin
zenginliği. Ancak bizler çoğunlukla bu dillerden haberdar değiliz. Bu duruma
ilişkin siz neler düşünüyorsunuz? Bu durumun sorumlusu kim? Siz neler
düşünüyorsunuz?
Hıdır Eren: Dillerin tümü, hangi dil olursa olsun,
her dil; hayatı, insanı, insan ilişkilerini, doğayı, doğada var olanı
tanımlamaya/anlamlandırmaya çalışır. İnsanlık, insanlığın yapıp etmeleri,
yarattıkları, kendinden sonraya aktarımları, kazanımları; kısacası varlık-dünyasına
bakışı tüm dillerin olmazsa olmaz çabasıdır.
İnsan kendi başına değil, tarihi ile
birlikte vardır. Yani, tarihsel bir varlık alanıdır. Bu tarihi varlık da dil
sayesindedir. İnsan dil ile birlikte varlığını edinmiştir. O nedenledir ki,
insanlık ne yaparsa yapsın, nasıl bir iş tutarsa tutsun, neler yaratacaksa
yaratsın, kazanımları, kaybettikleri, zaferleri, yenilgileri, buluşları…
aklımıza gelebilecek tüm yapıp-etmeleri dil sayesinde oluşur, dil sayesinde
kuşaktan kuşağa
aktarılır, dil sayesinde bilgi
dünyasındaki yerini alır. Tüm bunların yaratım ve aktarımında insanlık dile
borçludur. Diller olmasaydı, ne varlık-tarihinden ne de insanlık- tarihinden
söz edilebilinirdi.
Onun içindir ki, koruyup kolladığımız
her dil; koruyup kolladığımız insanlıktır. Yok ettiğimiz her dil de yok
ettiğimiz “insanlık”tır. Diller ve kültürler bağlamında bu kadar zengin olan bu
toprakları çoraklaştırmak bir insanlık suçudur.
Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de Zazacadan konuşalım,
bahsedelim! Zazaca hangi dil ailesinden? Zazaca, bir dil mi yoksa bir başka
dilin lehçesi mi? Biliyorum, bu sahada çeşitli teoriler var. Siz, bu teorilere
ilişkin neler düşünüyorsunuz?
Hıdır Eren: Zazaca Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubundandır. İrani
diller içerisinde Zazaca’nın yeri ve hususiyeti (başlı başına bir dil olması)
üzerine O. Mann (1906), K. Hadank (1932), P.Detesco (1921), G. Morgenstierne
(1958), I. M. Oranskij (1963), G. L. Windfuhr (1989), V. S. Rastorgueva (1990),
J. Gippert (1996) birçok dilibilimci tarafından makaleler yazılmıştır. İrani
diller önce kendi aralarında doğu ve batı, ardından da kuzey ve güney olarak
tasnif edilirler. Zazaca Kuzaybatı İrani diller arasında sayılır. Farsça ise
güneybatı İrani diller arasında yer alır. Zazaca Orta Farsça (Pehlevice)
ve Klasik Farsça dan çok, Avesta ve Partça’ya yakındır.
Bizler Kürtçe konuşan birileriyle ancak ve ancak Türkçe üzerinden
anlaşabilmekteyiz. Bu bile bizim konuştuğumuz dilin Kürtçe’nin ya da bir başka
dilin lehçesi olmadığını göstermeye yetiyor. Lehçe teorileri, dilbilimsellikten
uzak tamamen siyaseten söylenilen sözlerden ibarettir.
Ali İhsan Aksamaz: Biz, bu dili Zazaca olarak
biliyoruz. Zazaca, başka ad ile de biliniyor mu? Bunlardan da bize
bahsedin, lütfen!
Hıdır Eren: Almanların kendilerini bulundukları bölgelere göre (Preuße, Sachse,
Bayer, West-fale vb.) adlandırmaları gibi, Zazalar da yaşadıkları alanlara göre
kendilerini farklı biçimlerde (Zaza, Kırmanc, Dımıli, Kırd, Gınıc, Elewi, Şarê
Ma vb.) adlandırmaktadırlar. Dışarıya karşı ise kendilerini Zaza
olarak adlandırırlar. Hem bu bağlamda hem de uluslararsı terminolojiye girmiş
olmasından dolayı bu topluluğa Zaza, dillerine de Zazaca denilmektedir.
Kürtler, Zazaca konuşan bu topluluğa ya
Zaza ya da Dımıli demektedirler. Sarız, Zara, Divriği ile Malatya’da Kürtler
Zaza dili için “Gıni” derler. Gıni adı, Beypazar ve Ulaş’ta yaşayan bir Zaza
aşiretinin adıdır. Zazaca konuşan Dersim Alevileri kendilerine Kırmanc,
Sunilere Tırk, Kürtlere ise Khurr, dillerine de Kırdaşki derler. Ve kendilerini
onlarla bir tutmazlar. Tekman ve Hınıs’ta Zazaca konuşan Aleviler ise
kendilerine Elewi, Sunilere de Kürt derler. Onlar da kendilerini Kürtlerden
ayrı tutmaktadırlar.
[Devam
edecek…]
+
“Dobadona çkini k̆ult̆urepeşi cenneti ren!”
(Noʒ̆ile- 1)
[Goʒ̆otkvala:
Andğaneri sumari çkimi ren Xidir Ereni. Emu ren Zazuri nenaşi mamgurapalepeşi
art- arti. Gonep tkvanti giçkinan, ma eya va maçkinen; Xidir Ereni ren Zazuri
nenaşi beciti emektarepeşi art-arti. Edo emus kuğun gamiçkvineri Zazuri
ketabapeti. Zazuri nenaşen; Zazuri nenaşi nenaluri ocaği, tarixi, ak̆ademiuri
noçalişepe, doloxeni- galeni coğrafya muşişen; Zazapeşi gedgineri derneğepen;
emektari Xidir Erenişi biyografi do noçalişepeşen bğarğalit çkin. Aya noç̆are
ren çkini noğarğaleşi t̆ekst̆i.]
+
Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle biyografi tkvanişen bğarğalat do
eşo gevoç̆k̆at, iqveni?! So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Çileri reti?
Berepe do motape giqonunani? Aʒ̆i so skidurt? Dudi tkvanişen molamişinit, mu
iqven!
Xidir Ereni: Ma yepçkindi noğa Dêsimi- Ovacik̆işi
Oput̆e Zeraniges, (15) vit̆o xut K̆undura (1957) vit̆on çxoro oşi do jure
neçi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. ʒ̆oxle ma doviguri oput̆e çkimişi
geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas. Uk̆açxeti viguri oşkenoni nʒ̆opula K̆ebanis; Mamgurapaleşi
Nʒ̆opulati noğa Dêsimişi şkaguris. Ar oput̆eşen majuranişa ma mamgurapale
vort̆i, voguri mamgurepe çkimis çkvadoçkva oput̆epes, (15) vit̆o xut ʒ̆anaş
morgvalis. Uk̆açxe doviguri noğa İst̆anbolişi Universit̆et̆işi
Sosyolojişi burmes. Uk̆açxeti dop̆i mağali lisansi sosyolojişi speros,
Sosyaluri Çkinapapeşi Enst̆it̆ut̆is. Ma vixandi gamantana- gurapaşi çkvadoçkva
speropes, (41) jure neçi do ar ʒ̆anaş morgvalis. Çileri vore do jur k̆ulani
bere komiqonun ma. Aʒ̆i ma pskidur oput̆e çkimis (6) anşi tutaş morgvalis do
anşi tutaş morgvalisti noğa İst̆anbolis pskidur ma.
(2009) eçi oşi do çxoro ʒ̆ana rt̆u,
emindros ma vixandept̆i noğa İst̆anboli- Beşik̆t̆aşis. Manebrape komiqonut̆u
ma. Emindros p̆eriodilo çkin ok̆optit do Zazapeşi p̆roblepeşen molapşinit do
bğarğalit. Aya ok̆oxtalape şk̆ule, Zazuri nenaşi oskidu- oskedinuşi simadaten,
ar vak̆ufi varna ar nena-k̆ult̆urişi derneği gedgu şeni gzas gebdgitit çkin.
Vak̆ufi gedguşi dulyaşi maaliyet̆i didi
do dido rt̆u, amuşeni ar derneği şeni govonk̆vatit. Edo İlkineri Zazuri Nena do
K̆ult̆urişi Derneği p̆k̆idit çkin (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas, noğa
İst̆anboli- Beyoğlis. Emindroşen doni, xes xe meçameri do şurdoguriten
vixandept derneği çkinişi doloxe. P̆rojepe çkini eşo rt̆u: Zazuri K̆ursepe/
Xçini- badepe çkinik Zazuri Ğarğalapan, Zazuri gamaçkvapeşi Kutupxana, Zaza
mç̆arupeşen imzaşi dğalepe, Zaza esnafi, turcari do dulyaşk̆oçepeşa mok̆itxape,
Mengaperi nena do k̆ult̆uruli derneğepeşa mok̆itxape, Nenaşi k̆omisyonuşi
oʒ̆opxinu, Zazuri dersepeşi mat̆eryalepeşi oʒ̆opxuşi k̆omisyoni, Mengaperi nena
do k̆ult̆uruli derneğepe k̆ala oşkaruli p̆rojepeşi oʒ̆opxu (Anat̆olişi
Xalk̆epek mu ak̆vandepan, Moʒ̆qvaşi Fest̆ivali steri, Turkiyeşi K̆ult̆uruli
Xampoba steri…), Universit̆et̆epeşi Zazapeşen ambaroni semp̆ozyumepes
ognapalapeten omxvacu, noğa Dêsimis ʒ̆opxineri Munzurişi Buncina do K̆ult̆uruli
Fest̆ivalis ok̆atu, Zazuri radio-t̆elevizvoni şeni ot̆oritepes oxveʒ̆upe
meçamu, Zazuri nenaşi xaliten nok̆uʒxinu şeni ok̆oxtalape oʒ̆opxu Meclisis,
Menoʒxune Zazuri nenape şeni Munzurişi Universit̆et̆i k̆ala oşkaruli k̆omisyon
oʒ̆opxuşi noçalişepe, Art̆uk̆luşi Universit̆etişi menoʒxune p̆at̆i Zazuri
dersepe şeni Gamantana-gurapaşi naziobas rap̆orepe oç̆aru do meçamu, Ketabişi
speros Zazuri İSBN şeni oxandu, derneğeşi gamaçkvale gedgu. Andğaneri ndğas,
çkin gurdoşuriten gzalepe bgorupt Zazuri Monç̆inoraşi Nʒ̆opula oʒ̆opxu şeni
Noğa Ovacik̆işi oput̆e Zeraniges…
Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nena ren k̆oçinobaşi simbolepeşi
art-arti. Zazuri nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi
nok̆uçxenepe şinaxeri ren Zazuri nenaşi doloxeti; majura nenapesti eşo. Ma eşo
miçkin. Edo aşo matkven. Aya ren çkimi k̆oçinobaşi gagnapa. Aya ren çkimi
anank̆eni. Zazuri nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Zazuri nena ğuraşi, k̆oçinobati,
cumalobati ğurasunon. Çkimi gagnapa aşo ren. Tkvan muepe gatkvenan aya gagnapa
şeni? Mtini giʒ̆vat; Turkiye, dido xampa ren Zazuri nenape steri majura
nenapeten. Aya ren Turkiyeşi k̆ult̆uruli xampoba. Mara çkin didopeten çkar mutu
va miçkinan amk̆ata nenapeşen. Tkvan mu isimadep aya xali şeni? Mi ren aya
xalişi nena-gemktiru? Mu isimadupt tkvan?
Xidir Ereni: Aya varna eya, k̆arta nenak skidala,
k̆oçi, k̆oçepeşi munasebet̆i, buncina, buncinaşi şuronepe oçinu- oçinapu şeni
k̆oçis numxvacups. K̆oçinoba, k̆oçinobaşi noxvenepe, muşi noçkindepe, entepeşen
genomskidepe, muşi cginape, mogapape; mk̆ule nenaten; renobaşi kianas oʒ̆k̆edu
şeni ren k̆arta nena; k̆arta nenas kuğun aya noğira. K̆oçi xvala- xvala vardo,
tarixiten koren do emuten skidun. Eşo giʒ̆vat; tarixuri renobaşi spero ren aya.
Aya tarixuri renobati nenaşi menceliten koren. K̆oçis renoba muşi aqu nenaşi
xeten. Emuşeniti, K̆oçinobak mu qvas na, qvas, muç̆oşi dulyape qvas na, qvas,
muepe yoçkindas na, yoçkindas, mteli cginapa muşi, ziyanepe muşi, gecginape
muşi, ugecgineroba muşi, icadepe muşi… çkin gomaşinen k̆arta ambari, k̆oçişi
mteli noxvenepe nenaten yeçkindun. Nenaşi menceliten ar ʒ̆oxleni tasişen
uk̆açxeni tasis niçinen çkinapa. K̆oçik nenaşi menceliten dodgitun do sva
okaçaps çkinapaşi kianas. K̆oçişi mteli noçkinde do noxvenepe muşi mulun
nenaşen; emuşeniti k̆oçis borci kuğun nenaşa. Nena va rt̆u k̆onna, varti
renobaşi tarixişen varti k̆oçinobaşi tarixişen molaşinu iqvasunt̆u.
Emuşeniti, Ar nena oçvalu ren k̆oçinoba
oçvalu; k̆arta nena şeni aya xali aşo ren. Mek̆arberi k̆arta nena ren
mek̆arberi ar “k̆oçinoba”. Aya dixa xampa ren uk̆oreʒxu nena do k̆ult̆urepeten;
amk̆ata xampa dixapa ʒara oxvenu ren oqvilu k̆oçinoba; aya ren didi k̆abaeti.
Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşen bğarğalat,
molapşinat! Zazuri nena namu nenapeşi ocağişen ren? Zazuri, nena reni varna ar
çkva nenaşi dialekt̆i reni? Miçkin, çkvadoçkva t̆eorepe koren aya speros.
Tkvan mu isimadupt aya t̆eorepe şeni?
Xidir Ereni: Zazuri nena ren Hint-Avrop̆uri nenaşi ocağişi İranuri nenapeşi
grubişen. İranuri nenapeşen Zazuri nenas kuğun meçkineri sva do hususiyet̆i.
(Dudi muşi ren ar nena.) Edo O. Manik (1906 ʒ̆anas), K̆. Hadank̆ik (1932
ʒ̆anas), P̆. Det̆esk̆ok (1921 ʒ̆anas), G. Morgenst̆erinik (1958 ʒ̆anas), I. M. Oransk̆icik
(1963 ʒ̆anas), G. L. Vindfyuxrik (1989 ʒ̆anas), V. S. Rast̆rguevak (1990
ʒ̆anas), J. Gip̆erik (1996 ʒ̆anas) do majura lingsvist̆epek doç̆ares uk̆oreʒxu
mak̆elepe. Zazuri majura nenapeşi dialekt̆i vardo, dudi muşi ren ar nena yado
ognapes lingsvist̆epek. İranuri nenape eşo itasnifinenan: ʒ̆oxle, Yulva
do Geulva, uk̆açxeti, Olande do Omjore. Zazuri nena işinen Olande-Geulva
İranuri nenapeşi doloxe. Farsuli nenati ren İranuri nenapeşi şkas. Zazuri nena
Oşke Farsuli (Pehlevuri) do K̆lasik̆uri Farsulişa vardo, Avest̆uri do P̆art̆uli
nenaşa xolosoni ren.
Zazuri nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Kyurduli nenaşi mağarğalepeşi
nena; Kyurduli nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Zazuri nenaşi
mağarğalepeşi nena. Artikartis va oxomaʒ̆onenan çkin. Mara Turkuli nena
oğarğaluten artikartis oxomaʒ̆onenan çkin, Zaza do Kyurdepe. Aya
noʒ̆irenikti k̆aixeşa moʒ̆irapan: Zazuri nena va ren Kyurduli nenaşi varna ar
çkva nenaşi dialekt̆i; aya noʒ̆ireniti domibağunan. Dialekt̆iş teorepe
lingvist̆uri vardo, p̆olit̆ik̆uri ren. Edo amk̆ata teorepe ilmiuri va renan;
aya k̆aixeşa miçkit̆an. Amk̆ata notkvamepe p̆olit̆ik̆uri renan do mutu var.
Ali İhsan Aksamazi: Çkin, aya nena Zazuri nena coxoten
miçkinan. Çkva coxotenti içkineni Zazuri nena? Antepeşenti molamişinit, mu
iqven!
Xidir Ereni: Alamanepek dudi mutepeşi svalepe mutepeşiten oçinapapan majurapes:
P̆rusiuli, Saksonuri, Bayuli, Geulva zoğap̆icuri steri. Zazapekti eşo ikipan do
dudi mutepeşi eşo oçinapapan majurapes: Zaza, K̆ırmanç̆i, Dimili, K̆irdi,
Giniç̆i, Elevi, Şarê Ma steri. Antepek dudi mutepeşi Zaza oçinapapan galenepes.
Hemi emuşeni hemiti opapeşxoloxeni t̆erminolojiten, am xalk̆is Zaza, nenape
mutepeşisti Zazuri itkven.
Kyurdepek Zazuri nenaşi mağarğalepes
Zaza varna Dimili uʒ̆umernan. Sarizi, Zara, Divriği coxoni noğapes do noğa
Malatyas, Kyurdepek Zazuri nenas “Gini” uʒ̆umernan. Coxo Gini; Beypazari do
Ulaşis skideri ar Zazuri aşiret̆işi coxoşen mulun. Zazuri nenaşi mağarğale
Dersimişi Alevepek dudi mutepeşis K̆ırmanç̆i, Sunepes Tirk, Kyurdepesti Xurr,
entepeşi nenasti K̆irdaşk̆i uʒ̆umernan. Edo dudi mutepeşi entepe k̆ala ar
žiropan. Noğa T̆ek̆mani do noğa Xinisişi Zazuri mağarğale Alevepekti dudi
mutepeşis Elewi, Sunepesti Kyurdi uʒ̆umernan. Entepekti dudi mutepeşi
Kyurdepeşen va şinapan.
[Naqonasunon…]
https://sonhaber.ch/hidir-eren-ile-soylesi-turkce-lazca-1-bolum/
https://www.circassiancenter.com/tr/hepinize-munzur-irmaginin-kiyisindan-selamlar/
