“Bir dil öncelikle eğitim dili olamamış ise, o dil yok olmaya
mahkûmdur!”
(Türkçe-
Lazca) 2. Bölüm
Birinci
Bölüm: https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2025/04/yasadgmz-ulke-bir-kulturler-cenneti.html
Ali İhsan
Aksamaz: Biliyorum; Zazaca, Türkiyenin her yerinde konuşuluyor. Tarihsel olarak,
Zazaca çoğunlukla Türkiyenin hangi kentlerinde konuşuluyor? Türkiye dışında,
Zazaca başka hangi ülkelerde konuşuluyor?
Hıdır Eren: Zaza dili ekseriyetle Yukarı
Fırat bölgesinde konuşulmaktadır. Kuzey batıda zara, batıda Çemişgezeg, güneyde
Siverek, güney doğuda Mutki ve Tatvan, doğuda Varto ve Hınıs, Kuzayde Tercan ve
Çayırlı ile çevirili bir bölge diyebiliriz. Bu bölge dışında Aksaray’ın on yedi
köyünde, Ardahan’ın Göle İlçesinin birkaç köyünde, Kars’ın Selim ilçesinin bazı
köylerinde ile kayser-Sarız’da konuşulmaktadır. Türkiye dışında Kazakistan ile
Gürcistan’da konuşulmaktadır. Cumbul’da 10.000 zazanın varlığından söz
edilmektedir. Bu Zazaların, Stalin döneminde Batum’dan, Kazakistan’a
sürüldükleri bir vakadır. Ülke de 3-4 milyon arasında insan Zazaca
konuşmaktadır. Yaklaşık 1 milyon da dış ülkelerde olduğu varsayılırsa, 5 milyon
kadar Zazadan söz etmek mümkündür.
Ali İhsan
Aksamaz: Lütfen, şimdi de bizlere Zazacanın alfabesinden bahsedin! Zazaca da kaç
harf var? Kaç harf sesli, kaç harf sessiz, kaç diftong?
Hıdır Eren: “a, e, ı, i , o, u, û” olmak üzere 7 ünlü, “b, c, ç,
d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, q, p, r, s, ş, t, v, w, x, y, z” 24 ünsüz ve “ph,
th, çh, kh” gibi 4 diftong sesten oluşmaktadır.
Ali İhsan
Aksamaz: Çok iyi biliyoruz, her dil, başka dillerden ödünç kelimelere
sahip. Zazacanın da başka dillerden ödünç kelimeleri var mı? Çoğunlukla hangi
dillerden ödünç kelimelere sahip Zazaca? Bu ödünç kelimeler genellikle hangi
alanlardan? Diğer dillerde de Zazacadan ödünç kelimeler var mı?
Hıdır Eren: Zazaca
İrani diller grubundan olduğundan, o dillerle ortak birçok kelime
barındırmaktadır. Çok az Ermenice, Rumca ve Arapça kelime de mevcuttur.
Kürtçe, Türkçe ve Ermenice’de Zazaca kelimelerin
olduğu bilinmektedir.
Ali İhsan
Aksamaz: Siz de isterseniz, şimdi de akademik alana gelelim! Zazaca
alfabe, ilk olarak ne zaman ve nerede yayımlandı? Bu çalışmaların öncü ya da
öncüleri kim? Yayınlanmış Zazaca alfabe hangi ana alfabeden oluştu; Arap
alfabesinden mi, Latin alfabesinden mi?!
Hıdır Eren: Zazaca
ilk olarak Peter Lerch (Rusya Bilimler Akademisi) tarafından 1856 yılında kayıt
altına alınmıştır. Bu kayıtlar 1956-58 yıllarında Almanca ve Rusça olarak
yayımlandı. Bu kayıtlarla ilgili 1964 yılında F. Müller tarafından Dil Bilimsel
çalışmalar yapıldı. Bu çalışmalar sonucunda zazaca’nın ne kadar kadim bir dil
olduğu, tesbitine varıldı. O. Mann ve ardılı K.Hadank Zazaca üzerine önemli
çalışmalarda bulundular. Bu çalışmalar 1932 yılında Mundarten der Zâzâ adıyla
yayınlandı. Yine, V. Minorsky (La domination des Dailamites, Paris 1931,
S. 17; Daylam, Enzyklopädie des Islam), Albert von Le Coq (1901), bunlardan
daha sonra Terry Lynn Todd (1985), Ludwig Paul (1998, Zazaki -
Grammatik und Versuch einer Dialektologie) Merkez ve Güney ağzı; Zılfi
Selcan (1998, Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt
-Dersim-Dialekt), İlyas Arslan (2007 Partikeln, 2016 Verbfunktionalität
und Ergativität), Mesut Keskin (2009 Zur dialektalen Gliederung des
Zazaki) Kuzey ağzı üzerine çalışmalar yürüttüler.
Zazaca yazılı metinler ilk önce Arap harfleriyle, daha
sonra Latin harfleriyle yazılmıştır.
Şu an Latin harfleriyle üç alfabe kullanılmaktadır.
Munzur Üniversitesi’nde Selcan alfabesi, Vate çalışma grubunda Bedirxan, Bingöl
Üniversitesi-yurt dışındaki zaza aydın ve yazarları ile Zaza-Der Jakobson
alfabesini kullanmaktadırlar.
Ali İhsan
Aksamaz: Türkiye ve Türkiye dışında; ilk Zazaca alfabe, sözlük ve kitap ne zaman ve
nerede yayımlandı? Bu eserlerin öncüleri kimlerdi?
Hıdır Eren: Zazalar
uzun sözlü edebiyat geleneklerine rağmen yazılı Zaza edebiyatı yaklaşık son iki
yüzyıl içinde Arap alfabesinde ortaya çıkmıştır. İlk bilinen Zazaca metinler
1798 ile 1833 yılları arasına tarihlenen Diyarbakır’da bulunan Aleviliğe ait
elyazmalarıdır. İlk Zazaca basılı eser ise Liceli Zaza Ahmede Xasi’nin Kürt din
adamlarının Zazaların kültürel birikimlerinin olmadığına ilişkin şakalarına
cevap olarak yazdığı 1899 yılında basılan Zazaca mevlittir. İkinci Zazaca eser
Siverek müftüsü Osman Efendiyo Babic tarafından 1906’da yazılan ve 1933’te
Şam’da basılan mevlittir.
Zazaca yayındaki 60 yıllık
sessizlikten sonra, Zazaca bölüm içeren Roja Newe dergisinde 1964 yılında ilk
Latin harfleriyle Zazaca yayın yapılmıştır. Daha sonraları 1980′e kadarki
dönemde bazı sol tandanslı dergilerde Zazaca edebiyat örnekleri görülmüştür.
Zazaca edebiyatının yeniden doğuşu diyebileceğimiz hamle Avrupa’daki Zaza
ilticacılar tarafından 1980 sonrasında başlatılmıştır. Bu dönem “Zazaca’nın
Rönesans’ı” olarak tanımlanmaktadır. Zaza aydınlarınca bu dönemde Piya, Ayre,
Desmale Sure, Ware, Tija Sodıri gibi dergiler ile bir dizi masal derlemeleri,
hikâye ve romanlar yayınlanmış, sözlük çalışmaları yapılmıştır.
Ayrıca; Avrupa (özellikle Almanya)
üniversitelerinde Zaza dili üzerine çeşitli doktora çalışmaları yapılmış ve
bunlar basılı hale getirilmiştir.
Hıdır Eren’in Zazaca çalışmalarından
bazıları
Ali İhsan
Aksamaz: Zazacanın sözlü edebiyatı yüzyıllardan beri çok zengin; öyle biliyorum.
Ancak çok iyi biliyoruz ki, artık globazalizasyon dönemindeyiz.
Globazalizasyon döneminde, yazılmamış dillerin yaşama şansı yok. Radyo-
televizyon yayını, gazete yayını, eğitim olmayınca, bu tür dillerin yaşama
şansı yok. TRT’nin Zazaca yayını var mı? Türkiye dışında
Zazaca radyo- televizyon yayını var mı? Lütfen, biraz da bu sorunlardan
bahsedin bizlere!
Hıdır Eren: Çok
haklısınız. Bir dil öncelikle eğitim dili olamamış ise (o dilin mensupları
kendi dillerinde okuyup yazmıyorlar ise) o dil yok olmaya mahkûmdur. Öncelikle
olması gereken; tüm yerel dillerin hiç olmazsa bulundukları yerelde eğitim dili
olmaları şarttır. 2012 yılında MEB’in haftada iki ders olarak aldığı seçmeli
dersler ile birlikte Zazaca da eğitim hayatı içine girmiş oldu. Ancak, bu
yabancı diller kategorisi içerisinde ele alındığından buna tam bir eğitim dili
demek mümkün değil. Sadece eğitim kurumlarında bu dili öğrenme talebinde
olanlara kurs programı çerçevesinde sunulmaktadır. Eğitim dili ise zorunlu
eğitim görülen dil demektir. Adı üzerinde: SEÇMELİ!
Radyo, TV noktasında ise TRT Kurdi içerisinde yarım
saatlik, Kürtçe’nin kırması ile sunulan bir program mevcut ki; bu program
Zazacayı Kürtçe içinde eritmeyi, asimile etmeyi hedeflemektedir. Sanırım, T.C.,
başına yeni bir dil belası almamak için, bu dilin Kürtçe içinde erimesine
olanak sunmaktadır.
Çeşitli defalar 24 saat yayın yapacak Zazaca bir
devlet kanalı için Başbakanlık ve RTÜK’e verdiğimiz dilekçelere “özel kanal
açmanızın karşısında hiçbir engel yoktur” cevabı verildi (!)
Ali İhsan
Aksamaz: Artık Zazaca da, devlet okullarındaki seçmeli derslerden biri; öyle
biliyorum. Zazacanın yaşaması için bu seçmeli dersler yeterli mi? Bu duruma
ilişkin siz neler düşünüyorsunuz? Türkiye dışında, başka ülkelerde Zazaca
dersleri var mı?
Hıdır Eren: Yukarıda da
sözünü ettiğim üzere, bir dil haftada iki saatle sınırlı ve “seçmeli” olduğunda
o dilin konuşanlarının onu seçmesini beklemek çok gerçekçi olmasa gerek.
Yurtdışında şu ana kadar, bir Zaza aydın ve eğitimcisi
olan Hakkı Çimen’in mücadelesi sonucu sadece Almanya’nın bir eyaletinde aynı
Türkiye’deki gibi seçmeli dersler programa alınmıştır. Bir farkla ki, bizdeki
İlçe Milli Eğitim Müdürlükleri yerine orada var olan “Okullar Müdürlüğü”
sınırları içerisinde 15 kişi müracaat ettiğinde hangi okul ya da sınıfta olursa
olsun, belediyelerin araçlarıyla onlar en merkezi (tercihte bulunanlara göre)
okulun bir veya birkaç dersliğinde bir araya getirilerek bu dersten
faydalanmaları sağlanmaktadır.
Ali İhsan
Aksamaz: Türkiye ya da başka ülkelerde, Zazacanın yaşatılması için dernek ve
enstitüleriniz var mı? Bu dernekler neler yapıyor? Ne tür
aktiviteleri var bunların?
Hıdır Eren: Türkiye’de
bu anlamda ilk kurulan kurum İstanbul Beyoğlu’nda 2011 yılında faaliyete
başlayan derneğimizdir. Bunu yanı sıra, derneğimizi takiben Bingöl, Diyarbakır
ve Mersin’de de aktif olarak faaliyet yürüten dernekler mevcuttur.
Yurt dışında öncelikle Almanya olmak üzere Avusturya,
İsveç, İsviçre ve Fransa’da kurulu dernek ve enstitüler mevcuttur.
Bu kurumların tümü Zazacayı yaşatmayı hedeflemiş, bu
doğrultuda faaliyet yürütmekteler. Bunlardan bir kısmı dil, sözlük ve ders
kitapları çalışmaları da yürütmektedir.
Ali İhsan
Aksamaz: Çok ünlü şarkıcılarınız da var; ben bunu biliyorum. Onlardan ve onların
ünlü şarkılarından da bizlere bahsedin, lütfen!
Hıdır Eren: Her şeyden
önce çok ünlü şair ve ozanlarımız var. Sey Qaji, Hesenê Sey Qaji, Weliyê Usenê
İmami bunlardan birkaçı. Sait Baksi, Hüseyin Doğanay ve Xıdır Akgül gibileri
yeni nesil ozanlarımızdandır. Yine, Metin-Kemal Kahraman kardeşler, Hasan
Dewran ile Mikail Aslan gibi kılam söyleyenlerimiz aynı zamanda birer
derlemeciler.
Yılmaz Çelik, Kerem Sevinç, Erdoğan Emir, Ahmet Aslan,
Mücahit Göker, Zele Mele Mehmet Ali, Gule Mayera, Hasan Ali, Aynur Doğan, Beser
Şahin, Doğan Çelik, Abidin Biter, Ozan Serdar gibi pek çok Zazaca
kılam seslendirenlerimiz mevcuttur.
Seslendirilen şarkıların çok söylenenlerinden
bazılarını şu şekilde sayabiliriz: Asme veciya, xece, agerayiş, intizar,
pukeleke, ewro hirê asmiyo, elqajiye, şire, ğezale, vılike, usên, dada
amelkano, kata şêri se bıkeri, fadıke, oy meleme…
Ali İhsan
Aksamaz: Yayımlanmış kitaplarınız var. Öğrencilerinize Zazaca dersler de
veriyorsunuz; böyle biliyorum. Zazaca alanında başka yeni projeleriniz var mı?
Hıdır Eren: Evet var.
Bunlardan ilki sosyolojik bir alan araştırması olan “Dêsım ra Jü Pelge,
ZERANIGE” , ardından, daha önceden verdiğim ders notlarından oluşan “Dersê
Zazaki/Zazaca Dersler”, onun ardından da Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü’nün
2016 yılında modüler programa koyduğu Zazaca programına uygun yazılan “Zazaca
Ders Kitabı” dır. Şu an 2018 modüler programa uygun olan bir kitap ile, seçmeli
dersler için hazırlanmış 5,6,7 ve 8. Seçmeli Derslere yönelik ders kitabı
materyalleri bitirilmiş olup, grafikere verilme aşamasındadır.
Ali İhsan
Aksamaz: Ben size teşekkür ediyorum. Şimdilik başka sorum yok. Ancak sizin
bahsedeceğiniz bir konu varsa, lütfen, ondan da bahsedin! Her zaman yüzünüz
gülsün!
Hıdır Eren: Yaşadığımız
ülke bir kültürler cenneti. Bu kültürleri canlandırmak devletin asli
görevlerindendir. Arzum, tüm dillerin, kültürlerin ve fikirlerin özgürce
yaşadığı, herkesin anayasal vatandaşlık bağı ile bağlı olduğu
demokratik, sosyal bir hukuk devletidir.
[Bitti…]
[Önerilen okuma:
Ali İhsan Aksamaz, “Kırmanciya Beleke Kokteyli’nde Dikkatimi Çekenler (ANI)”,
sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 16. VII. 2011]
+
“Ar
nena, iptinerixeşa gamantana- gurapaşi nena va ren na, eya nena
oğuruşi gzas ren!” [Noʒ̆ile- 2]
Ali İhsan
Aksamazi: Komiçkin; Zazuri nena iğarğalen Turkiyeşi k̆arta sotis. Tarixurixeşa;
Zazuri nena didopeten Turkiyeşi namu noğapes iğarğalen? Turkiyeşi gale, çkva
dobadonapesti iğarğaleni Zazuri nena?
Xidir Ereni: Zazuri nena iğarğalinen
didopeten jileni Firatişi gomorgvas. Olande Geulvas noğa Zara, Geulvas noğa
Çemişgezegi, Omjores noğa Siverek̆i, Omjore Yulvas noğa Mut̆k̆i do noğa
T̆at̆vani, Yulvas noğa Vart̆o do Xinisi, Olandes noğa T̆ercani do noğa Çayirli
ren Zazuri nenaşi gomorgva; eşo matkvenenan çkin. Aya gomorgvaş gale, noğa
Aksarayişi (17) vit̆o şkvit oputes, Noğa Art̆aani- Gyoleşi ar-jur oput̆es, noğa
K̆arsi- Selimişi namtini oput̆epes do noğa K̆ayseri-Sarizis iğarğalinen Zazuri
nena. Turkiyeş gale, K̆azakistani do Gurcistanisti iğarğalinen Zazuri nena.
K̆azakistanişi noğa Cumbulis (10.000) vit vit̆oşi Zaza skidun yadoti molişinen.
Emindroneri Sovyetistanişi am Zazape içvines K̆azakistanişa noğa Batumişen
St̆alinişi xeʒalas; ayati ren mtini ambari. Zazuri nena iğarğalinen (3- 4) sum-
otxo milioni k̆oçişi şkas dobadona çkinis. Eşo ptkvat na, aşo ptkvatna (1) ar
milioni Zazati skidun menyaş gale. Aşoten (5) xut milioni Zaza skidun mtel
kianas yado matkvenan.
Ali İhsan
Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşi albonişen molamişinit, mu iqven! Zazuri nenas muk̆o
bonca uğun? Muk̆o xonaroni do muk̆o uxonare bonca do diftongi uğun Zazuri
nenas?
Xidir Ereni: Zazuri
nenas kuğun (7) şkvit xonaroni bonca ( “a, e, ı, i, o, u, û”), (24) eçi
do otxo uxonare bonca ( “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, q, p, r, s, ş,
t, v, w, x, y, z”) do (4) otxo diftongi (“ph, th, çh, kh”).
Ali İhsan
Aksamazi: Çkin k̆aixeşa miçkinan, k̆arta nenas kuğun eʒxeri zit̆ape majura
nenapeşen. Zazuri nenasti eʒxeri zit̆ape uğuni majura nenapeşen. Didopeten namu
nenapeşen eʒxeri zit̆ape uğun Zazuri nenas? Edo aya eʒxeri zit̆ape didopeten
namu speropeşen ren? Majura nenapesti Zazuri nenaşen eʒxeri zit̆ape uğuni?
Xidir Ereni: Zazuri nena
ren İranuri nenapeşi grubişen, emuşeniti eya nenapeşen uk̆oreʒxu oşkaruli
zit̆ape kuğun. Zazuri nenas kuğun dido ç̆it̆a Ermenuri, Urumuri do Arabuliti
zit̆apeti.
Kyurduli, Turkuli do Ermenuri nenapesti kuğunan Zazuri
zit̆ape; aya içkinen.
Ali İhsan
Aksamazi: Tkvanti ginonan na, aʒ̆iti Zazuri nenaşi ak̆ademiuri speroşa komoptat!
İpti mundes do so gamiçkvinu Zazuri nenaşi alboni? Mi rt̆u varna miepe rt̆es
aya noçalişepeşi goʒ̆oncğonerepe? Namu nana albonişen yeçkindu iptineri Zazuri
alboni; Arabuli albonişeni, Latinuri albonişeni?!
Xidir Ereni:
Rabisk̆o Zazuri nena ipti iç̆arinu P̆et̆er Lerçi (Rusyaşi İlimepeşi
Ak̆ademi) şk̆elen (1856) vito ovro oşi do jure neçi do vit̆o anşi ʒ̆anas.
Aya rabisk̆epe gamiçkvinu Alamanuri do Rusuli nenapeten (1956- 58) vit̆on
çxoro oşi do jure neçi do vit̆o anşi- jure neçi do vit̆o ovro ʒ̆anapes.
F. Miulerik ligvist̆uro ixandu aya rabisk̆apeten (1964) vit̆on çxoro oşi do
sume neçi do otxo ʒ̆anas. Aya noçalişepeten, Zazuri ren dido mcveşi
nenapeşi art-arti yado oxoiʒ̆onu. O. Manik do emuşk̆uleni K̆. Hadank̆ikti
mç̆ipaşaşi ixandu Zazuri nenaşi speros. Aya noçalişepe gamiçkvines “Zazuri
Dialekt̆i” coxoten (1932) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆o jur ʒ̆anas. Majura
noçalişepeti eşo renan: Xolo, V. Minorsk̆i (Daylamit̆epeşi ʒ̆oxle-mxtimoba,
nananoğa P̆arisi, 1931 ʒ̆ana, B.: 17; Daylami, İslamişi Ansik̆lopedi), Albert
von Lo K̆oqi (1901 ʒ̆ana), T̆eri Liin T̆odi (1985 ʒ̆ana), Ludvig P̆oli (1998
ʒ̆ana, Zazuri - Grameri do Ar Dialekt̆olojişi Oğoda), Şkaguri do
Omjore P̆ici; Zilfi Selcani (1998 ʒ̆ana, Zazuri Nenaşi Grameri, Olande
Dialekt̆i –Dersimişi Dialekt̆i), İlyas Arslani (2007 ʒ̆ana, Noʒ̆ilinape,
2016 ʒ̆ana, Fiilişi fonksiyoni do ergat̆iuroba), Mesut K̆esk̆ini
(2009 ʒ̆ana, Zazuri Nenaşi Dialekt̆uri moʒ̆opxaşi jin).
Zazuri t̆ekst̆epe ipti Arabuli boncapeten, uk̆açxeti
Latinuri boncapeten iç̆arines.
Andğaneri ndğas, Zazuri nena kuğun sum alboni:
Munzurişi Universit̆et̆işen Selcanişi Alboni, Vate coxoni noçalişeşi grubişen
Bedirxanişi Alboni, Bingyolişi Universit̆et̆i- menyaş galeni namtini Zazuri
gamantanerepe, mç̆arupe do Zaza-Der-işi noxmare Jak̆obsonişi Alboni.
Ali İhsan
Aksamazi: Turkiyes do Turkiyeşi gale; iptineri Zazuri alboni, zit̆apuna do ketabepe
mundes do so gamiçkvinu? Aya noxvenepeşi goʒ̆oncğonerpe miepe rt̆es?
Xidir Ereni: Zazapes
kuğunan dido mcveşi nç̆araloba, mara ç̆areli va rt̆u. Eşo ptkvat na, aşo
ptkvat na, ç̆areli Zazuri nç̆aroba yeçkindu çodina jur oşʒ̆anuraşi doloxe;
Arabuli alboniten iç̆arinu. Çkineri iptineri t̆ekst̆epe ren (1798 – 1833)
vit̆on şkvit oşi do otxo neçi do vit̆o ovro- vit̆on ovro oşi do eçi do vit̆o
sum ʒ̆anapeş tariğoni. Antepe renan Alevobaşi ambarepeşen xeşnoç̆arepe. Aya
xeşnoç̆arepe ižirineret̆es noğa Diyarbak̆iris. İptineri
gamiçkvineri Zazuri noxvene ren Liceluri Zaza Ahmede Xasişi. Kyurdişi
dinişk̆oçepek Zazapes k̆ult̆uruli menceli va uğunan ya tkverenan şak̆aten.
Liceluri Zaza Ahmede Xasikti entepes nena geuktiren Zazuri Mevlidi oç̆aruten
(1899) vit̆on ovro oşi do otxo neçi do vit̆o çxoro ʒ̆anas. Aya ren
gamiçkvineri iptineri Zazuri buk̆let̆i. Majurani gamiçkvineri Zazuri noxvene
ren noğa Siverek̆işi mufti Osman Efendiyo Babicişi mevlidi. Aya buk̆let̆i
iç̆arinu (1906) vit̆on çxoro oşi do anşi ʒ̆anas do gamiçkvinu (1933) vit̆on
çxoro oşi do eçi do vit̆o sum ʒ̆anas, noğa Şamis/ Damosk̆os.
Zazuri nena rt̆u uxonare (60) sume
neçi ʒ̆anaş morgvalis. sume neçi ʒ̆anaşi uxonaroba şk̆ule, Latinuri
Alboniten Zazuri burmeloni jurnali “Roja Newe / Ağani Dğa” gamiçkvinu (1964)
vit̆on çxoro oşi do sume neçi do otxo ʒ̆anas. Uk̆açxe (1980) vit̆on çxoro oşi
do otxo neçi ʒ̆anaşakis, namtini mak̆vazale jurnalepek gamoçkes Zazuri
t̆ekst̆epe; amk̆ata noʒ̆irenepe ižirines Zazuri nç̆aralobaşi speros.
Zazuri nç̆arobaşi ağneburo yeçkindu Zaza mailticepeşi menceliten Avrop̆as. Aya
rt̆u entepeşi geʒ̆unk̆ap̆ala. Aya rt̆u (1980) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi
ʒ̆ana şk̆ule. Aya ren “Zazuri Nenaşi Ronesansi” yado molişinen.
Zaza gamantanerepek gamoçkes Piya, Ayre, Desmale Sure, Ware, Tija Sodiri
coxoni jurnalepe aya p̆eriodis. Zazuri p̆aramitepeşi k̆orobape, p̆aşurape, do
romanepeti gamiçkvinen. Zit̆apuna şeni noçalişepe ixvenes.
Edo xolo; Zazuri nenaşi jin
çkvadoçkva dokt̆orant̆urape ixvenes Avrup̆aşi (didopetenti Alamaniaşi)
universit̆et̆epes. Edo amk̆ata noçalişepe gamiçkvines.
Ali İhsan
Aksamazi: Zazuri nenaşi uç̆aru nç̆araloba ren dido xampa oşʒ̆anurapeşen doni; eşo
miçkin. Mara k̆aixeşa miçkinan, aya ren globalizasyonişi ora. Edo uç̆aru
nenapes oskiduşi menceli va uğunan globalizasyonişi oras. Radio- t̆elevizionişi
ç̆andina, gazetaşi ç̆andina, gamantana-gurapa va uğut̆aşi, oskiduşi menceli va
uğunan amk̆ata nenapes. TRT̆-s Zazuri nenaten ç̆andina uğuni? Turkiyeş gale,
Zazuri nenaten radio- t̆elevizyonişi ç̆andina reni? Armʒikati amk̆ata
p̆roblemepeşen molamişinit, mu iqven!
Xidir Ereni: Dido mtini
zop̆ont tkvan; ʒ̆ori ret tkvan. Ar nena, iptinerixeşa gamantana- gurapaşi
nena va ren na, (eya nenaşi mağarğalepes eya nenaten ok̆itxu- oç̆aru va
uçkinan na,) eya nena oğuruşi gzas ren. İrişen ʒ̆oxle emk̆ata dulyapeşi
oʒ̆opxinu domaç̆irnan çkin: Amk̆ata k̆arta nenaten gamantana-gurapa ren
dvaç̆ironi, çkar va rt̆as na, dudi mutepeşi sotepes. (2012) eçi oşi do vit̆o
jur ʒ̆ana rt̆u, (MEB-şi) gamantana- gurapaşi nazirobaşi gonk̆vataten,
Zazuri nenati iqu menoʒxune dersi oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Zazuri nena iqu jur
saat̆oni dersi ar dolonis. Zazuri nenati iqu gamantana- gurapaşi nenapeşi
art-arti. Mara galeni nenapeşi k̆at̆egorişi doloxe işinu Zazuri nena. Aya
xaliten Zazuri nena va ren mtelo gamantana- gurapaşi nena; aşo matkvenan çkin.
Mamgureşi ok̆vanduten, beres niçinen aya nena nʒ̆opulas. Ayati ren k̆ursuşi
p̆rogramişi doloxe. Ar nena, gamantana- gurapaşi nenati ren na, mecburi
oqopimuşi ren; ma aşo miçkin. Coxo muşişenti mskvaşa oxoiʒ̆onen: Menoʒxune!
Radio- T̆V-şi ç̆andinapeşi speroşenti molapşina: TRT̆
-Kyurdişi ç̆andinapeşi doloxe gverdi saat̆oni Zazuri ç̆andina koren.
Kyurdulişi hibrit̆iten ar p̆rogrami niçinen. Aya p̆rogramik Zazuri nenaşi
asimilasyoni şeni ixandeps Kyurdulişi doloxe; amk̆ata noğira kuğun eya
p̆rogramis. T.C.-kti ar çkva bela va gorups do emuşeniti amk̆ata asimilasyonis
numxvacups; eşo domaʒ̆onen mati.
Çkin dido faraten, Dudnaziroba do R T̆UK-is oxveʒ̆upe
komepçit do Zazuri nenaten (24) eçi do otxo saat̆oni ç̆andina vak̆vandit
entepes. “Doxmeli k̆anali gonʒ̆k̆u şeni tkvan çkar endoli va giğunan” yado nena
gemiktires entepek (!)
Ali İhsan
Aksamazi: Zazuri nenati menoʒxune dersepeşen arteri ren devletişi nʒ̆opulapes. Aya
menoʒxune dersepe dobağine renani Zazuri nenaşi oskedinu şeni? Tkvan mu
isimadept aya xali şeni? Turkiyeşi gale, Zazuri nenaşi dersi reni ar çkva
dobadonas?
Xidir Ereni: Jileti molapşini
ma. Ar dolonis jur saat̆oni Zazuri “menoʒxune” dersi ak̆vandit yado aya nenaşi
mağarğalepes otkvalu va ren çkar realist̆uri dulya; ma eşo domaʒ̆onen.
Zaza gamantaneri do magamantane Hak̆k̆ı Çimenişi
şurdoguriten noçalişeten, Zazuri nena iqu menoʒxune dersi menyaş gale,
Alamaniaşi ar eyalet̆is; Turkiyes steri. Mara ar çkvanerobaten; İlçe M.E.
Direkt̆oba koren ak do “Nʒ̆opulapeşi Direkt̆oroba” koren ek. Edo akoni-
ekonepes kuğunan çkvadoçkva gagnapape. Ekoni ar “Nʒ̆opulaşi Direkt̆orobaşi”
onžğonis skideri (15) vit̆o xut mamgurek ak̆vandaşi, namu nʒ̆opulaşen
varna sinifişen iqvas na, iqvas, entepeşi vasitapeten entepeşa irişen xolosoni
şkaguroni nʒ̆opulaşi ar varna ar-jur sinifis (mamgurepeşi
tercixiten) entepe ok̆omç̆k̆eşuten mamgurepes nuşvelnan belediyepek.
Ali İhsan
Aksamazi: Turkiyes varna majura dobadonapes, Zazuri nenaşi oskedinu şeni gedgineri
derneğepe, inst̆it̆ut̆epe giğunani? Aya derneğepek muepe ikipan? Muperi
ak̆t̆ivit̆epe uğunan entepes?
Xidir Ereni: Aya
gagnapaten, Turkiyes gedgineri iptineri ren çkini derneği. Noğa
İst̆anbol-Beyoğlis, (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas gedgineri ren derneği
çkini. Edo xolo, çkini derneği şk̆ule, akt̆iuri faaliyet̆oni
derneğepeti korenan nağa Bingyolis, noğa Diyarbak̆iris do noğa Mersinis.
Menyaş gale; didopeten Alamania, Avust̆uria, İsveçi,
İsviçre do Fransasti gedgineri derneği do enst̆it̆ut̆epe komiğunan çkin.
Aya derneği do enst̆it̆ut̆epes Zazuri nenaşi oskidu-
oskedinuşi anank̆eni kuğunan. Edo aya anank̆eniten faaliyet̆epe kuğunan
entepes. Antepeşen namtinepek nena, zit̆apuna do dersişi ketabepe oʒ̆opxu
şeni şurdoguriten içalişapan.
Ali İhsan
Aksamazi: Dido çinoberi gemabirepeti kogiqonunan; aya komiçkin ma. Entepe do
entepeşi çinoberi birapapeşenti molamişinit, mu iqven!
Xidir Ereni: İrişen
ʒ̆oxle, dido çinoberi şairepe komiqunan. Sey Qaji, Hesenê Sey Qaji, Weliyê
Usenê İmami ren entepeşen ar-juri.
Sait Baksi, Hüseyin Doğanay do Xidir Akguli stei
k̆oçepe renan ağanmordale şairepe çkini.
Xolo, Metin- Kemal Kahraman Cumalepe, Hasan Dewran do
Mikail Aslani steri k̆oçepekti kilami ibiran do nok̆orobepeti kuğunan entepes
artneri oras.
Yılmaz Çelik, Kerem Sevinç, Erdoğan Emir, Ahmet Aslan,
Mucahit Goker, Zele Mele Mehmet Ali, Gule Mayera, Hasan Ali, Aynur Doğan, Beser
Şahin, Doğan Çelik, Abidin Biter, Ozan Serdari steri uk̆oreʒxu gemabirepekti
Zazuri kilam ibiran; amk̆ata k̆oçepeti k̆omiqunan çkin.
Birapape çkinişen namtinepeti eşo ren: Asme veciya,
xece, agerayiş, intizar, pukeleke, ewro hirê asmiyo, elqajiye, şire, ğezale,
vilike, usên, dada amelkano, kata şêri se bikeri, fadike, oy meleme…
Ali İhsan
Aksamazi: Tkvan Gamiçkvineri ketabepeti kogiğunan. Zazuri nenati ogurapt mamgurepe
tkvanis; aya komiçkin ma. Ağani çkva mu p̆rojepe giğunan Zazuri nenaşi speros?
Xidir Ereni: Ho,
komiğun ma. Antepeşen ilkineri ren “Dêsım ra Ju Pelge, ZERANIGE” . Aya ren
speroşi noçalişe. Uk̆axçe, çkimi şk̆elen meçameri dersepeşi not̆epeşen
nok̆orobe “Dersê Zazaki/ Zazuri Dersepe” coxoni gamiçkvineri ar çkva ketabi
komiğun ma. Emuşk̆uleti, Skidalaş morgvalis Oguruşi Generaluri
Direkt̆orobaşi (2016) eçi oşi do vit̆o anşi tariğoni moduluri p̆rogramişa
moxva Zazuri p̆rogramiten ç̆areli “Zazuri Dersişi Ketabi” coxoni noçalişeti
komiğun ma. Aʒ̆i (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆anaşi moduluri p̆rogramişa
moxva ar ketabi do menoʒxune dersepe şeni ʒ̆opxineri 5, 6, 7 do 8.
sinifepeşi Menoʒxune Dersepe şeni dersişi kitabişi mat̆eryalepe k̆orobineri
renan do grafik̆eris meçamuşi oras renan.
Ali İhsan
Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Aʒ̆i çkva k̆itxala va miğun. Mara tkvan molaşinuşi
çkva mutu giğunan na, eti molamişinit, mu iqven! İrote ixelit!
Xidir Ereni: Dobadona çkini
k̆ult̆urepeşi cenneti ren. Aya k̆ult̆urepeşi osağapu ren oxenʒaleşi iptineri
anank̆enepeşen; eşo miçkin ma. Mteli nena, k̆ult̆uri do simadepe dudmoşletinero
skidan; k̆arta k̆oçi skidas dudk̆anonuri dobadonamşinobaten
demok̆rat̆iuli, sosyaluri do xuk̆uk̆işi oxenʒaleşi doloxe; ma aya gurdoşuriten
mepşven.
[Diçodu]
https://sonhaber.ch/hidir-eren-ile-soylesi-turkce-lazca-2-bolum/
https://www.circassiancenter.com/tr/hepinize-munzur-irmaginin-kiyisindan-selamlar/
