[1] Cemal Şener’in
Lazlar hakkında yazmış olduğu makale/Cemal Şenerik Lazepe şeni naç̆areet̆u
mak̆ale şeni:
https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/cemal-senerin-lazlar-hakknda-yazms.html
[2] “Lazlar’ın Tarihi”
adlı kitap/ “Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabi:
https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/2-lazlarn-tarihi-adl-kitap-lazepesi.html
[3] “Lazlar’ın Tarihi”
ve diğer kitaplar/ “Lazepeşi Tarixi” do majura Ketabepe:
https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/3-lazlarn-tarihi-ve-diger-kitaplar.html
[4] ŞEHZAT
AYARTEPE:
https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/12/sehzat-ayartepe.html
“Lazlar’ın Tarihi” ve diğer kitaplar
[Türkçe- Lazca]
“Lazlar’ın Tarihi” adlı kitabın olumsuz ve olumlu motivasyonuyla, kendime göre
Lazların gerçek ve doğru tarihini araştırmaya girişmiştim. Önceleri, bu konu şahsî
bir ilgi meselesiydi. Kendim için girmiştim bu işe. Ancak kısa bir zaman
geçince, neyin ne olduğunu kendimce anlamıştım. Lazlık ve Lazca, şahsî bir iş
olmadığı için, araştırmalarımdan öğreneceğim bilgileri, başka insanlarla da
paylaşma kararı vermiştim. Bunun için de gazete ve dergilere makaleler
yazacaktım. Entelektüel duyarlılıkla, bu işler içinde olan kişilerle de
bağlantı kurmam gerekecekti. O zamana kadar tanıdığım ve bu işin içinde olan
bir kişi vardı. O da, Çveneburi/ Gürcü Hayri Hayrioğlu idi. “Lazlar’ın Tarihi”
adlı kitabın tercümanıydı. Onunla bağlantım vardı. Birbirimizle yazışıyorduk.
Araştırmalarımdan öğreneceklerimi, başkalarına duyuracağımı ona da söylemiştim. Hayri
Hayrioğlu, birey olarak iyi bir insandı ama Türkiye’de yaşayan ve dil ve
kültürü ölen bir kişi gibi değil, Gürcistan’da yaşayan biri gibiydi. Onun niçin
öyle olduğunu bilmiyordum. Benim için Lazlık ve Lazca önemliydi. Ancak yanımda
kimse yoktu; yalnızdım. Bir kişi tanıyordum, o da konuya benim baktığım gibi
bakmıyordu.
Bu, toplumsal bir konuydu. Ben, bu toplumsal konuda kendim gibi düşünen
birilerini tanımalıydım. Doğru olan da buydu. Ancak her şeyden önce kendim
meselenin aslını öğrenmeliydim; konunun ne olduğunu ve Lazların kim olduklarını
öğrenmeliydim. Bunun için de okumalı ve araştırmalıydım. Okumak ve araştırmak
için de kitap bulmalıydım. “Lazlar’ın Tarihi”nin tercümesi çok
kötüydü. Küçükken, büyüklerden duymuş olduğum masallar gibiydi. O
zamanlar, kitabın orijinalinin nasıl olduğuna ilişkin bir ilgim
yoktu. Daha doğru ifadeyle; o, aklıma gelmiyordu. Aklıma gelseydi, öyle
veya böyle kitabın aslını arardım.
“Lazlar’ın Tarihi” adlı kitabın
Lazların Tarihi olmadığına inanmış olduğum için bu işe girmiştim. “Soğuk Savaş”
dönemi bitmişti. Yeni dönemin bizden yöne estirdiği rüzgârın
yardımıyla, birkaç kitap yayınlanmıştı Türkiye’de: “Türkiye’de Etnik
Gruplar”, “Kavimler Kapısı-l” ve “Çerkes Tarihi”. İlk iki kitap da
tercümeydi. Şimdiki anlayışımla, bu kitapların da veriyor oldukları bilgiler o
kadar ayrıntılı değildi ama işledikleri konular yeniydi. O zamana kadar,
Türkiye’de başka etnik grupların yaşıyor olduklarını söylemek de o kadar kolay
değildi. Resmî ideoloji, Türkiye’de başka etnik grupların yaşadığını kabul
etmiyordu. Bu sebeple, “Lazlar’ın Tarihi” gibi “Türkiye’de Etnik Gruplar”,
“Kavimler Kapısı-l” ve “Çerkes Tarihi” adlı kitapların yayınlanması
önemliydi. Prensipte, bu kitaplar faydalıydı. Ancak detaylı olarak
bakıldığında, onlar da yeterli bilgi vermiyordu; farklı açılardan
problemliydiler. Ancak, o zamana kadar onlardan daha faydalı kitap
çıkmış da değildi.
İlk kitap, “Türkiye’de Etnik Gruplar” tercümeydi. Tercümesi o kadar kötüydü ki,
lâfla anlatmak mümkün değil. Kitabın orijinali İngilizce imiş. O kitabın
orijinalinin nasıl olduğunu, o zaman da, şimdi de bilmiyorum. Bu kitapta,
Lazlara ilişkin iki makale vardı.
Doğru; bu kitaplardan bir şeyler
öğrenecektik, diğer kitaplardan öğrenmiş olduğumuz gibi.
“Kavimler Kapısı-l “ adlı kitap da
“Türkiye’de Etnik Gruplar” adlı kitabın ikizi gibi olmasına rağmen, ekstra
bilgi de veriyordu. Daha doğru sözle, (17 Kasım 1991; Yıl 5, Sayı 38)/ “2000’e
Doğru” adlı dergide önceden çıkmış olan makalelerin kitap olarak yayınlanmış
haliydi. Bu kitap da, Lazların tarih, dil ve yeni alfabesine ilişkin bilgi veriyordu.
“Çerkes Tarihi” adlı kitap, Kuzey
Kafkasya’nın bütün halklarını “Çerkes” sayıyordu. Ondan da bir şeyler
öğrenmiştim. “Lazlar’ın Tarihi” ve “Çerkes Tarihi” adlı kitaplar, aynı konuda,
aynı halklardan çelişkili bilgiler veriyordu. “Çerkes Tarihi” adlı kitap, Kuzey
Kafkasya’da yaşayan bütün halkları “Çerkes” olarak sayıyordu. “Lazlar’ın
Tarihi” adlı kitap da Güney Kafkasya’da yaşayan bizim bütün halkları “Gürcü”
sayıyordu. “Çerkes Tarihi” adlı kitap”ta bir başka çelişkili konu daha vardı;
Lazları Laz sayıyordu. Ancak “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap, Lazları Laz değil, “Gürcü”
sayıyordu. Sorun buydu.
Türkiye’de ilk etnik haritayı
yayınlayan 2000/ İkibin’e Doğru Dergisi oldu
Elimde dört kitap vardı: “Lazlar’ın Tarihi”, “Türkiye’de Etnik Gruplar”,
“Kavimler Kapısı-
Cağaloğlu’da eski (1975’den bu
yana) bir arkadaşım (Muzaffer Erdoğdu) vardı. Bir yayınevi sahibiydi (Pencere
Yayınları). Ona da, Lazların Tarihi ve kökenlerini araştırdığımı söylemiştim. “Ayı
Muzo” adıyla maruf arkadaşım,” Ben Ahmet Kırım’ı tanıyorum, “Komün” adlı
derginin sahibi ve yazı işleri müdürüdür. O, bu işlerle ilgileniyor. İstersen
telefon numarasını vereyim,” dedi. Ben de, “Şimdi konuyu araştırıyorum. Az
da olsa bir şeyler öğreneyim, bilgileneyim, o zaman bana yardımcı ol, sana söyleyeceğim,”
dedim.
Benim gibi, bu konuyla ilgilenen birilerinin olduğunu duyduğum zaman
rahatladım. O zamanlar, onların bu konularda yeterli bilgiye sahip insanlar
olduklarını sanıyordum. Ancak ben konuyu yine de araştırmalıydım. Bir taraftan
farklı kitaplar, ansiklopedi maddeleri okuyordum, öte yandan Hayri Hayrioğlu
ile bağlantım devam ediyordu. Birbirimize yazıyorduk. Hayri Hayrioğlu bazen bana
broşür ve çeşitli fotokopiler gönderiyordu.
“Türkiye’de etnik Gruplar” adlı kitabın, “Lazlar” bölümünde Şehzat Ayartepe
adlı bir avukat tarafından yazılmış bir makale olduğunu okumuştum. Bu kişi
tarafından yazılmış olan makalenin başlığının “Lazların Tarihçesi” olduğunu,
1976 yılında “Karadeniz Haber” adlı gazetede yayınlandığını da okumuştum. Bunu
okuduktan sonra, “Karadeniz Haber” adlı gazeteyi bulmak için hemen “Beyazıd
Devlet Kütüphanesi”ne gidip o gazeteyi araştırmıştım. Ne yazık ki, o gazeteyi
“Beyazıd Devlet Kütüphanesi”nde bulamamıştım.
Şehzat Ayartepe, bu konuda benim
için önemli kaynaktı. Lazlar hakkında makale yazan ilk Laz’dı. Bilmiyordum;
ancak onun yazdığı gazetede Lazlar hakkında başka makaleler bulmayı da ümit
ediyordum.
Şehzat Ayartepe’nin avukat olduğunu
öğrenmiştim. Onunla bağlantı kurmak kolay olacaktı. Baro’dan veya avukatlarla
çalışan birisinden telefon numarasını bulmak kolay olacaktı.
1993 yılının Nisan ayının ikinci yarısıydı. O zaman görev yaptığım Akasya Kolejinde
çalışan bir avukat vardı. Bir gün ona, bir avukatın telefon numarasını
aradığımı söyledim. O da bana, “Sorun değil, çocuk, ben sana yardım edeceğim,”
dedi. Yarım saat sonra küçük bir kağıdı bana verdi. Üzerinde Şehzat
Ayartepe’nin telefonu yazıyordu. Hemen kendisini telefonla onu aradım. Bir
kitapta adı ve makalesini gördüğümü; “Lazların Tarihçesi” adlı makalesini çok
merak ettiğimi; bu mevzularda konuşmak için kendisinden randevu istediğimi
söyledim. Sesinden centilmen biri olduğu anlaşılıyordu. 1993 yılının 23 Nisan’ı
için randevuleştik; adresini verdi. O gün “Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı”ydı,
okulda yapılacak törenden sonrası tatildi.
[Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, “Lazlar ve diğer Kitaplar”, hopam.com,
1. VI.2006 (“Dil-Tarih- Kültür- Gelenekleriyle Lazlar”, 2. Baskı, Belge
Yayınları, İstanbul, 2014)]
Türk Devletinin 3713 no’lu kanunla yaptığı düzenlemelerin ardından etnik konulardaki yayınların
sayısında artış oldu
[Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Cemal Şener’in Lazlar
hakkında yazmış olduğu makale”, circassiancenter.com.tr/ sonhaber.ch, 30. IX.
2006; Ali İhsan Aksamaz, “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap”, hopam.com/
circassiancenter.com.tr/ sonhaber.ch, 22. V. 2006; Ali İhsan Aksamaz, “Ogni
Kültür Dergisi (Anı-1)”, circassiancenter.com.tr, 15. XI. 2015; Mehmet Ender Savcın: “Gürcistan’da akrabalarımız var.”
, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 11. X. 2020; Murat Karadeniz (Editör),
Ahmet Hulusi Kırım, Ali İhsan Aksamaz, İsmail Avcı, “Ogni Dergisini Çıkaranlar
Ogni Sürecini Anlatıyor”, 1, 2, 3 ve 4. bölümler; 14- 18. V. 2016, Noğa TV,
youtube; “Yürürlükten kaldırılan hükümler”, Resmî Gazete, 3713 No’lu
Kanun, 12. IV. 1991, Sayı 20843, mevzuat.gov.tr]
“Lazepeşi
Tarixi” do majura Ketabepe
“Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabik namomçu p̆ozit̆iuri do negat̆iuri
motivasyoniten Lazepeşi mtini do ʒ̆ori Tarixiş goşogoruşi dulyas amapt̆eet̆i.
İptineri tutapes, aya rt̆u şaxsuri nç̆ela. Ti çkimi şeni amapteet̆i aya dulyas.
Mara ç̆it̆a ora mek̆iluşi, oxovoʒ̆oneet̆i mu mu na rt̆u. Lazoba do Lazuri nena
şaxsuri dulyapeşen navart̆u şeni, goşogorapeşen naviguraminon ambaepe çkvalepe
k̆ala oparuşi k̆arari kodolovingoni. Emuşeniti k̆azeta do jurnalepes
mak̆alepe p̆ç̆aramint̆u. Ent̆elekt̆ualuri gagnapaten aya dulyapeş doloxe nart̆u
mitxanepe k̆alati irtibati oxvenuti memaç̆irasunt̆u. Em oraşakis naviçini
do aya dulyaşi doloxe nart̆u ar k̆oç̆i rt̆u. Eti Çveneburi/ Kortu Hayri Hayrioğlu
rt̆u.“Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabişi tercumani rt̆u. Muşi k̆ala irtibati
komiğut̆u. Artikartis mektubepe p̆ç̆arupt̆it. Emusti vuʒ̆veet̆i, goşogorape
çkimişen naviguraminon ambaepe vognapamint̆u mtelis. Hayri Hayrioğlu
şaxsurixeşa k̆ai k̆oçi rt̆u, mara Turkiyes naskidun do k̆ult̆ura do nena muşi
nağurun ar k̆oçi steri var, Gurcistanis naskidun ar mitxani steri rt̆u. Eya
muşeni eşo nart̆u , var miçkit̆u. Çkimi şeni Lazoba do Lazuri nena beciti rt̆u.
Çkimi k̆ala miti var t̆u. Xvala vort̆i. Ar k̆oçi viçinopt̆i, eti çkimi toliten
var oʒ̆k̆ert̆i dulyas.
Aya sosyaluri mevzu rt̆u. Man aya sosyaluri dulyas, çkimi steri naizmons
mitxanepe k̆ala oçinaponi vort̆i. ʒ̆ori nart̆u aya rt̆u. Mara irişen ʒ̆oxle,
man oguroni vort̆i aya dulya, muç̆oşi rt̆u, mi rt̆es Lazepe. Emuşeniti
ok̆itxoni do goşogoroni vort̆i. Ok̆itxu do goşogoru şeni ketabi ožironi vort̆i.
“Lazepeşi Tarixi”-şi tercume dido p̆at̆i Turkuliten ç̆areli rt̆u. Ç̆it̆a
vort̆işi, didilepeşen navogneet̆i p̆aramitepe steri rt̆u “Lazepeşi Tarixi”-şi
tercume. Em oras, ketabişi orijinaluri xali muç̆oşi nart̆u yado guris meraği
var maqveet̆u. Mtini nenaten, va visimadept̆i eya. Visimadept̆ik̆onna, eya
ožiru şeni bgoramint̆u elbet, eşo varna aşo.
“Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabi Lazepeşi Tarixi navart̆u mado var vicereet̆i,
emuşeni amapt̆eet̆i am dulyas. “Qini Ok̆ok̆idinu”-şi p̆eriodi diçodeet̆u. Edo
ağani p̆eriodik namibarapt̆es ixişi şvelaten nak̆otxani ketabepe gamiğineet̆u
Turkiyes. Entepeşi coxope aşo rt̆u: “Et̆nik̆uri Gurubepe Turkiyes”,
“K̆avimepeşi Nek̆na-
İptineri ketabi, “Et̆nik̆uri Gurubepe Turkiyes” tercume rt̆u. Tercume muşi ek̆o
p̆at̆i rt̆u ki, aʒ̆i otkuten var iqven. Ketabişi orijinaluri İngilisuri nenaten
ç̆areli t̆een. Am ketabişi orijinali muç̆o nart̆u, em orasti, aʒ̆iti var
miçkin. Am ketabis uğut̆u jur mak̆ale Lazepe şeni.
ʒ̆ori ren, am ketabişenti mutxanepe viguramint̆u, majura ketabepeşen
navigureet̆i steri.
“K̆avimepeşi Nek̆na-
“Çerkesepeşi Tarixi” coxoni ketabi Jilentuna K̆avk̆asuri mtel xalk̆epe
“Çerkesi” şinapt̆u. Emuşenti mutxanepe vigureet̆i. “Lazepeşi Tarixi” do
“Çerkesepeşi Tarixi” coxoni ketabepek artneri mevzu do artneri xalk̆epeşen
p̆aradok̆suli ambaape meçapt̆es. “Çerkesepeşi Tarixi” coxoni ketabik Jilentuna
K̆avk̆asias naskidunan xalk̆epe mteli xeşa “Çerkesi” şinapt̆u. “Lazepeşi
Tarixi” coxoni ketabikti ʒ̆alentuna K̆avk̆asias naskidunan çkineburi mteli
xalk̆epe “Gyurci” şinapt̆u. Aya rt̆u p̆aradok̆suli xali. Lazi Lazi
şinapt̆u “Çerkesepeşi Tarixi” coxoni ketabik. Mara “Lazepeşi Tarixi”
coxoni ketabik Lazepe Lazi var, “Gyurci” şinapt̆u. Aya rt̆u p̆roblemi.
Otxo ketabi miğut̆u xes: “Lazepeşi Tarixi”, “Et̆nik̆uri Gurubepe Turkiyes”,
“K̆avimepeşi Nek̆na-
Ar k̆ele viçalişept̆i mç̆k̆idiş para mogapu şeni, ocaxuri dulyape
şeni; majura k̆eleti Lazepeşi Tarixi çkimebura goşobgorupt̆i. Dulya
şaxsuri meraği otatminu şeni rt̆u iptineri orapes mara,
aʒ̆i navik̆itxi k̆arta ketabi do mak̆aleten sosyaluri gagnapas mxuci
meçamoni navort̆i oxovoʒ̆onapt̆i. Am noktas, am dulyas
namemişvelasunon mitxanepe ogorusti gevoç̆k̆eet̆i.
Mcveşi megabre miqount̆u Cağaloğlus. Gamaçkvalaşoxori kuğut̆u. Emusti
vuʒ̆veet̆i, nagoşobgorupt̆i Lazepeşi Tarixi do cinci mutepeşi. “Mtuti
Muzo” coxotenti na işinert̆u megabre çkimik, “Man Ahmet K̆irimi viçinop,
“K̆omuni” coxoni dergişi mance do coğabinameçaps k̆oçi ren. Muk am
dulyapeten iboden. Ginon-na t̆ilifoniş nomeri muşi sin komekça.”-ya miʒ̆u.
Manti, “Aʒ̆i var, man aʒ̆i goşobgorop mutxanepe. Minimumi xeşa mutxanepe
dovigura, eşo- aşo ambai maqvas do em oras memişveli-ya, giʒ̆vaminon”-ya
vuʒ̆vi.
Çkimi steri am dulyaten na iboden mitxanepe nart̆u, vognişi doviraxati. Entepe k̆ai
çkinaperi k̆oçepe nart̆u, maçkinent̆u em orapes. Mara amʒika oguroni vort̆i
mevzu. Ar k̆ele goçkvaneri ketabepe, ansik̆lop̆ediapeşi maddepe
vik̆itxupt̆i, ar k̆eleti Hayri Hayrioğlu k̆ala irtibati miğut̆u. Artikartis
mektubepe p̆ç̆arupt̆it. Namtini orapes muk memincğonopt̆u broşorepe do fot̆ok̆op̆yape steri mutxanepe
Hayri Hayrioğluk.
“Et̆nik̆uri Gurubepe Turkiyes” coxoni ketabişi “Lazepe” coxoni noʒ̆iles, Şehzat
Ayartepe coxoni avok̆atiş k̆eleşen ç̆areli ar mak̆ale nart̆u vik̆itxeet̆i. Am
k̆oçiş k̆eleşen ç̆areli mak̆aleşi coxo “Lazepeşi Tarixi” nart̆u, 1976 ʒ̆anas,
“Karadeniz Haber”, (“Uçamzoğa Ambai”) k̆azetes nagamiğinu, vigureet̆i. Eya
vik̆itxişk̆ule, “Uçamzoğa Ambai” coxoni k̆azeta ožiru şeni,
asta-xolo “Beyazidiş Devletişi Kyutupxane”-şa videet̆i do
goşobgoreet̆i em k̆azeta. Mu ç̆vini renki, var mažireet̆i k̆azeta “Beyazidiş
Devletişi Kyutupxane”-s.
Şehzat Ayartepeşi mak̆ale çkimi şeni beciti rt̆u. Muk t̆u maartani
Lazi, Lazepe şeni mak̆ale naç̆areet̆u. Var miçkit̆u mara, muk mak̆ale
naç̆ar’u k̆azetas, Lazepe şeni ar çkva mak̆ale ožiruşi omudi vikipt̆i.
Ayartepe avok̆ati nart̆u vigureet̆i.Aşopeten muşi k̆ala irtibati oxvenu dido perpu iqvasunt̆u. Baroşen varna avok̆atepe k̆ala naiçalişept̆u mitxanişen Şehzat Ayartepeşi t̆ilifoniş nomeri ožiru dido perpu iqvasunt̆u.1993 ʒ̆anaşi tuta Ap̆rilişi majurani gverdis rt̆u. Em oras na viçalişept̆i kolecis, naiçalişept̆u ar avok̆ati kort̆u. Ar ndğas emus vuʒ̆vi, ar avok̆atişi tilifoniş nomeri bgorupt̆i yado. Muk, “Si derdi mo zdip, ç̆e bere! Man megişvelaminon”-ya miʒ̆u. Eşoti qu. Edo gverdi saat̆işk̆ule ar ç̆it̆a kağaldi komomçu. Kağaldiş jin ç̆arupt̆u Şehzat Ayartepeşi t̆ilifoniş nomeri. Man asta-xolo eya vucoxi t̆ilifoniten. Ar ketabis coxo do mak̆ale muşişi coxo nabžiri, “Lazepeşi Tarixi” coxoni mak̆ale muşişa dido meraği navikip̆ti, am mevzupeşen ok̆oğarğalu şeni emuşen randevu nabgorupt̆i, emus vuʒ̆vi. Sersi muşişen dido centilmeni nart̆u oxomaʒ̆oneret̆u. 1993 ʒ̆anaşi, ma-23-ani Ap̆rili şeni artikartis randevu komepçit. Em dğa “Naʒionaluri Xemoşletinoba do Berepeşi Bayrami” nart̆u şeni, nʒ̆opulas naixvenasunt̆u merasimişk̆ule moşvaninoni miğut̆u.
https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/cemal-senerin-lazlar-hakknda-yazms.html
[2] “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap/
“Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabi:
https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/2-lazlarn-tarihi-adl-kitap-lazepesi.html
[3] “Lazlar’ın Tarihi” ve diğer
kitaplar/ “Lazepeşi Tarixi” do majura Ketabepe:
https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/3-lazlarn-tarihi-ve-diger-kitaplar.html
https://www.circassiancenter.com/tr/lazlarin-tarihi-ve-diger-kitaplar/
