aliihsanaksamaz.blogspot.com: [5] Şehzat Ayartepe’nin makalesine ilişkin

[1] Cemal Şener’in Lazlar hakkında yazmış olduğu makale:

https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/cemal-senerin-lazlar-hakknda-yazms.html

[2] “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap:

https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/2-lazlarn-tarihi-adl-kitap-lazepesi.html

[3] “Lazlar’ın Tarihi” ve diğer kitaplar:

https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/11/3-lazlarn-tarihi-ve-diger-kitaplar.html

[4] Şehzat Ayartepe:

https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/12/sehzat-ayartepe.html

[5] Şehzat Ayartepe’nin makalesine ilişkin:

https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/12/5-sehzat-ayartepenin-makalesine-iliskin.html

[6] Hayri Hayrioğlu:

https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/12/6.html

Hayri Hayrioğlu’nun Ardından:

https://aliihsanaksamaz.blogspot.com/2024/12/hayri-hayrioglunun-ardndan.html

Şehzat Ayartepe’nin makalesine ilişkin

(Türkçe- Lazca)

Şehzat Ayartepe’yi tanıdığım tarihe kadar, 1990’ların i1k yıllarında Türkiye’de yayınlanan ve Lazlardan da bahseden iki kitap okumuştum, kimi ansiklopedilerin maddelerini de. O güne kadar öğrendiklerimden daha başka şeyler öğrenmek umuduyla, “Soğuk Savaş Yılları”nda Lazların tarihine ilişkin bir makale yazmış ilk Laz olduğu için Şehzat Ayartepe’yi ziyaret etmiştim. Kendisiyle yaptığımız toplantı boyunca, bana dediklerinden öğrendiklerimin, ondan önce öğrendiklerimden farklı olmadığını anlamıştım. Ancak onun makalesini derinlemesine okumak istiyordum… İstanbul’un Avrupa tarafındaki evime dönünce, hemen masaya oturdum ve Şehzat Ayartepe’nin makalesini okumaya başladım. Bir defa, bir defa ve üçüncü defa makalesini okudum.

1976 yılında “Karadeniz Haber” adlı gazetede yayınlanan makalesi çok uzundu, bir haritası da vardı. Bu harita, Kafkasya ve Doğu Karadeniz Bölgesi ve orada yaşayan halkları gösteriyordu. Adı “ Lazların Tarihçesi” olan bu makalenin beş bölümü vardı. Şöyle: “Yaşanılan Bölge” adlı bölüm, “Lazların kökeni” adlı bölüm, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Lazlar” adlı bölüm, “Lazca” adlı bölüm ve “Referans kitapları” bölümü.

Şehzat Ayartepe, en önce Türkiye’nin resmî ve etnik yapısını gösteren bir haritasının bulunmadığını söyleyerek makalesini yazmaya başlıyordu. Bu en önemli ifadeydi, 1976 yılı için de, bugün için de. Bu ifadesiyle ne kadar akıllı ve yürekli olduğunu bize gösteriyordu. Şehzat Ayartepek, Türkiye’ye bir etnik harita gerekiyordu diye de yazmış. Homojen bir millet teorisinin gerçekçi olmadığını da belirterek makalesine devam ediyordu. “Türk Milleti”nin farklı etnik grupların bir sentezi olduğunu da yazıyordu. Türkiye’nin bu sentezi içinde Lazların sağlam, etkili ve önemli bir halk olduğunu da gösteriyordu. Türkiye’nin bir etnik haritası olmadığını yazmasına rağmen, Şehzat Ayartepe, Lazların eski ve o günkü nüfuslarının sayılmış olmadığını da söylüyordu. Lazların yaşadıkları bölgenin, nüfuslarından daha aşikâr olduğunu gösteriyordu.

Çok diplomatik ve teknik bir dil kullanan Şehzat Ayartepe, Lazların yaşadıkları yerlerin paralel ve meridyenlerini veriyor ve burada yaşayan halka Laz denildiğini yazıyordu. Uzmanların bilgilerinin refaransıyla, Lazların yaşadıkları bölge, insanların yaşaması, üremesi ve büyümesi için çok uygun olduğunu da duyuruyordu. Lazların “Temel Fıkralar”nda söylendiği gibi olmadığını anlatıyor ve Lazların akıllı ve gözü açık insanlar olduklarını herkesin aklına sokuyordu. Tarih boyunca çok önemli medeniyetin sahibi olmuş bu halkın akılsız olmayacağının sebeplerini söylüyordu.

Şehzat Ayartepe, Lazların bir Kafkasya halkı olduğunu, Kafkasya kökenli olduklarını söylüyordu. Makalesinde Lazların Hıristiyanlığı ile Osmanlı İmparatorluğu döneminde Müslümanlaşma sürecine ilişkin bilgi veriyordu.

16 Mart 1921 tarihli Türk- Rusya Antlaşmasına ilişkin de bilgi veren Şehzat Ayartepe, ikiye bölünmüş ve yarısı Türkiye’de ve yarısı Gürcistan’da kalan Sarp/i Köyünün trajedisinden de duyguyla bahsediyordu. Bir zamanlar aynı köyün halkı olan Sarplıların, şimdi farklı ülkelerin vatandaşları olduklarından ve birbirlerine doğum, hastalık, ölüm ve sevinç gibi duygularını şarkılar, ağıtlar vasıtasıyla duyurduklarının bilgisini veriyordu. Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devletinde yaşanan kanlı olaylara ilişkin de kısaca bilgi veren Şehzat Ayartepe, Lazların Türkiye’nin iyi ve çalışkan insanları olduğunu, Türkiye’yi seven ve hizmet eden kişiler olduklarını yazıyordu.

Lazcaya ilişkin de yazan Şehzat Ayartepe, Lazcanın Karadeniz Kıyısında Pazar’dan Hopa’ya kadar konuşulduğunu da söylüyordu.

Laz’ın adını kullanan ve onları akılsız gibi gösteren fıkralardan yana dertli olan Şehzat Ayartepe, Lazların bu fıkralarda söylendiği gibi insanlar olmadıklarını ve onlara benzemediklerini yazarak bu fıkraları protesto ediyordu.

Lazların “Türk” kökenli olmadıklarını gösteren Şehzat Ayartepe, Lazların okumuş insanlar olarak yaşadıkları ülkeye farklı meslek sahipleri olarak hizmet ettiklerini yazıyordu. İyi vatanperverler olduklarından da bahsediyordu.

Lazlar, birileri onlara “Laz” adını vermeden önce de şimdi yaşadıkları eski toprakları üzerinde yaşıyorlardı. Eski zamanlarda, “Laz” adıyla anılan halk yalnızca bugünkü Türkiye’nin Lazları değildi. O dönemin Megrelleri de “Laz” adıyla anılıyordu. Onun için Megrel- Lazlar şimdi Türkiye’de de, Gürcistan’da da yaşıyorlar. Dilleri Lazca da, Megrelce de yaşıyor.

Türkiye’nin Batı Bölgesinde yaşayan Lazlar, Osmanlı- Rus 93 Harbi sebebiyle gelmişlerdi. Ancak Doğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan Lazlar Kafkasya’dan gelmediler, yerlidirler. Onun yazdığı gibi değil, Lazca ölü bir dil değildi. Lazca şimdi de yaşayan bir dildir. 1990’lı yıllardan beri esen sağlam rüzgâr Lazların kim olduklarını ve Lazcanın nasıl bir dil olduğunu herkese gösteriyordu.

Makalesinde sübjektif bilgiler olmasına rağmen, bazı doğru ve gerçek bilgileri vermemesine rağmen, Şehzat Ayartepe’nin makalesi şimdi bizler için çok önemlidir. Şimdi bizlerin elinde olan kitaplara, o yıllarda Şehzat Ayartepe sahip olmadığı için; şimdi bizim ulaştığımız bilgilere o ulaşamadığı için; bizim şimdi sahip olduğumuz algıya o zaman o sahip olmadığı için, bizim şimdi yaşamadığımız “Soğuk Savaş” günlerinde yaşadığı için, TİP için öyle bir rapor hazırlamış, sonra da bir gazetede yayınlatmıştı. Kuşkusuz bilemememiş oldukları ve yazamamış oldukları makalesinin önemini hiç azaltmıyor. (12. IX. 2006)

[Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, “Dil-Tarih- Kültür- Gelenekleriyle Lazlar”, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014]

[Önerilen okumalar: Ahmet Tevfik (Büyük Hasan Rıza Paşa Zâde), (Yayına Hazırlayan: İrfan Çağatay) “Sevgili Vatandaşlarım Lazlara Ricâ-yı Mahsûsum ve Târihten Şânlı İki Sahîfe”, Lazi Kültür Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2014; Ahmet Mican Zehiroğlu, “Antik Çağlarda Doğu Karadeniz”, Chiviyazılari Yayınevi, İstanbul, 2000; Ali İhsan Aksamaz, “Şehzat Ayartepe”, 28. IX. 2006, circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Sarp Sınır Kapısı/ Sarpiş Sinorişi Nek̆na, hopam.com, 13. V. 2006 (“Dil-Tarih-Kültür-Gelenekleriyle Lazlar”, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014); Ali İhsan Aksamaz, “Batum-Sarp-Hopa hattına Milliyet Gazetesi’nin ilgisi”, demokrathaber.org, 28. V. 2012;Bayram Ali Özşahin, “Sarpişi Lazuri Nenapuna / Lazca Sözlük”, Lazika Yayın Kollektifi, İstanbul, 2016; Bayram Ali Özşahin, “Sarpi Moleni”, Laz Enstitüsü/ Lazika Yayın Kollektifi, İstanbul, 2020; Bayramali Özşahin, “Sarpi Çkini”, Lazika Yayıncılık, İstanbul, 2022; İsmail Avcı Bucaklişi, “Laz Müziği: Bireysel bir keşif [2]”, jinepsgazetesi.com, 1. II. 2016; Murat Ersoy, “İki Dünyalı Köy: Sarp& Sarpi”, Sima Dergisi, Sayı 3, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2001; Mustafa Saadet: “Başıboş hayvanlar sınırı ihlâl ediyordu!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr,15 XII 2018; “Sarp Köyü’nün Trajik Tarihi” (Prof. Dr. Ramazan Özey, “Türkiye’nin Hudutları ve Hudut İhtilafları”), Avrasya Etüdleri, T.C. Başbakanlık TİKA Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı, Sayı 18 / Sonbahar- Kış, Ankara, 2000; Avukat Şehzat Ayartepe, (Yeniden yayına hazırlayan: Ali İhsan Aksamaz), “Lazların Etnik Kökeni/ Lazların Tarihçesi”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 4, Mayıs-Haziran 1994; Yaşa Tandilava: “Müze tarihtir!”, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com.tr, 28. I. 2021]

ŞEHZAT AYARTEPEŞİ MAK̆ALE ŞENİ

Şehzat Ayartepe naviçini tariğişakis, 1990-oni ʒ̆anapeşi iptineri ʒ̆anapes Turkiyes nagamiçkvinu do Lazepeşenti namolaşinapt̆u ar- jur ketabi vik̆itxeet̆i, ansik̆lop̆edepeşi maddepeti vik̆itxeet̆i. “Qini Ok̆ok̆idinu”-şi ndğalepes, Lazepeşi Tarixişen ar mak̆ale naç̆areet̆u iptineri Lazi nart̆u şeni, muşi k̆alati irtibati dop̆eet̆i. Nadovigureet̆ipeşen met̆i, navarmiçkit̆u mevzupe naviguramint̆uşi omuditen, movik̆itxeet̆i. Muşi k̆ala nap̆it ok̆oxtalaşi morgvalis, namiʒ̆u nenapeşen nadovigurepe, em oraşen ʒ̆oxle nadoviguripeşen ek̆onariti goçkvaneri navart̆u oxovoʒ̆oneeti. Mara, muşi mak̆ale det̆aluri xeşa ok̆itxuşa toli komiğut̆u. İst̆anbolişi Avrop̆aş k̆ele nart̆u çkimi oxorişa goviktişi, asta-xolo st̆olis kodopxedi do Şehzat Ayartepeşi mak̆ale k̆aixeşa ok̆itxus kogevoç̆k̆i. Ar fara, ar fara çkva do masumani fara dovik̆itxi mak̆ale muşi.

1976 ʒ̆anas “Uçamzoğa Ambai” coxoni k̆azetas nagamiçkvinu mak̆ale muşi dido ginže rt̆u, ar xaritati kuğut̆u. Aya xaritak K̆avk̆asia do Yulvari Uçamzoğaşi t̆erit̆orya do ekonaşis naskidun xalk̆epeti moʒ̆irapt̆u. Coxo muşi “Lazepeşi Tarixi” naren am mak̆ales xuti noʒ̆ile kuğut̆u. Entepeti eşo ren: “Naiskedinet̆u t̆erit̆orya” coxoni noʒ̆ile, “Lazepeşi cinci” coxoni noʒ̆ile, “Osmanuri İmp̆eriaşi P̆eriodişi Lazepe” coxoni noʒ̆ile , “Lazuri nena” coxoni noʒ̆ile do “Referansuri ketabepe”-şi noʒ̆ile .

Şehzat Ayartepek irişen ʒ̆oxle, Turkiyes, resmuri nart̆u do am dobadonaşi etnik̆uri xali naoʒ̆irapt̆u ar xarita navaruğut̆uşi otkuten, mak̆ale muşi oç̆arus gyoç̆k̆apt̆u. Aya rt̆u irişen beciti tkvala, 1976 ʒ̆ana şeniti, andğaneri ndğa şeniti. Am tkvala muşi, emuk mu k̆onari ğnosoni do guroni nart̆u moʒ̆irapt̆es. Şehzat Ayartepek, Turkiyes ar etnik̆uri xarita dvaç̆irt̆u yadoti ç̆areet̆u. Homojenuri milletişi teori realist̆uri navart̆u yadoti naqonupt̆u mak̆ale muşis Şehzat Ayartepek. Turki milleti goçkvaneri etnik̆uri xalk̆epeşi ar sent̆ezi nart̆uti doç̆arupt̆u, Şehzat Ayartepek. Turkiyeşi am sent̆ezişi doloxe, Lazepe k̆ap̆et̆i, tesironi do beciti ar xalk̆i nart̆uti oʒ̆ireet̆u. Turkiyes etnik̆uri xarita navar uğut̆u yado ç̆areet̆u tina, Şehzat Ayartepek Lazepeşi mcveşi do em ndğaneri nak̆onoba mutepeşi k̆oroʒxeli navart̆uti xolo tkumert̆u. Lazepek naskidun t̆erit̆orya, nak̆onoba mutepeşişen çkva aşikyari nart̆u moʒ̆irapt̆u.

Dido dip̆lomat̆uri do t̆eknik̆uri ar nena naixmareet̆u Şehzat Ayartepek. Lazepe naskidunan t̆erit̆oryaşi p̆araleluri do meridianepe meçapt̆u do entepeş doloxe naskidun xalk̆is Lazi naitkvet̆u doç̆arupt̆u. Eksp̆ert̆epeş ambaepeşi referansiten, Lazepek naskidun t̆erit̆orya, k̆oçepeşi oskedinu, omralu do ordu şeni dido moxva nart̆u iris ognapapt̆u. Lazepe şeni, “Temelişi Anek̆dot̆epe”-s naitkvet̆u steri navart̆es oxoʒ̆onapapt̆u do Lazepe dido ğnosoni do toli- gonʒ̆k̆imeri k̆oçepe nart̆esşi ambai irişi nosis amaçkumert̆u. Tarixis, dido beciti medeniyetişi mance nart̆eet̆u am xalk̆i uğnose navaiqvasunt̆uşi sebebepe tkumert̆u.

Şehzat Ayartepek Lazepe K̆avk̆asiuri ar xalk̆i nart̆u, K̆avk̆asiuri cinci nauğut̆esti zop̆ont̆u. Lazepeş Xrist̆ianoba do Osmanuri İmp̆eriaşi p̆eriodis Musulmani oqopinuşi p̆roʒesi ognapapt̆u mak̆ale muşis.

16 Mirk̆ani 1921 tariğoni Turko-Rusul Axt̆işenti ambai meçapt̆u Şehzat Ayartepek, jur k̆eleşa ok̆orteri do gverdi muşi Turkiyes do gverdi muşi Gurcistanis nadusk̆ideet̆u Sarpi coxoni oput̆eşi t̆rajedişenti emoʒiaten ğarğalapt̆u. Ar orapes artneri oput̆eşi xalk̆i nart̆u Sarpulepe, aʒ̆i goçkvaneri dobadonapeşi dobadonamşinepe naiquşen do artikartişi dobadoba, žabunoba, ğura do xela steri gagnapa mutepeşi artikartis birapapeten naognapapt̆esşi ambai ç̆arupt̆u. Maartani Kianuri Ok̆ok̆idinuşi p̆eriodis Osmanuri Devletis naiskedinu diʒxironi ambapeşenti mk̆uleşa ambaepe nameçapt̆u Şehzat Ayartepek, Lazepe Turkiyeşi k̆ai, dulyamxvenu k̆oçepe naren, naskidunan Turkiyedti naqoropt̆es do emus na uxezmet̆apt̆es k̆oçepe nart̆esti ç̆arupt̆u.

Lazuri nenaşeniti mutxanepe naç̆arupt̆u Şehzat Ayartepek, Lazuri nena Uçamzoğap̆icis At̆inaşen Xopaşakis naren terit̆orias naiğarğalet̆u tkumert̆u.

Lazişi coxo naixmaru do uğnose k̆oçepe steri naoʒ̆irapt̆u anak̆dot̆epeşen derdoni nart̆u Şehzat Ayartepek, Lazepes am anak̆dot̆epes naitkvet̆u steri k̆oçepe navarenan do entepes navarnungapt̆es yado oç̆aruten am anak̆dot̆epeşi p̆rot̆est̆i oğodapt̆u.

Lazepes “Turkuli” cinci navaruğut̆u naoʒ̆irapt̆u Şehzat Ayartepek Lazepe k̆itxeri k̆oçepe yado, doloxe muşis naskidut̆es dobadonas goçkvaneri mesleğepeşi mancepe yado nauxezmetept̆es ç̆arupt̆u. K̆ai dobadonamaqoropepe narenanşenti ğarğalapt̆u.

Lazepe mitxanepek “Lazi” coxo nagyodvesşen ʒ̆oxleti kort̆es do aʒ̆i naskidunan mcveşi dixa mutepeşişi jin skidunan. Mcveşi orapes “Lazi” coxoten naişinu xalk̆i xvala andğaneri Turkiyeşi Lazepe var rt̆es. Em p̆eriodişi Megrelepeti Lazi coxoten işinet̆es. Emuşeni Megrel-Lazepe aʒ̆i Turkiyesti, Gurcistansti skidunan. Nenape mutepeşi Lazuriti, Megruliti skidunan.

Turkiyeşi Gyulvari t̆erit̆oryas naskidut̆u Lazepe, Osmanur-Rusuli ok̆ok̆idinupeşi sebebiten Turkiyeşa komoxteet̆es. Yulvari Uçamzoğaşi t̆erit̆oryas naskidut̆es Lazepe K̆avk̆asiaşen var moxteet̆es, svaloni renan. Emuk naç̆areet̆u steri var, Lazuri ğureli ar nena var rt̆u. Lazuri aʒ̆iti naskidun nena ren. 1990-oni ʒ̆anapeşen doni nabart̆u k̆ap̆et̆i ixik Lazepe mi nart̆es do Lazuri muperi nena nart̆u iris oʒ̆irapt̆u.

Mak̆ale muşis namtini subiekt̆uri ambaepe nauğut̆u tina do mtini do ʒ̆ori navar subiekt̆uri ambaepe nameçapt̆u tina, Şehzat Ayartepeşi mak̆ale dido beciti ren aʒ̆i çkini şeni. Çkin aʒ̆i namiğunan ketabepe emoras emus navaruğut̆u şeni; çkin aʒ̆i namiğunan çkinapa emus navaruğut̆u şeni; çkin aʒ̆i namiğunan gagnapa emoras emus navaruğut̆u şeni, çkin aʒ̆i navar pskidurt “Qini Ok̆ok̆idinu”-şi ndğalepes eya naskidut̆u şeni, p̆art̆ia muşi şeni eşo ar rap̆ori uxazireet̆u, emuşk̆uleti ar k̆azetas mak̆ale steri gamoçkvapeet̆u. Moro, emus navaraçkineet̆upe do navaraç̆areet̆upe, mak̆ale muşişi becitoba var otapalapaps.(12. IX. 2006)

aksamaz@gmail.com