TBMM’de CHP Grubu adına Lazca
Konuş[ama]ma
“UNESCO’nun Ana Dili Günü,” bana komik geliyor
hem de “Senede Bir Gün” şarkısını hatırlatıyor.
“UNESCO’nun Ana Dili Günü”nü, bazı siyasî partiler, bazı siyasetçiler ve
sanki “ana dillerini” yaşatmak için çalışıyormuş gibi yapıp itibar devşirmeye
çalışan bazı aydınlar için bir “günah çıkarma günü” olarak görüyorum. O sebeple “UNESCO’nun 21 Şubat Ana Dili Günü”nün
benim için bir kıymetiharbiyesi yok.
20 Şubat 2024
tarihinde, (DEM) Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi Meclis Grubu toplantı salonunda,
“UNESCO’nun Ana Dili Günü” için bir oturum düzenlendi. DEM Parti Eş Başkanı
Tuncer Bakırhan Kürtçe, Mardin Milletvekili George Aslan Süryanice, Mardin Milletvekili
Saliha Aydeniz Zazaca, Bereket Kar Arapça, Zeynur Bayram Gürcüce (+ Lazca),
Murat Mıhçı Ermenice mesajlar verdi.
21 Şubat 2024 tarihinde
Milletvekili Tahsin Ocaklı, “UNESCO’nun Ana Dili Günü” için Facebook
sayfasından Lazca kısa bir mesaj okudu.
Aynı gün Türkiye Büyük
Millet Meclisinde düzenlenen oturumda “UNESCO’nun Ana Dili Günü” için (CHP)
Cumhuriyet Halk Partisi Grubu adına Milletvekili Tahsin Ocaklı’ya Türkçe bir
konuşma yaptırıldı; ana dili konusu üzerinde durup Lazca birkaç cümle de okumak
istedi.
“UNESCO’nun “Ana Dili Günü”
için, yine aynı gün, Gürcistan Meclisinde Milletvekili ანა წითლიძე/ Ana Tzitlidze yaptığı konuşmada Lazca konusuna da değindi.
Bu makalemde esas
olarak, “UNESCO’nun Ana Dili Günü”nde Lazcadan da bahis edilmesinden hareketle,
yapılan konuşmalar ile TBMM’de seçim öncesi Lazcanın CHP tarafından siyasî
kutuplaşmaya nasıl alet edildiğini ortaya koyup değerlendirmeye çalışacağım.
DEM Parti’nin 20 Şubat
2024 tarihindeki toplantısında, ana dilleri Gürcüce ve Lazca olan birer kişinin
bulunup kürsüden konuşturulamamaları büyük bir eksiklik olmuş. Bu konuda Laz
Kültür Dernekleri, Laz Enstitüsü veya Kartvel
Gürcü Laz Kültür Derneğinden yardım istenebilirdi. Hatibin kürsüden Gürcüce
olarak önceden hazırlanmış bir metni bile doğru dürüst okuyamaması ve ardından
da Lazcanın ikinci ana dili olduğunu söyleyerek yine önceden yazılmış iki
cümleyi okumaya çalışması dikkat çekiciydi:
“Nananena gurişi nek̆na
ren! Nanaşi nena mot gondinamat! [Ana dili, yüreğin kapısıdır! Annenin dilini
yok etmeyelim!”]
DEM Parti’nin o oturumunda
Çerkesçe ve Abazaca- Abhazca mesajlar da verilebilirdi. Çerkes ve Abhaz
Dernekleri ile onların anadillerinde de 20 yılı aşkın bir süredir yayın yapan
aylık Jineps Gazetesi’nden yardım istenebilirdi.
DEM Parti’nin, “UNESCO’nun
Ana Dili Günü” için TBMM Grup Salonunda bir toplantı düzenlemesi, birçok
bakımdan kuşkusuz çok anlamlı. Ancak hatipler, kürsüden kendi “ana dillerinde”
önceden yazılmış metinleri okuduktan sonra, söyledikleri mutlaka ortak anlaşma
dilimiz Türkçeye tercüme edilmeliydi. Konuşmaları Türkçeye tercüme edilmiş
olsaydı, hem kürsüden konuşan hatipler birbirlerini hem salonda bulunanlar hem
de sosyal medyadan onları sonradan dinleyecek olan bizler anlamış, değerli
fikirlerinden de istifade etmiş olurduk.
Bilmediği bir dili anlıyormuş gibi yapmak zorunda kalan bir tek kişi
bile kalmazdı.
Milletvekili Tahsin
Ocaklı, “UNESCO’nun Ana Dili Günü”nde, Facebook sayfasından, “annesi ve bütün
Lazlara ithafen” Lazca bir mesaj okudu. Görüntülü mesaj Türkçe altyazı ile de verildi.
Mesajının Türkçesinin tamamını kâğıda döktüm; aynen aktarıyorum:
“Mutluluk ve iyilikle!
Bugün Dünya Ana Dil günüdür. Ben de o yüzden bütün Lazlar için Lazca konuşup
duyuracağım. Ana dilidir madem, annemden biraz bahsedeyim. Ben 6 yaşında
çocuktum Türkçeyi öğrendiğimde, o zamana kadar Lazca biliyor ve konuşuyordum.
Annem kirlenmiş yanaklarımdan öperek büyüttü, okuttu. Şimdi yaşlandı artık,
hasta ve çocuklarıyla görüşemiyor. Hasta yatağından kalkamayan kızı ile
Ardeşen’de yaşıyor, orada oturuyor. Annemin kalbi yine bahçelerde. Evin içinde
gezemiyor. Yine de kalbinde bahçeyi kazmak, çapalamak, bir şeyler dikmek var.
Ölene kadar da öyle olacak. Ne kadar, ‘Olmaz, Anne!’ desek de, annemizdir el
verip bahçeye götüreceğiz. Biraz böyle annemi tanıttıktan sonra bir dua edeyim:
Lazcayı unutmayın, Lazcayı konuşun, kullanın, okuyun. İnternete bakın, oradan
öğrenin. Bir de aşk ve özgürlük için bütün Lazlar, sizleri kucaklayayım,
seveyim. Kalbiniz iyilikle dolsun! Lazca geleceğe taşınsın, gelişsin!”
Duygu yüklü özel bir
mesaj. Anlayabilenler için Lazcası daha
da anlam yüklü. Ancak konuşmasının Türkçe altyazısı hazırlanırken özen
gösterilmemiş.
Bu mesajında ağırlıklı
olarak annesinden bahsetmesi de oldukça anlamlı; beni daha çok duygulandırdı. Bir milletvekilinin Lazca konuşma yapması oldukça
önemli. Gel gör ki Lazca konuşmasının içeriği günün anlam ve önemiyle daha da bağlantılı
olmalıydı. Son bölümündeki Lazca duası da beni çok duygulandırdı: “Lazcayı
unutmayın, Lazcayı konuşun, kullanın, okuyun. İnternete bakın, oradan öğrenin!”
İtiraf etmeliyim, Milletvekili
Tahsin Ocaklı, bana bir duygu seli yaşattı; gözyaşlarımı tutamadım. Ancak bu
özel mesajında, TRT ve velilere de hitap
etmeliydi. “TRT, Lazca da yayın yapsın! Lazca haberler, belgeseller, diziler,
çizgi filmler de yayınlasın!” talebinde bulunmalıydı. Velilere, “Lazca artık
Devlet okullarında seçmeli ders. Eğitim- öğretim dönemi geldiğinde çocuklarınıza
Lazca dersini mutlaka seç(tir)in!” demeliydi. Fındıklı Belediyesinin yöre kültürü ve Lazcayı
yaşatmaya yönelik faaliyetlerinin, diğer belediyeler tarafından da örnek
alınmasını söyleyebilirdi.
Bana gelen mesajlar ve
sosyal medyadaki paylaşımlardan değerlendirebildiğim kadarıyla, Lazlara özel bu
mesajı yöredeki insanlar arasında coşkuyla karşılanmış; belirtmeliyim. İnsanlar,
Milletvekili Tahsin Ocaklı ile gurur duymuşlar; “İyi ki oyumuzu Tahsin Ocaklı’ya
verdik,” dediler. Milletvekili Tahsin Ocaklı, bu mesajıyla gönülleri fethetti.
Birçok kişi gibi ben de bu duygu yüklü o mesajını sosyal medya hesabımdan
paylaştım.
DEM
Parti Grup Toplantı Salonunda “UNESCO’nun Ana Dili Günü” oturumu hatipleri
kürsüde
21 Şubat 2024 tarihinde
TBMM Genel Kurulu oturumunda “UNESCO’nun Ana Dili Günü” de gündem konusu oldu. Oturumu yöneten Başkanvekillerinden
Celal Adan, hatibi kürsüye davet etti: “Cumhuriyet Halk Partisi Grubu adına
Rize Milletvekili Sayın Tahsin Ocaklı”
Milletvekili Tahsin
Ocaklı’nın, CHP Grubu adına yaptığı konuşmanın tamamını olduğu gibi aktarmak
istiyorum:
“21 Aralık Dünya Anadil
Günü ve ben de bu anadil gününe dair, biraz böyle anlaşılır biçimde
Türkçeyle, tabii Başkanımın da izin
verdiği kadar araya Lazcayı da karıştırarak… [Başkanvekili uyarıyor: “Katma sen
araya …”] … Anlatmaya çalışacağım… [Başkanvekili
yine uyarıyor: “Türkçe devam et …”]… Umarım fazla kısılmayız… Dünyada, tabii,
bütün canlılarda iletişim dili var. Bütün bitkilerde de iletişim dili var.
Dünyada yaşayan, işte, kaç milyon insan var ise, bunlar 6 bin adet dille,
Türkiye’de de 20 dil ile filolojik olarak hâlâ konuşulmaya devam ediliyor.
Filoloji biliyorsunuz, yaşayan dilleri inceleyen bilim dalı. Bu bilim dalında
da, Türkiye’de, ben de 7 yaşında Türkçe öğrenmiş, 7 yaşına kadar Lazca
konuşabilen bir vekil olarak karşınızdayım. Annemle, ailem ile iletişim
kurduğumda hâlâ Lazca konuşuyoruz. Şimdi annem beni bekliyor. Ekranlardan beni
bekliyor. “Benim için Lazca bir şey söyleyecek,” diye. Ve ben, Onun için, annem
için kurguladığım belki birkaç cümleyi size etmeye başladığımda, kürsü
dokunulmazlığı olan bu mikrofonu kapatmak suretiyle aslında bir demokrasi ayıbı
yapmış olacaksınız. O nedenle, lütfen, o nedenle, efendim, devletin, evet
devletin ama dokunulmazlık da, kürsü dokunulmazlığı da insanlara aittir. Şimdi
annem için söyleyeceklerimin Lazcası burada, Türkçesi de burada. Şimdi ben size
bugün çok basit, okunabilir, görünebilir bir şekilde Türkçesini karşınıza
koyuyorum böyle. Şimdi bunu Lazca okumaya başlayacağım. Size bu cümleleri
okumaya başlayacağım. Ve Parlamentoda bu, mikrofonumun kapanmasına sebep olacak.
Bilgisi olsun, Vatandaşlarımız, eğer kapanırsa, sosyal medya hesaplarımda
tamamını görebileceksiniz. Ayrıca şunu da bilin; bugün ayın 21’i, 23’ünde Rize
Meydanında toplanacak olan Rize Halkı, içinde Gürcüler, Lazlar, Çerkezler,
vesaire insanlar olacak; dillerinde, var olmayan “Kadro İstiyoruz!” diye
bağıracaklar; Lazcası, yok Gürcücesi,
yok ama Türkçe olarak ortaklaşmış olarak “Bize verdiğiniz sözü yerine getirin!
Çay-kur işçilerinin kadrosu nu verin!” diye söz veren Cumhurbaşkanı’na,
Milletvekillerine bağıracaklar. Ben de onlara destek için orada olacağım. Şimdi,
anne, vakit bitiyor; beni dinle, senin için sesleneceğim. Hadi, şimdi sesim
kesilecek! Andğa Nanaşi… [Mikrofon kapatılıyor]… Bu kadar dillere karşı olmayın.
Bu kadar diller kendini, ifade edebilsin!”
CHP Grubu adına konuşan
hatibin mikrofonunun, Lazca konuşmaya başlaması üzerine “TBMM İç Tüzüğünün hükmü”ne
göre kapatıldığı belirtiliyor. TBMM çatısı altında kürsüden Türkçeden başka bir
başka dilde konuşulamayacağı söyleniyor. Ben de aynı fikirdeyim. Diğer
Başkanvekillerinden Sırrı Süreyya Önder o oturumu yönetiyor olsaydı, hatibin
mikrofonu kapatılır mıydı?! O zaman “TBMM İç Tüzüğünün hükmü” gündeme
ge[tiri]lir miydi?! Bir gün önce, 20 Şubat 2024 tarihinde, DEM Parti Meclis
Grubu toplantı salonunda, “UNESCO’nun Ana Dili Günü” için yukarıda belirttiğim
“anadillerinde” hatipler mesajlarını okudular. DEM Parti Meclis Grubu toplantı salonu
TBMM çatısı altında değil mi?
“UNESCO’nun “Ana Dili Günü”nde,
Mehmet Bekaroğlu’nun milletvekili olduğu dönemlerde birkaç defa TBMM Genel
Kurulu oturumlarında kürsüden yazılı Lazca kısa metinleri okuduğunu
hatırlıyorum. Bu yılki “UNESCO Ana Dili Günü”nde
CHP Grubu adına konuşan Milletvekili Tahsin Ocaklı’ya da aynı kürsüden Lazca
yazılı kısa bir metni okumasın için izin verilebilirdi.
Türk Devleti, Soğuk Savaş yıllarının sonunda, “Türkçeden
Başka Dillerle Yapılacak Yayınlar Hakkında”, 12 IV 1991 tarihinde 3713 No’lu
kanunla değişiklikler yaptı (Yayımlandığı Resmî Gazete tarihi: 12 IV 1991, Sayı: 20843); “ana dili” konusunda olumlu düzenlemelere
gidildi. Daha sonra Demokratik Sol Parti- Milliyetçi Hareket Partisi- Anavatan
Partisi ile Adalet ve Kalkınma Partisi Hükümetlerinin “ana dili” konusunda
yakın geçmişte yaptıkları diğer yasal düzenlemeleri ve uygulamaları
hatırlamaktada fayda var: “Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin
Kanun”un (Kanun no: 4771; Kabul tarihi: 03 VIII.2002- Resmi Gazete: 09 VIII 2002-
24841) yürürlüğe girmesinin ardından, “Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında
Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerin Öğrenilmesi Hakkındaki
Yönetmelik” (Resmi Gazete: 20 IX 2002- 24882) ve “Türk Vatandaşlarının Günlük
Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerde Yapılacak
Radyo ve Televizyon Yayınları Hakkındaki Yönetmelik” (25 I 2004 -25357) de
yürürlüğe girdi. “Anadilleri” seçmeli
ders haline geldi. TRT Kurdî TV ve “TRT Kurdî Radyo 7/24 her konu ve alanda
yayın yapıyor. Diğer “anadilleri” gibi, 2013 yılından bu yana Lazca da Devlet
Okullarında seçmeli ders oldu.
21 Şubat 2024 tarihinde
TBMM Genel Kurulun o oturumunu yöneten Başkanvekillerinden Celal Adan’ın, CHP Grubu
adına konuşan Milletvekili Tahsin Ocaklı’nın Lazca yazılmış kısa bir metni okumasına
izin vermemesini doğru bulmuyorum. Bu konuda inisiyatifini kullanabilirdi.
Ancak CHP Grubu adına konuşan Milletvekili Tahsin Ocaklı’nın da mikrofonunun
kapatılacağını bile bile elindeki yazılı kısa Lazca metni okumaya çalışmasını doğru
bulmuyorum.
CHP Grubu adına konuşan
Milletvekili Tahsin Ocaklı, böylece yaklaşan “31 Mart 2024 Yerel Yönetimler
Seçimleri” öncesinde ülkemizde yaşanan toplumsal kutuplaşmayı, Lazca üzerinden
de TBMM Genel Kuruluna taşımış oldu. Onun bu tavrı, “Lazca konuşmaya çalışan
CHP’li ve onu engelleyen MHP’li” algısının zihinlere yerleşmesine sebep oldu. Oysa
Lazca, yalnızca “CHP’li vatandaşların değil, MHP’li vatandaşların da “ana dili”
veya ikinci dili; diğer siyasî partilerden vatandaşların da “ana dili” veya
“ikinci dili”. Lazca, 31 Mart 2024 Yerel Seçimler öncesi iktidar- muhalefet
gerilimine alet edilmemeliydi.
CHP Grubu adına konuşan
Milletvekili Tahsin Ocaklı, TBMM kürsüsünden Türkçe konuşup “TRT’nin, Lazca yayın
yapmadığını; TRT’nin Lazca haberler, belgeseller, diziler, çizgi filmler de
yayınlaması” yönündeki talepleri dile getirebilirdi. Ayrıca Fındıklı
Belediyesinin yöre kültürü ve Lazcayı yaşatmaya yönelik faaliyetlerinden
bahsedebilirdi.
Bir “ana dili”nin, yalnızca
UNESCO’nun “Ana Dili Günü”nde TBMM Genel Kurulu kürsüsünden yazılı bir metni
okumaya çalışılarak geleceğe taşınamayacağı ortada. Mehmet Bekaroğlu’nun birkaç
defa TBMM Genel Kurulu oturumlarında kürsüden okumaya çalıştığı yazılı Lazca
kısa metinler, günden güne ölen Lazcaya nasıl kurumsal bir katkı sağlayamadıysa,
TBMM CHP Grubu adına konuşan Milletvekili Tahsin Ocaklı’nın, Lazca o yazılı
metni okuyabilmesi de Lazcaya hiçbir katkı sağlamayacaktı.
Mikrofonunun
kapatılacağını bile bile, önceden yazılmış Lazca kısa bir metni okumaya
çalışmak yerine, o güzel Türkçesiyle TRT’nin Lazca yayın yapması konusunu
gündeme getirebilirdi. TBMM’de
temsilcisi bulunan bütün siyasî partiler ile ilgili kurumlar ve TRT’yi Lazca
yayın konusunda düzenlemeler yapılması için göreve çağırabilirdi. Velilere de, yine
o kürsüden seslenip “Lazca Devlet okullarında artık seçmeli ders. Eğitim-
öğretim dönemi geldiğinde çocuklarınıza Lazca dersini seç(tir)iniz!”
diyebilirdi.
CHP Grubu adına konuşan
Milletvekili Tahsin Ocaklı, aslında TRT’den Lazca yayın talebi konusuna hiç de
yabancı değil. Kendisinin de kurucuları
arasında olduğu (LKD) Laz Kültür Derneği,
16 Ocak 2009 günü TRT Genel Müdürlüğünü ziyaret ederek Lazca yayın için
yazılı talebini iletmişti.
Milletvekili Tahsin
Ocaklı’nın, bu konuda bir çalışma yapıp, bir rapor hazırlayıp bugüne kadar
CHP’sinin yetkili kurullarına iletip iletmediğini bilemiyorum. Ümit ederim,
günden güne ölen Lazcayı bundan sonra da yalnızca “UNESCO’nun Ana Dili Günü”nde
hatırlamaz .
Milletvekili
Ana
Tzitlidze
1920’li
yıllardan itibaren Lazca Türkiye Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliği/ Gürcistan
Sovyet Sosyalist Cumhuriyet’inde farklı bir kaderi paylaşmış olsa da, günümüzde
her iki ülkede de günden güne ölüyor. Gürcistan’da yalnızca
Lazca değil, Lazcaya çok yakın bir dil olan Megrelce de ölüyor. Gürcistan’da Svanca da, Batsça da ölüyor. “UNESCO’nun
Ana Dili Günü”nde Gürcistan Parlamentosu oturumunda da ölmekte olan bu diller
gündeme getirildi. “Ana dili” konusu iktidar ve muhalefet partilerinin bazı
Milletvekillerinin arasında siyasî kutuplaşmanın vasıtalarından biri hâline
getirilmedi. Günden güne ölen bu
dillerin yaşatılması için iktidar ve muhalefet partilerinin bazı Milletvekilleri
aynı görüşte olduklarını belirterek Devletin gerekli tedbirleri almasını
istediler. Zugdidili
Milletvekili Ana Tzitlidze de; Megrelce, Svanca, Lazca ve Batsça’nın Gürcistan’da
ölmekte olduğuna belirterek kurumsal adımlar atılmasını istedi.
Umarım,
CHP Genel Başkanı Özgür Özel de, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1930’lu
yıllardaki tavrını hatırlayıp Lazca gibi diğer “ana dilleri” konusunda kurumsal
kalıcı adımlar atılması için ilgililerle temaslarda bulunur.
“… 1925’ten 1931 yılına kadar
profesör olarak görev yapan Georges Dumézil… ile 30 sene evvel İstanbul Üniversitesinde
tanışmış, Kafkas Dilleri üzerine çalışmıştık. Prof. Marr’dan sonra ilim âlemine
sunduğu Kont dö Laz [Contes des Lazes (Laz Masalları)] eseri bu devrenin
mahsulü idi…” [Havadis Gazetesi
Muhabiri, 24 VII 1958]
(Önerilen
okumalar: Ahmet Tevfik (Büyük Hasan Rıza Paşa Zâde), (Yayına Hazırlayan:
İrfan Çağatay) “Sevgili Vatandaşlarım Lazlara Ricâ-yı Mahsûsum ve Târihten
Şânlı İki Sahîfe”, Lazi Kültür Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2014; Ali İhsan Aksamaz,
“Laz Kültürel Kimliğini Yaşatma Çabaları”, circassiancenter.com.tr/
[Kolektif, (Editörler: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), “Modern Türkiye’de
Siyasî Düşünce, Milliyetçilik, Cilt 4, Sayfa: 924- 926”, İletişim Yayınları, 1.
Baskı, İstanbul, 2002]; “Ana dili” Üzerine Makaleler (Bir Gün Gazetesi/
Arşiv), 18 VI 2023, sonhaber.ch; “Ana dili”nde Eğitim -Öğretim ve “Ana dili”
Eğitim- Öğretimi Üzerine Makaleler", 11 I 2004, circassiancenter.com.tr; "Anadil(in)de’
Tiyatro: ‘Bêrû", 14 X 2020, sonhaber.ch; “Anadil Günü’nde anadillere
sansür: MHP’li başkanvekili Kürtçe ve Lazca duyunca mikrofonu kapattı”, 21
II2024, serbestiyet.com; “Anadillerinin
“ağız, şive, lehçe ve diyalekt” farklılıklarını öne sürenler, bu anadillerini
küçümsemek için bunu yapıyorlar”, 19 Haziran 2012, cherkessia.net; Bülent
Bilmez & İrfan Çağatay, “Sahipsiz Bir Hak Dil Hakları Bağlamında Yaşayan
Diller ve Lehçeler Seçmeli Dersi Lazca Örneği (2012-2021)”, Laz Kültür Derneği
Yayını, İstanbul, 2021; Bülent Bilmez
& İrfan Çağatay, " Sahipsiz Bir Hak Dil Hakları Dil Hakları Bağlamında
Yaşayan Diller ve Lehçeler Seçmeli Dersi Lazca Örneği (2012-2021) (Ekler), Laz
Kültür Derneği Yayını, İstanbul, 2021; “Cumhurbaşkanı Adayının Seçim Aracına Lazca Slogan
Yazıldı”, 18 IV 2023, lazca.org; “CHP, TRT ve Lazca”, 31 2009,
circassiancenter.com.tr; “CHP Artvin Milletvekili Bayraktutan Lazca hakkında
Lazca TV’ye Açıklamada Bulundu”, 14 IX 2021, lazca.org; “CHP Rize Şokta!
Beklenmeyen Aday Tahsin Ocaklı”, 9 IV 2023, kuzeyteve.com; “CHP’li vekilin
annesine Lazca mesajı TBMM’de sansürlendi”, 22 II2024, birgun.net; “CHP’li
Vekilin Annesine Lazca Seslenişi Yarım Kaldı! MHP’li Celal Adan Mikrofonu
Kapattı”, 22 II2024, halktv.com.tr; “CHP’ye
Lazca seçim afişi”, 14 IV 2023, gazetepencere.com; “Erdoğani Art̆eşenişa Komoxtu”, Ağani Muruʒxi,
No 1, Çxalva 213, İstanbul; “Geleneği Bozmadı... TBMM'de Lazca Konuşma Yaptı”,
21 II 2019, sondakikarize.com; Givi G.
Karçava: “Bir dilde başka dillerden ne kadar çok ödünç kelime varsa, o dilin o
kadar eski, zengin ve bir kültür dili
olduğunu anlayabiliriz!”, 6 V 2021, sonhaber.ch/ gurcuhaber.com/
circassiancenter.com.tr/ hyetert.org; “Hopa’da Lazca seçim broşürü”, 24 III
2014, demokrathaber.org; İuri Ğvincilia:
“Dilimizin adını duymak bile istemiyorlar!”, 31 VII 2021, sonhaber.ch; “Kılıçdaroğlu’nun
Lazca Hassasiyeti”, 7 VIII 2011, demokrathaber.org/ sonhaber.ch/
circassiancenter.com.tr;“Laz Aydınlarının girişimine basından tepkiler”, 14 V
2022, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; circassiancenter.com.tr; “Laz
Enstitüsü Kuruluyor”, 8- 14 X 1992, Aktüel, Sayı 66/sonhaber.ch/
circassiancenter.com.tr; “Laz Enstitüsü” Toplantısında Söylediklerim, Gözlem,
Eleştiri ve Önerilerim”, 22 XII 2012, yusufbulut.com/ circassiancenter.com;
“Laz Enstitüsü Denince (Algıladıklarım- Beklentilerim)” 15 II 2013,
yusufbulut.com/ circassiancenter.com; “Laz Kültür Derneği TRT'den ‘Lazca Yayın’
Talep Etti”, 16 I 2009, medyaspot.com; “Laz televizyonu da kurulsun isteği”, 14 I 2009, pazar53.com; “Lazlar anadilde
yayın için TRT'ye başvurdu”, 16 I 2009, cnnturk.com; “Meclis’te Laz
tartışması”, 21 III 2013, haberturk.com; Mecit Çakırusta, “Dilini, kültürünü,
kimliğini kaybettikten sonra geriye korkacak ne kalır?”, Laz Kültür Dergisi
Tanura, Sayı 1, Lazika Yayıncılık, İstanbul, 2011; “Mecit Çakırusta’nın İmza
Günü Etkinliği”, 19 II 2012, circassiancenter.com.tr; “Merttürk için lazca dev
afiş!”, 12 III 2024, sonkalekocaeli.com; Nazım Canca, “Hayatım ve Hatıralarımda
Atatürk”, Opus Kitap, 2016, İzmir; “Sıradışı Muhtar Adayı Bakın Ne Yaptı?”, 22
III 2019, medyalaz.com; “Sima Laz Vakfı Lazca eğitim istedi”, 30 IV 2016,
kocaeligazetesi.com.tr; “Meclis’te Lazcaya da müdahale edildi, milletvekilinin
mikrofonu kapatıldı”, 22 II2024, rudaw.net; “MHP’li Başkan Vekili Adan Genel Kurulda Lazca
konuşan CHP’li Tahsin Ocaklı’yı da susturdu”, 21 II 2024, bianet.org; Özge
Bakay, “M.E.B. Yaşayan Diller ve Lehçeler Seçmeli Lazca Dersi Raporu 2013-
2020”, Laz Enstitüsü, İstanbul, 2020; “Özgür Özel: Kapımız Kürt’e de
Türk’e de Laz’a da ardına kadar açık, Türkiye ittifakı, ayrımcılığı reddeder,”
8 III 2024, t24.com.tr; “Türkiye’nin Anadilleri Kurumu” oluşturmalı”, 1 Temmuz
2012, jinepsgazetesi.com; “TBMM Lazca Yazılan Dilekçeyi Ek Olarak Kabul Etti”/
Faik Aksamaz’ın Dilekçesi, 16 XII 2006, Star Gazetesi; “TBMM’de İlk Lazca Konuşma”, 28 II 2018,
sivilsayfalar.org; “TBMM Kürsüsünde
Lazca Konuştu”, 21 II 2019, lazca.org; “TBMM’de ‘anadil krizi’: Lazca konuşan
vekilin sesi kesildi”, 22 II 2024, cumhuriyet.com.tr; “TBMM’de Kürtçe’den sonra
Lazca da sansürlendi”, 22 II2024, politikyol.com; “TRT’ye Lazca televizyon
yayını için başvuru yapıldı”, 16 I 2009, lazuri.com; “TRT Kurdî”,
tr.wikipedia.org; “TRT Kurdî Radyo”, tr.wikipedia.org; “25 Dil Bilen Fransız
Profesörü Dümezil”, Yeni Kafkas Dergisi, Sayı 11, Eylül- Ekim 1958, İstanbul)
