aliihsanaksamaz.blogspot.com: Hasan Helimişi Lazdı

Hasan Helimişi Lazdı

ხასან ჰელიმიში/ Hasan Helimişi’nin adını ilk olarak 1994’te, “Ogni Kültür Dergisi”nin Temmuz- Ağustos 5. sayısında duydum. Halkbilimci Wolfganf Feurstein, Bedia Leba’nın kendisiyle yaptığı söyleşide Hasan Helimişi’nin adını anmıştı. Hasan Helimişi’nin, Lazların ileri gelenlerinden ressam ve şair olduğunu belirtmişti. 1976’da da vefat ettiğini eklemişti. Sovyetler Birliği henüz çözülmüştü. Gürcistan’da bir kaos vardı. Bağlantılarımız şimdiki gibi değildi. Sovyetler Birliği yıkılınca, Moskova kaynaklı “Lazlar Gürcüdür; Lazca Gürcücedir” resmî ideoloji söylemini Tiflis devralmıştı. Hasan Helimişi’yi kafamızın bir köşesine yazıp geçtik.

Lazolog İsmail A. Bucaklişi, 2000 yılında yayınlanan Mjora Dergisi’nin 1. sayısında bizlere bir sürpriz yaptı ve Hasan Helimişi hakkında ayrıntılı bir makale yazdı: “Romantik Bir Laz Sürgünü: Helimişi Hasani.” Makale, Hasan Helimişi hakkında oldukça doyurucu bilgiye sahipti. Hasan Helimişi’nin diğerleriye beraber bir resmi de yer alıyordu. Hasan Helimişi’nin tabloları hakkında 1979’da Rusça olarak yayınlanmış bir katolog da makaleye eklenmişti. Katoloğu Türkçe’ye Murat Papşu çevirmiş. “Mjora Dergisi”nde Hasan Helimişi’nin iki şiiri de yayınlanmıştı: “Mu P̆at E Skiri!” ( Ne Yapalım Ey Oğul!”) ve “Onçamure” (“Dibek”).

Hasan Helimişi, 1907’de Ortahopa’da doğmuş. Varlıklı bir ailenin çocuğu. Birinci Dünya Savaşı sırasında muhacirlik yaşıyor. Çok genç yaşlarda TKF ile tanışıyor; kadroları arasında yer alıyor. 1932’de Sovyetler Birliği’ne gidiyor. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Halk Eğitim Komiserliği tarafından Leningrad’daki Ulusal Azınlıklar Okulu’na gönderiliyor. Dans, müzik, tiyatro gibi dallarda da eğitim alıyor. 1935’de bir tramvay kazası geçiriyor ve sağ bacağını kaybediyor. Eğitimini tamamlayamıyor. Türkiye’ye dönemiyor. Batum’a yerleşiyor. Ancak SBKP’deki tasfiye hareketi Hasan Helimişi’yi de etkiler. 1938’de tutuklanır. Kısa süre sonra serbest bırakılır. Ancak İkinci Dünya Savaşı bitiminde bu kez Sibirya’ya, Tomskir’e çoluk çocuk sürgüne gönderilir. Stalin’in ölümünden dört yıl sonra Batum’a gönderilir.

İsmail A. Bucaklişi’nin makalesinden, Hasan Helimişi’nin Lazca şiirleri olduğunu, Lazca şiirler derlediğini, rubailerinin bulunduğunu, “K̆oreas Ar Lazi K̆ulani” (“Kore’de bir Laz Kızı”) başlıklı bir romanının bulunduğunu da öğreniyoruz. Makalede şu dipnota da yer veriliyor: “Helimişi’nin Lazca olarak kasete aldığı kendi hayat hikayesinin Türkçe çevirisi için bkz.: Kafkasya Yazıları, Sayı 7, S. 87.” Bu dipnotta yer alan Lazca hayat hikayesini Birol Topaloğlu bana iletmişti. Hasan Helimişi’nin kendi sesinden dinlediklerim beni derinden etkilemişti. Konuşma Lazcaydı. Lazca böyle bir konuşmayla ilk defa karşılaşıyordum. Büyük bir heyecan duymuş ve içim coşkuyla dolmuştu. Hasan Helimişi’nin konuşmasını Lazca kaset kaydından Hasan Uzunhasanoğlu deşifre etmiş. Türkçeye ise, İsmail A. Bucaklişi çevirmiş.

Hasan Helimişi’nin Lazca- Türkçe hayat hikâyesi, Lazca şiirleri ve Lazca şiir derlemeleri 2006’da “Mu P̆at E Skiri” başlığıyla İsmail A. Bucaklişi tarafından kitaplaştırıldı. Kitabı Chiviyazilari yayınladı. Hasan Helimişi ile ilgili bir diğer önemli çalışmanın Elif Ergezen tarafından yapıldığını belirtmeliyim. Kısa metrajlı bir filmi var: “შაირიში ღურა / Şairişi Ğura” (“Şairin Ölümü.”)

Önemli Bir çalışma: Mu P̆at E Skiri

1920’li yılların ikinci yarısından itibaren Türkiye’de, 1930’lu yılların ikinci yarısından itibaren Sovyetler Birliği’nde Laz kimliği’nin yok sayılmaya başlanması, Hasan Helimişi gibi insanların varlıklarına ve doğru hayat hikâyelerine ulaşmamızı engelliyor. Hasan Helimişi partiliydi. Hapis yattı; Sibirya’ya sürüldü. Sürekli izlendi. Tiflis’te öldü. Cenazesi gizlice Sovyetler Birliği’ndeki Sarpi Köyü’ne getirildi ve toprağa verildi. Lazlara ve Lazcaya yönelik Moskova kaynaklı resmî ideoloji ve tarih tezlerini, Sovyetler Birliği çökünce Tiflis devraldı. Bu sebeple, Sovyetler Birliği’nin Laz kimliğini tanıdığı dönemlere ilişkin bilgi ve belgelere ulaşmada (şimdilik) zorluk çekiliyor. Ancak şunu biliyoruz ki; Lazca Anadil Okulları Direktörü ისქენდე წითაში/ İskender Tzitaşi de, Hasan Helimişi de aynı dönemin insanlarıydı ve aynı kadroları oluşturuyorlardı. Zurab Cemal Vanilişi, İsmail A. Bucaklişi’ye bu konu hakkında bilgi ve belge vererek oldukça yardımcı olmuştur. Zurab Cemal Vanilişi’nin, babasının ölümü göze alarak Türkiye Lazları arasında, “/მჭითა მურუნცი/ Mç̆ita murunʒxi/ Mçita Muruntskhi” (“Kızıl Yıldız”) adlı Lazca gazeteyi de dağıtmak dâhil, gizlice yürüttüğü faaliyetlere ilişkin anlattıkları ilginçtir.

Hasan Helimişi; Laz dilinin şairidir. Hasan Helimişi, Sovyetler Birliği’nde çok acı çekti. Bütün çektiği acılara rağmen, partisinden umudunu kesmedi; yazdıklarından ve söylediklerinden bu anlaşılıyor. Lazcayı terk etmemiş, Lazcanın onun kimliği olduğu bilinciyle mezar taşını bile Lazca yazdırmıştı: “სქიდალაშენ მა ნა მანჭენ ქაებზდი/ მა ამ დუნიას ემ დუნიაშ დერდი ვარ ბძდი/ Skidalaşen ma na manç̆en kaebzdi/ Ma am dunias em duniaş derdi var bždi” (“Yaşamımdan bana düşeni aldım/ Bu dünyada öbür dünyanın derdini çekmedim”)

Lazcanın dil olduğunu inkâr edenler, Hasan Helimişi’ye sahip çıkamaz ve Laz kimliğini yaşatamaz.

[Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, “Hasan Helimişi Lazdı”, Özgür Gündem Gazetesi,

07. IX. 2012]

[Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Hasan Helimişi Lazdı”, Özgür Gündem Gazetesi, 07. IX. 2012; Ali İhsan Aksamaz, "Şiir ve Tablolarıyla Helimişi Hasan", circassiancenter.com.tr; Can Irmak Özinanır, "Portreler: Helimişi Xasani", marksist.org,12. I. 2023; Givi G. Karçava: “Kâzım, kültür devrimi yapan bir insandı!”, sonhaber.ch, circassiancenter.com.tr, 14. V. 2021; Helimişi Hasani, (Yayına Hazırlayan: İsmail Bucaklişi), “Mu P̆at Eskiri”, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2006; "Xasan Helimişi (1907 - 1976)", kolkhoba.org; İsmail Avcı Bucaklişi, "Laz şair Helimişi Xasani: Sürgünlerin içinden doğan bir direniş öyküsü", bianet.org, 30. IX. 2024; Ǩemurishi Ramazan Kosanoğlu, “Xasani (ჰასან ჰელიმიში)”, lazca.org, 30. III. 2018; Nükhet Eren, "Laz Dilinin Evrensel Şairi Helimişi Xasani", lazenstitu.com,17. III. 2017]

Hasan Helimişi’nin kendi sesinden:

K̆omunist̆uri P̆art̆ias [Komünist Parti’ye]: