Laz
edebiyatı ve kimliğinin üç önderi
Lazca,
Doğu Karadeniz ve Güney Batı Kafkasya’nın eski ve yerli dillerinden bir
tanesidir. Bu bölge Lazca’nın eski ve bugünkü vatanıdır. Gel gör ki, halk bugün
bu dili yalnızca burada değil, Türkiye’nin Batı bölgelerindeki muhacir
köylerinde de konuşuyor. Bu köyler çoğunlukla Marmara Bölgesi’ndedir. Lazca’nın
tarihsel bölgeleri büyük devletlerin savaş alanlarının ortasında yeralıyordu.
Bu sebeple de Lazca çok kötü günler gördü. Çoğunlukla da yirminci yüzyılda. Bu,
Birinci ve İkinci Büyük Savaş ve “Soğuk Savaş” yıllarındaydı. “Modern
zamanların” anlayışıyla, hiç kimse Lazca’nın yüzüne bakmadı. Çünkü Lazlar
çeşitli yerlerde yaşıyorlardı.
Şimdi
sizlere Lazca’nın öncüleri; şairleri, yazanları ve şarkıcılarından bahsetmek
istiyorum. Onların yazılmış-yayınlanmış şiirleri, yazıları, plakları- CD’leri
ve kitapları var. Örneğin; İki yüz yıl öncesinden bugüne kadarki bu şairler,
şarkıcılar ve yazarlar Osmanlı Ülkesi’nden, Türkiye’den, Çarlık Rusyası’ndan,
Sovyet Ülkesi’nden, Gürcüstan’dan, Acaristan’dan, Abhazya’dandır. Onlardan
bazılarının adları şöyle: Efendişi Faik, Tzitaşi İskender, Helimişi Hasan,
Pehlivanişi Reşid, Vanilişi Muhammed, Mtanebiva Fahri, Abaşişi Nurdoğan,
Turnaşi Yaşar, Koyuncuşi Kazım, Ocaklişi Erkan, Batzaşi Tzate, Tandilava Yaşar,
Memişişi Nazi, Artzaşi M. Recai, Çakirustaşi Mecit, Avcişi Yılmaz, Cedeşi Musa,
Badişi Sinan, Koçiva Selma, Bekirişi Yaşa, Keleşişi Bahadır, Cumhurişi Timur,
Bakrazdeşi Dato, Sarigina Beşli, Zoğaşi Efkan, Karaalişi Musa, Topaliş Birol,
Birbenişi Gökhan, Polatişi Hulya, Kesicişi Maksut, Duduşi Nuri, Tamtruli Osman,
Buyuklişi Osman Şafak, Aksoyişi Kamili, Murğulişi Murat Ercan, Uzunhasanişi
Hasan, Ançaşi Ridvan Özkurt.
Yaklaşık
ikiyüz yıldan beri, Laz aydınlarının bir Lazca ve Laz kimliği mücadelesi var.
Efendişi Faik, Tzitaşi İskender ve Helimişi Hasani bu uzun yolun
çınarlarıdır:
EFENDİŞİ
FAİK; Laz
Edebiyatı ve onunla da Laz kimliği mücadelesinin ilk önderi sayılır. Ancak
şimdilik hayatına ilişkin fazla bir şey bilemiyoruz. Efendişi Faik’in adını ilk
olarak Nikolay Marr’dan duyuyoruz. Farklı kaynaklar da Efendişi Faik hakkında
bize bilgi veriyor. Şöyle diyorlar: “Arap
Alfabesine dayanan Laz Alfabesini düzenledi.” T̆amt̆uli Osmani
de şöyle yazıyor: “Efendişi Faik,
Lazca ilk kitabı çıkaran Laz’dı. Lazca yazdığı için Sultan Abdülhamid onu
yakaladı ve hapisaneye attı. Yazdıklarının hepsini yaktılar, kayboldular.
Hapisaneden çıktıktan sonra Faik yine başladı ve Lazca yazıyordu. Lazların
düşmanları Faik’i öldürdüler.”
TZİTAŞİ
İSKENDER: Tzitaşi
İskender, Laz anadili okullarının müdürüydü. Lazca gazete “Kızıl Yıldız”ı
(1929) ve Laz Okullarının “Alfabe” (1935) ve “Okuma Kitabı”nı (1937)
yayınladı. Sovyet İktidarı’nın ilk yıllarında, Acaristan ve Abhazya’daki
Lazların Anadili okulları vardı. O zaman Lazca gazeteleri, Lazca tiyatroları ve
Lazca kitapları vardı. Sovyet İktidarı, Laz çocukları kendi anadillerini okuma
-yazmayı öğrensinler diye onlara destek oluyordu. Laz dilinin düşmanları
İskender’i de öldürdüler.
HELİMİŞİ
HASAN: 1907’de
Hopa’da doğmuştur. Türkiye Komünist Partisi’nin üyelerinden biriydi. 1932’de
Partili olarak Sovyet Ülkesi’ne gitti. Helimişi Hasan, Leningrad’ta “Küçük
Halklar Kursu”nda okudu. Ondan sonra, Lazona’ya dönecek ve Laz halkı ile
beraber burjuvazî ve emperyalistlere karşı emeğin mücadelesini verecekti.
Ne var ki, bir kazada sağ ayağı koptu ve ölene kadar Sovyet Ülkesi’nde
kaldı. İnançlı bir komünist kimliğine sahipti, bu sebeple onu ailesiyle beraber
Sibirya’ya sürdüler. Şairdi, yazardı, ressamdı. Lazca yazıyordu. Laz
köylerindeki halk yaşamına ilişkin tablolar çizdi. 1976’da vefat etti. Mezarı,
Acaristan’ın Sarpi Köyü Mezarlığı’ndadır.
Faydalanılan
kaynaklar: Nikolay
Marr; Laz Dili Grameri, St. Peterburg, 1910; Osman T̆amt̆ruli, Nananena, Batı
Almanya 1991; Ali İhsan Aksamaz, Kafkasya’dan Karadeniz’e Lazların Tarihsel
Yolculuğu, İstanbul, 1997; İsmail Bucaklişi, Mu Pat E Skiri: Hasan Helimi’nin
Yaşamı ve Şiirleri, İstanbul, 2006; Bazı internet siteleri.
(Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, “Laz edebiyatı ve kimliğinin üç önderi”, Özgür Gündem Gazetesi, 23. VII.
2012)
[Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, "2002 Yılı İtibarıyla Lazca
ve Lazlarla İlgili Bazı Yayınlar", lazuri.com/circassiancenter.com.tr,
2002; Ali İhsan Aksamaz, “Hasan Helimişi Lazdı”, Özgür Gündem Gazetesi/ circassiancenter.com.tr,
7. IX. 2012; Ali İhsan Aksamaz, "Laz Aydınlarının Yayıncılık
Faaliyetleri", yusufbulut.com /sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 21.
III. 2015; Ali İhsan Aksamaz, “Ogni Kültür Dergisi (Anı-1)”,
circassiancenter.com.tr, 15. XI. 2015; Ali İhsan Aksamaz, "Munir Yılmaz
Avcı (1939- 2016)" sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 16. XII. 2020; Ali
İhsan Aksamaz, "Lazca Tercümeleriye Osman Özel",
circassiancenter.com.tr, 2024; Ali İhsan Aksamaz, "Lazca-Türkçe Şiir ve Hikâyeleriyle
Munir Yılmaz Avcı", circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Şiir ve Tablolarıyla
Helimişi Hasan”, circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Lazca Şiir ve Anlatımlarıyla
Yaşa Tandilava”, circassiancenter.com.tr; Helimişi Hasani, (Yayına Hazırlayan:
İsmail Bucaklişi), “Mu P̆at Eskiri”, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2006; İsmail
Avcı Bucaklişi, “Laz şair Helimişi Xasani: Sürgünlerin içinden doğan bir
direniş öyküsü”, bianet.org, 30. IX.
2024; Kâmil Aksoylu, “Laz Kültürü”, Phoenix
Yayınları, Ankara, 2009; Munir Yılmaz Avcı, "Sözün Özü/ Roman Yazmaya Giden
Yolda", circassiancenter.com.tr, 10. X. 2009; M.
Yılmaz Avcı, “Aleynas Mu Ağodu? / Aleyna’ya Ne Oldu? -Lazca- Türkçe Roman”, Sorun
Yayınları, İstanbul, 2013]
