Yeni
Lazca Bir Sözlük
[Gamoçkvineri k̆arta Lazuri k̆lip̆i,
ambai, makale do ketabi dido pelaperi ren. Ma aşo komiçkin do aʒ̆i aşo matkven.
Gôichi Kojimaşi aya
ak̆ademiuri noçalişeti dido pelaperi ren. Gôichi
Kojimas do emus şurdoguriten nanuşvels T̆orocis şukuri voğodap. Muşi
majura manuşvalepesti şukuri voğodap… Aʒ̆işa, namamiçkin k̆onariten, Turkiyes
ovro, Gurcistanis sum zit̆apuna kogamaxtu. İlkineri noçalişe Bucak̆lişi İsmail
Avci do Hasan Uzunhasanoğlişi ren do 1999 ʒ̆anas kogamaxtu… Eşo ptkvat na, aşo
ptkvatna, 1999 ʒ̆anaşen andğaneri ndğaşa vit̆oar Lazuri zit̆apuna kogamaxtu. Hama
Lazuri nena ndğaşen ndğaşa xoloti ğurun. Muşeni? Emuşeni ki çkineburepek xes xe
meçameri çarepe va gorupan. Menceli çkineburepeşi artobas ren.]
Yeni bir Lazca sözlüğün yayınlandığının
haberini Erol Kant’ın Meta/ Facebook sayfasındaki paylaşımından dün akşam
öğrendim; sevindim, beğendim. Yine Meta/ Facebook sayfası Lazdanadam da yakın
bir zaman önce bu yeni Lazca- Türkçe sözlükle ilgili bilgi vermiş ve internet
üzerinden bu sözlüğün sitesine ulaşılabileceğini duyurmuştu; bu sözlüğün
linkini de vermişti (lazca.xyz). O linkten sözlüğe ulaştım; inceledim. Linkte
bir de e-posta adresi yer alıyordu. E-postaya kısa bir mektup yazarak bu yeni
sözlük hakkında sözlüğü hazırlayan kişiyle bir söyleşi yapma talebimi ilettim.
Gel gör ki, o e-posta adresine gönderdiğim mektup geri döndü.
Bu yeni Lazca sözlüğü hazırlayan Gôichi
Kojima’nın adını uzun zamandır duyuyorum. Yüz yüze hiç tanımadım. Hiç bağlantım
da olmadı. Türkiye’de yayınlanmış iki kitabının olduğunu biliyorum. Bu iki
kitabını zamanında ben de satın almıştım. Önemli çalışmalar. Gôichi Kojima’nın
T̆oroci Kâmil Aksoylu’ya, T̆oroci Kâmil Aksoylu’nun da Gôichi Kojima’ya
yardımcı olduğunu yazılıp çizilenlerden biliyorum. Bucak̆lişi İsmail Avcı’nın
da Gôichi Kojima’ya, Gôichi Kojima’nın da Bucak̆lişi İsmal Avcı’ya yardımcı
olduğunu yaptıkları röportaj ve ortak yayınladıkları “Lazca Gramer” kitabından
biliyorum. Bütün bu ilişkilerin ayrıntısına şimdi girmek istemiyorum. Bunlar,
bu makalemin konusu değil. Bu ilişkilerle daha fazla ilgilenenler için bu
makalemin hemen sonunda “önerilen okumalar/ dinlemeler” bölümünde ilgili
söyleşi, kitap ve makalelerin başlıkları ile yayınlandıkları kaynakları
vereceğim.
Gôichi Kojima, kendisine bu sözlük
çalışmasında yardımcı olan Vatandaşlarımızın adlarını internet sitesinde şöyle
sıralamış: Birol Topaloğlu, Ali Osman Aykut, Seçkin Yeniçırak, Tahsin Ocaklı,
Sedat Alptekin, Musa Karaalioğlu,Yücel Yırdırımkaya, Nurdoğan Demir, Ceyhun
Nurdoğan, Recai Ataseven, Kâmil Aksoylu, Osman Şafak Büyüklü, Ramiz
Bekâroğlu ,Taner Merttürk, Timur Cumhur. Kendilerini tebrik ederim.
Gôichi Kojima’nın “Lazca- Türkçe Sözlük”
başlığını taşıyan bu çalışması 21 Ocak 2025 tarihinde, yani dün yayınlanmış.
Emektar dağıtım şirketi Kitapyurdu’nun internet sitesinden bu çalışmaya ilişkin
öğrendiklerimi sizinle paylaşmak istiyorum. Çalışmanın tam başlığı;
“Lazca-Türkçe Sözlük Diyalektolojik Örneklerle”. Sayfa sayısı; 2072. Boyutu; 16
x 24 cm. Fiyatı; 1.800,00 YTL.
Kitapyurdu’nun internet sitesinde bu
sözlüğün kısa bir tanıtımı da yapılıyor. Sözlük henüz elimde olmadığı için bu
tanıtım yazısını kimin yazdığını bilemiyorum. Bu tanıtım yazısına ilişkin benim
de eleştirel katkım olacak. Ancak önce bu kısa tanıtım yazısını olduğu gibi
aktarmak istiyorum: “Lazca, hiçbir müdahale yapılmazsa muhtemelen yakın
bir gelecekte kaybolacak diller arasındadır. Bir dilin kaybı sadece o dili
konuşanlar için bir kayıp olmayıp dünya kültürel mirası açısından da telafi
edilemez bir kayıptır. Bu bağlamda elinizdeki bu çalışma dil ve kültür adına
kaygı duyan herkese hitap eder. Sözlüğümüz, Lazcanın önde gelen uzmanlarından
Gôichi Kojima'nın kırk yılı aşkın bir süredir Lazca üzerine yaptığı
çalışmaların ürünü olup, Gôichi Kojima başyazarlığında farklı yörelerden farklı
diyalektlerde konuşan 15 kişinin desteği ile hazırlanmış kolektif bir
çalışmadır. Madde başlarında fiillerin üçüncü tekil şahıs temsili biçimi
kullanılan sözlüğümüz, yöresel konuşmalarla örneklendirilen diyalektolojik
özelliklerinin yanında aynı zamanda dilbilimi ve gramer tarifleriyle
zenginleştirilmiş akademik bir çalışmadır. Yazar, Lazcayı enine boyuna ele
alarak okuyucuya derin bir bakış açısı sunmaktadır.”
Yayınlanan her Lazca çalışma beni
sevindirmekle kalmıyor, 30 yıl öncesine de götürüyor. Yayınlanan her Lazca
çalışmayla 30 yıl öncesinin anılarına, “Ogni Kültür Dergisi”nin Aksaray’daki
ofisine gidiyorum. Ahmet Hulusi Kırım’ı, Memedali Barış Beşli’yi, Bucak̆lişi
İsmail Avcı’yı, Yamakoğlu Yüksel Yılmaz’ı, Esat Sarı’yı, Hasan Uzunhasanoğlu ve
diğer arkadaşları hatırlıyorum. Bucak̆lişi İsmail Avcı’yı bir Lazca-
Türkçe sözlük hazırlayabileceğine inandırmak için nasıl dil döktüğümü de
hatırlıyorum. Oysaki o günlerde aramızda bu çalışmayı hazırlayacabilecek tek
kişi Bucak̆lişi İsmail Avcı’ydı.
Ne yazık ki, şimdi burada bahsetmek
istemediğim sebeplerden dolayı “Ogni Kültür Dergisi”nin yayınını devam
ettirememizden sonra Laz Dil, Tarih ve Kültürüne ilişkin yayıncılık faaliyetlerini
Chiviyazıları Yayınevi devraldı. Ciddî dergi ve kitap yayıncılığıyla uzun
yıllar boyunca bu alanda da önemli bir boşluğu doldurdu. Yayınevinin sahibi
Özcan Sapan’ı minnetle anıyorum. Özcan Sapan ile 1996 yılında tanışmama vasıta
olan Nart Yayıncılık Sahibi ve yöneticisi Abaza Dostum Kutarba Hayri Ersoy’a da
müteşekkirim.
Daha sonra da bu alandaki bayrağı Lazika Yayın Kollektifi devraldı; Lazca ve Lazlarla ilgili yayınlarına azim ve kararlılıkla devam ediyor. Bucak̆lişi İsmail Avcı’yı tebrik ediyorum.
Türkiye’de yayınlanan ilk Lazca sözlük,
“Lazuri- Turkuli Nenapuna/ Lazca- Türkçe Sözlük” başlığını taşıyordu. Mart
1999’da İstanbul’da Akyüz Yayıncılık tarafından yayınlandı. Sözlüğü, Bucak̆lişi
İsmail Avcı ile Hasan Uzunhasanoğlu gün yüzüne çıkardılar. Osman Kuyumcu P̆izma
redaksiyon katkısında bulunmuş. Ahmet (Hacaloğlu) Hulusi Kırım ise kısa bir
önsöz yazmıştı.
Bucak̆lişi İsmail Avcı ile Hasan
Uzunhasanoğlu’nun bu “Lazca- Türkçe Sözlük” çalışmalarının yayınlanmasının
ardından, 2000 yılında Metin Erten’in “Lazca- Türkçe/ Türkçe- Lazca Sözlük”
çalışması da yayınlanmıştı. Bu sözlüğü, İstanbul’da Anahtar Kitaplar Yayınevi”
yayınlamıştı.
Birkaç yıl sonra, 2004 yılında Faruk
Benli’nin sözlük çalışması da yayınlandı. Faruk Benli’nin çalışması, “Lazuri -
Turkili/ Turkili- Lazuri Ansiklopedik Laksiyoni (Lazca- Türkçe / Türkçe - Lazca
Ansiklopedik Sözlük)” başlığını taşıyordu. Bu çalışmayı yayına Mehmet Ölmez
hazırlamış. Sözlük, Kebikeç Yayınları tarafından Ankara’da
yayınlandı.
Bucak̆lişi İsmail Avcı, Hasan
Uzunhasanoğlu ile İrfan Çağatay Aleksiva’nın “Büyük Lazca
Sözlük/ Didi Lazuri Nenapuna ( Lazca - Türkçe/ Türkçe- Lazca )”
başlığını taşıyan çalışmaları 2007 yılında Chiviyazıları Yayınevi’nden yine
İstanbul’da yayınlanmıştı.
Mustafa Kazım Yücel Özbirinci, İsmail
Muzaffer Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol, Erdinç Yüzüncüoğlu ile Metin
Bilgin’in oluşturdukları Arhavililer Vakfı Kültür ve Sanat Komisyonu’nun
hazırladığı “Arhavi Ağzı Lazca Kılavuz Sözlük”, Arhavililer Vakfı Yayınlarından
2008 yılında Ankara’da yayınlandı. Yine aynı komisyonun aynı yıl hazırladığı ve
yayınlanan “Arhavi Ağzı Lazca Ana Yazım Kılavuzu” adlı çalışmasını da unutmamak
gerekiyor.
Hasan Uzunhasanoğlu’nun bu alandaki
çalışması “Şirimi Lazca Cep Sözlüğü/ Türkçe - Lazca / Lazca- Türkçe” başlığıyla
Lazika Yayın Kollektifi tarafından 2012 yılında İstanbul’da yayınlanmıştı.
Bayramali Özşahin’in Lazca sözlük
çalışması da 2016 yılında İstanbul’da Lazika Yayın Kollektifi tarafından
“Sarpişi Lazuri Nenapuna” başlığıyla yayınlanmıştı.
Buraya kadar ana dili Lazca olan bizim
Vatandaşlarımız tarafından yayına hazırlanan ve yayınlanan “Türkçe- Lazca/
Lazca- Türkçe” sözlük çalışmalarından bahsettim. Ana dili Lazca olan ancak
Gürcistan Cumhuriyeti Vatandaşı bir eğitimcinin hazırladığı “ლაზური ლექსიკონი/ Lazuri Leksik̆oni/
Lazca Sözlük”ten de bahsetmek gerekiyor. Bu sözlük çalışmasını Ali Tandilava
yapmış. “Lazuri Leksik̆oni/ Lazca Sözlük”, 2013 yılında Tiflis’te
yayınlandı. Ali Tandilava’nın eserini, “Saari Yayınevi” yayınlamış.
Ana dili Lazca olan bu insanlarımızın
hazırladıkları ve yayınlanan bu “Lazca- Türkçe/ Gürcüce” sözlüklerden bahsettikten
sonra dün yayınlanan Gôichi Kojima’nın sözlük çalışmasına gelmek istiyorum.
Yukarıda da belirttiğim üzere, Gôichi Kojima’nın çalışmasını
internet ortamında gördüm; inceledim. Bu yeni sözlük çalışması konusunda bende
bir kanaat oluştu. Kuşkusuz Lazca alanında yapılan, benim ulaştığım veya
ulaşamadığım her çalışma gibi, bu çalışmayı da yapan her kimse ve kendisine
yardımcı olanlar da değerlidir.
Şimdi Gôichi Kojima’nın bu çalışmasına
ilişkin yukarıda aktardığım kısa tanıtım yazısındaki iki söyleme eleştirel
katkıda bulunmak istiyorum.
Kapaktaki kısa tanıtım yazısında “Lazca,
hiçbir müdahale yapılmazsa muhtemelen yakın bir gelecekte kaybolacak diller
arasındadır,” deniyor. Bu sözlere katılmamak mümkün değil.
Bu tanıtımı yazan arkadaş “hiçbir müdahale yapılmazsa,” diyor. Bu
tespit de doğru. Ancak bu müdahalenin kimler tarafından ve nasıl yapılması
gerektiği konusunda hiçbir şey söylenmiyor. Oysa kapağa bir bölümünün alındığı
anlaşılan tanıtım yazısında Laz aydınlarının artık Lazcayı yaşatmak için el ele
çalışmaları gerektiği vurgulanmalı ve bu da kapak tanıtımında yer
almalıydı.
Yine aynı tanıtımda, “Sözlüğümüz,
Lazcanın önde gelen uzmanlarından Gôichi Kojima'nın kırk yılı aşkın bir süredir
Lazca üzerine yaptığı çalışmaların ürünü…” deniyor. Bu satırları yazan
arkadaş, Türkiye’de “Lazca- Türkçe” ilk sözlüğün Mart 1999’da yayınlandığını
hatırlamalı. Ana dili Lazca olan Bucak̆lişi İsmail Avcı, Hasan Uzunhasanoğlu,
Metin Erten, Faruk Benli, İrfan Çağatay Aleksiva, Mustafa Kazım Yücel
Özbirinci, İsmail Muzaffer Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol, Erdinç
Yüzüncüoğlu, Metin Bilgin, Bayramali Özşahin ile Ali Tandilava’nın
çalışmalarını unutmamalı. Bir yabancının çalışmasıyla, 30 yılı aşkın bir
zamandır Türkiye’de Lazca makaleler yazan, Lazca kitaplar yazan, Lazca ders
kitapları hazırlayan, Lazca röportajlar yapan, Laz Dil, Tarih ve Kültürüne
ilişkin çalışmalar yapan ve yayınlayan kendi Vatandaşlarının çalışmalarını yok
sayıyormuş gibi bir izlenim uyandırmamalıydı. Kolektif konularda zımnen de olsa
dışlayıcı bir dil kullanmaktan her zaman kaçınılmalı. (22. I. 2025)
[Önerilen okumalar/ dinleme: Ali İhsan Aksamaz, “2002 Yılı
İtibarıyla Lazca ve Lazlarla İlgili Bazı Yayınlar”, lazuri.com/
circassiancenter.com.tr, 2002; Ali İhsan Aksamaz, “Bir “Haber”in “Türkçe”si”, Radikal
Gazetesi Pazar Eki/ Radikal İki, 04. VII. 2004; Ali İhsan Aksamaz,
“Bir “Aydın”a İki Mektup”, circassiancenter.com.tr, 3. I.
2008; Ali İhsan Aksamaz, “Aydınlanmada Bir Öncü: Ogni
Kültür Dergisi”, Özgür Gündem Gazetesi/ circassiancenter.com.tr,
13. IX. 2012; Ali İhsan Aksamaz, “Lazuri Notkvame/ Lazca Deyimler ve
Atasözleri”, yusufbulut.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 15 I 2013;
Ali İhsan Aksamaz, “Laz Aydınlarının Yayıncılık Faaliyetleri”, yusufbulut.com/
sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 21. III. 2015; Ali İhsan Aksamaz, “Ogni
Kültür Dergisi (Anı-1)”, circassiancenter.com.tr, 15. XI. 2015; Ali İhsan
Aksamaz, “Yaşasın 23 Nisan!”, ozgurcerkes.com, 27. IV. 2017; Ali İhsan Aksamaz,
“Dünden Bugüne Lazca Gramer ve Sözlük Çalışmaları”, sonhaber.ch/
circassiancenter.com.tr, 07. III. 2020; Ali İhsan Aksamaz, “Ağlama! Değmez
Bu 21 Şubat Gözyaşlarına!”, kuzgunportal.com,
circassiancenter.com.tr, 5. XI. 2020; Ali İhsan Aksamaz, “TBMM’de CHP Grubu
adına Lazca Konuş[ama]ma”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 19. III. 2024;
Gôichi Kojima, “Fonoloji ve Morfoloji Bakımından Lazca Diyalektleri”, Mjora
Dergisi, Sayı 2, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2000; Gôichi Kojima, “Laz
Şarkıları”, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2003; Gôichi Kojima, “Yabancı
Dilbilimci Gözüyle Bakış/ Türkiye’de Yabancı Dilbilimci Olmak… Kolay değil” (
Kâmil Aksoylu, “Laz Kültürü”, Phoenix Yayınları, Ankara, 2009); “Gôichi
Kojima Laz Alfabesini Değerlendirdi” , lazca.org, 03. XI. 2013;
Gôişi Kojima, "Lazca-Türkçe Sözlük/ Diyalektolojik Örneklerle", Töz
Yayınları, Ankara, 2025; “Goichi Kojima”, tr.wikipedia.org; İsmail Avcı
Bucaklişi, Japon Dilbilimci Kojima Goişi ile Halk Dili Hakkında Röportaj”, Kafkasya
Yazıları, Sayı 7, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; İsmail Avcı
Bucaklişi, Gôichi Kojima, “Lazca Gramer - Lazuri Grameri - Laz Grammar”,
Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2008; İsmail Avcı Bucaklişi, “Laz
Alfabesinin Gerçek Mimarı”, jinepsgazetesi.com,1 Nisan 2017; İsmail Avcı
Bucaklişi, “Japon İşi Laz Alfabesi”, jinepsgazetesi.com, 1 Mayıs
2017; Murat Karadeniz (Editör), İsmail Bucaklişi, “Anadilde
Yayıncılık Paneli- 1 ve 2”, 20- 21. V. 2016, Noğa TV, youtube; Semih Akgün
(Ali İhsan Aksamaz ile Söyleşi): “Anadilleriyle ilgili insanların söyledikleri
hamaset dolu lâflarının içini bir proje etrafında doldurmak üzere bir araya
gelmeleri ve neyi nasıl yapacakları konusunda işbaşı yapmaları gereklidir.”,
cherkessia.net, 28. VII. 2011; Semih Akgün (Ali İhsan Aksamaz ile Söyleşi):
“Ana dillerin “ağız, şive, lehçe ve diyalekt” farklılıklarını öne sürenler, bu
anadilleri küçümsemek için bunu yapıyorlar”, cherkessia.net, 19. VI.
2012; Munir Yılmaz Avcı, “Tek Ses Olarak Muhatap Olamadığımız Müddetçe
Bizim Bu Seslenişlerimiz Sadece Çatlak Birer Ses Olarak Yankılanır!”,
lazca.org/ circassiancenter.com.tr, 30. V. 2013]
https://sonhaber.ch/yeni-lazca-bir-sozluk/
https://www.circassiancenter.com/tr/yeni-lazca-bir-sozluk/
