LAZCA İLK TV PROGRAMININ HATIRLATTIKLARI
1990’lı yılların başlarında İstanbul’da,
bir kolejde İngilizce öğretmeni olarak çalışıyordum. İlkokuldan mezun olan
çocuklar geliyor; bir yıl hazırlık sınıfında okuyorlar ve temel İngilizce’yi
öğreniyorlardı. Haftada tam 30 İngilizce ders görüyorlardı. Okuma, yazma,
gramer, video, sözlü anlatım vb. İngilizce dersleri vardı. Ben de o kolejde
ağırlıklı olarak bu hazırlık sınıflarında derslere giriyordum.
Hazırlık sınıflarına her girişimde, “okullarda
niye Lazca ders yok? Yabancı bir ülkenin dilini öğreniyoruz, öğretiyoruz da,
neden Lazcayı okullarda öğrenemiyoruz, öğretemiyoruz?!” diye kendi kendime
hayıflanıyordum. Derken aradan birkaç yıl geçti. 1993 Kasım’ında “Ogni Kültür Dergisi”ni
çıkarmaya başladık. Hakikaten çok önemli bir çabaydı. Lazcanın
sahiplenilmesinde, Laz kimliğinin sahiplenilmesinde çok önemli bir yere sahip
oldu.
“Ogni Kültür Dergisi”nin idarehanesi bir
okul oldu. Sadece bizlere değil. Başkalarına da. Bir yandan öğrendik, bir
yandan da öğrettik. Hâlâ da öğreniyor ve öğretiyoruz. Çok dostlarımız oldu.
Aklınıza gelecek, gelemeyecek her meslekten insanlar “Ogni Kültür Dergisi”nin
yayın hayatına başlamasını sevinçle karşıladılar. Başta, “Ogni Kültür Dergisi”ni
yayınlayan birkaç arkadaş, bu alanda “ateşi” de, “tekerleği” de kendimizin
bulduğunu zannediyorduk. Çünkü henüz İskender Tzitaşi’nin adını duymamıştık.
Bir zamanlar Abhazya ve Acaristan’da, yani Gürcistan’da “Lazca Ana dili
Sınıfları”nın bulunduğunu bilmiyorduk. Sanatçı Hasan Helimişi’yi tanımıyorduk.
Kuşkusuz Hasan Helimişi gibi onlarca sanatçımız daha vardı Sovyetler
Birliği’nin cumhuriyeti Gürcistan’da.
“Ogni Kültür Dergisi” idarehanesinin
yaşlı duvarları kuşkusuz birçok konuşmaya tanıklık ediyor. Dilleri olsa da
söyleseler! Orada aramızda çok faydalı konuşmalar da geçerdi. Meselâ, ilk
olarak Lazca- Türkçe sözlük konusu orada gündeme geldi. Lazca gramer de.
Okullarda Lazca meselesi de, Lazca radyo- televizyon meselesi de, Lazca gazete
meselesi de hep orada konuşulan, orada konuşanların daha sonra başka zeminlerde
de dile getirdikleri, çaba harcadıkları konulardandır.
“Gelişim TV”nin Lazca
yayınları büyük ilgi gördü
Aslında bu makalede dikkat çekmek
istediğim konu, “Gelişim TV”de İbrahim Sarı’nın sunduğu “Muç̆o Muç̆o Gulun”
adlı program. Bu programa değineceğim. Ancak “Ogni Kültür Dergisi” ile konuya
girişin anlamlı olacağını düşündüm. Beni bu makaleyi yazmaya sevk eden de
facebook’da “Muç̆o Muç̆o Gulun”un sayfasına yazdığı selâmlama oldu. Bu
programın, Lazca’nın yaşamasına yaptığı katkılar sebebiyle, facebook’taki
sayfalarına kısa Lazca bir mesaj yazdım. Şöyle dedim:
“Opşa mskva p̆rogramape ikipt. Man dido
k̆ai miʒ̆onun. Oput̆epes xalk̆i k̆ala ğarğalapt. Entepeşen mçveşi skidalapeşen
ambaepe igurapt do çkinti ambai momçapt. Dido oraşen doni navamažires xalk̆iti
tkvani ek̆ranişen vižiropt. Mcveşi adetepeti ekolen dovigurapt. Oput̆epeşi
mskva buncinati kobžiroprt. Edo xazi maqvenan. Didi Ğormotik iritevuli goxelan.
Ho, giçkinan, Lazepe k̆arta svas skidunan. Meleni Sarpis, Oçamçires do daa
başka başka yeepes işte. Moro Mp̆olisti, İzmitisti, Yalovasti, Duzcesti. Akti
moxtit do mutxanepe giʒ̆vat. İqveni? İbrahim Sari didi k̆oçi ren, aşo p̆rograma
naikips ilkineri k̆oçi ren. Xvala Turkies var mtel kianas iptineri ren. Uk̆ule
p̆rogramas mxuci meçaps didi k̆oçi ren. Sp̆onsori "Timya Lok̆ont̆a"-sti eşo.
"Gelişim TV" mtel Lazepeşi tv ren. mtel uçazoğaşi TV ren. Lazuri
p̆rogramapeti ikipt do emuşeni. Andğa opşa xeleberi voret. Açkva mektebepes
Lazuri dersepeti miğunan do emuşeni. Aya dulyas cumu na uğun iris vuxvamupt.
Didi Ğormotik goxelan. Sağol, İbrahim Sari.”
Özetle; bu programı çok beğendiğimi
belirttim. Bu programda tuzu olan herkese teşekkür ettim. Ayrıca bugünün çok
önemli olduğuna da dikkat çektim. Çünkü bu, okulların açıldığı ve üstelik Lazcanın
da okul müfredatları arasına girdiği bir gün. Onun için.
Ben, “Muç̆o Muç̆o Gulun” adlı programı
ne yazık ki, televizyondan canlı olarak izleyemiyorum. Ancak internet üzerinden
paylaşımları izleme imkânım oluyor. Bu programı izlerken çok büyük bir haz
duyuyorum. Lazca duymak, Lazca konuşanları dinlemek bana ninemi, dedemi
dinliyormuşum gibi bir his veriyor. Çünkü ben her ikisini göremedim. Çok erken
yaşlarında rahmetli olmuşlar. Lazca işte bunun için de önemli bana. Hem de
bilmediklerimi öğreniyorum.
“Muç̆o Muç̆o Gulun”u izlerken öncelikle
dikkat çeken nokta, doğa. Doğa ile birlikte insanlar ve onların doğallığı.
Yapmacıktan uzak doğal davranışlı, işinde gücünde, doğayla bütünleşmiş güzel
insanı görüyoruz programlarda. Lazca konuşuyorlar. Lazca gülüyorlar. Lazca
hüzünleniyorlar. İşte İbrahim Sarı’nın önemi de burada ortaya çıkıyor.
İbrahim Sarı, konuşmalarını mutlaka
Lazca yapıyor. Karşısındaki kişinin de kendisine Lazca olarak karşılık
vermesini istiyor. Onları adeta zorluyor. İnsanlar, TV tarafından kendilerinden
Lazca konuşma alınmasına alışık değiller. Bazen araya Türkçeyi katıyorlar. İbrahim
Sarı, bu konuda kararlı ve onlara Lazca konuşturmayı başarıyor.
“Muç̆o Muç̆o Gulun” programıyla İbrahim
Sarı, farkında mıdır?! Bilemem ancak önemli bir öncülük yapıyor. Önemli
mesajlar veriyor. Diyor ki; Lazca bir program yapılabilir. İnsanlar Lazca konuştuğuna
göre, Lazcayı da anlıyorlar. Halktan Lazca böyle bir programa talep var.
İbrahim Sarı, aynı zamanda örnek oluyor.
Lazca programlar, Ardeşen’de de
İstanbul’da da, Batum’da da, Sohum’da da yapılabilir. Çünkü oralarda da Lazlar,
Lazca bilenler yaşıyor. İbrahim Sarı, TRT’ye de örnek oluyor. TRT; 2004’den
beri Arapça, Boşnakça, Çerkesçe, Kürtçe yapıyor. Ancak Lazca yayın yapmıyor.
Demek ki, Lazca var. Lazca program da yapılabilir. Lazca programları
Türkiye’nin dört köşesinden izleyenler var.
TRT Genel Müdürü İbrahim Şahin duysun!
Gereği yapılsın artık! TRT, Lazca radyo ve TV yayınları da yapsın! TRT’de de
Lazca yayınlar olabilir. İbrahim Sarı, “Muç̆o Muç̆o Gulun” adlı programıyla
TRT’ye de yol göstermiş oluyor. Böyle önemli işleri başarıyor ve mesajlar da
veriyor işte.
Ana dili Lazca olan, Lazca bilen
milletvekilleri de artık Lazca konusunda sağır ve kör taklidi yapmayı
bırakmalılar! TRT’nin Lazca yayın yapması konusunda çaba harcamalılar. Lazca
yerleşim birimlerinin adlarının tekrar resmen kullanılması konusuna da sahip
çıkmalı vekillerimiz.
“Gelişim TV”, Lazca da yayın yapacağını
duyurduğu zaman, bir makale yazmış ve önerilerimi dile getirmiştim. Yeni isim
önerisinde bulunmuştum. Orada söylediklerimi burada tekrarlamayacağım. Ancak “Gelişim
TV”ye, İbrahim Sarı’ya pratik bir iki önerim olacak. Büyük şehirlerde yaşayan
Lazları da programlarında dile getirebilir. Çiviyazıları Yayınevi, Sorun
Yayınları, Laz Kültür Derneği ve Lazika Yayın Kollektifi tarafından çıkarılmış
kitapları, dergileri de programlarında dillendirebilir. Büyük şehirlerde
yaşayan Lazlar ile Pazar, Ardeşen, Fındıklı, Arhavi, Hopa, Batum, Sohum’da ve
diğer yerlerde yaşayan Lazlar arasında bir köprü olabilir. Böylelikle
izleyenlerinin de ilgisinin artacağına hiç kuşku yoktur.
“Muç̆o Muç̆o Gulun” programındaki Lazca
konuşmalar yazıya dökülerek fotoğraflı olarak yayınlanabilir. Bu da bir başka
önerim. Bu konuda “Laz Enstitüsü” kuşkusuz kendilerine yardımcı olacaktır.
İbrahim Sarı’nın programlarında birkaç
şey dikkatimi çekti. Hep köylerin eski adları anılıyor. Bu çok doğru bir
davranıştı. İbrahim Sarı, hemen her programda Lazca sayıları da anıyor;
hatırlatıyor: 10 (vit), 20 (eçi), 30 (eçidovit), 40 (jurneçi), 50
(jurneçidovit), 60 (sumneçi),100 (oşi) vb.
Evet; bugün önemli bir gündür. Kısıtlı
da olsa Lazca artık okullarda seçmeli bir derstir. Ve bugün 2013- 2014 eğitim
ve öğretim yılı Lazca ile de başladı. Bugünlerde sevinçli bir gelişme daha var.
“Ağani Murutskhi” adlı Lazca bir gazete yayınlanmaya başladı. Bu gazete
şimdilik birçok eksikliklerine ve eleştirel katkıya muhtaç birçok yönüyle
Lazcayı yaşatma mücadelesinde önemli bir işlev görecek. Buna kuşku yok.
Lazca gazete: “Ağani
Muruʒxi”
Bugün çok iyi görüyoruz ki, Lazca yani
Laz kimliği artık sahipsiz değil. İnternet siteleri, dernekler, Laz Kültür
Dermekleri, Lazika Yayın Kollektifi, İbrahim Sarı’nın “Gelişim TV”deki “Muç̆o
Muç̆o Gulun” adlı Lazca programı, Lazca gazete “Ağani Murutskhi” ve okullarda
seçmeli de olsa, haftada iki saat de olsa Lazca dersler.
“Ogni Kültür Dergisi”ne 1993 yılında
omuz verenler haklıydılar. Daha da güzel günler göreceğiz. Lazca ölmeyecek,
günden güne büyüyecek. Laz kimliği yaşayacak.
[Kaynak:
Ali İhsan Aksamaz, “Lazca İlk TV Programının Hatırlattıkları”,
yusufbulut.com,
16.IX. 2013]
[Önerilen okumalar: Ahmet Kırım: “Laz Burjuvazisi De Destekliyor” (Haşim Akman: “Laz Enstitüsü Kuruluyor”, A Aktüel Dergisi, sayı 66, 8- 14 Ekim 1992)/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Türkiye’de Bir Kafkasya Dili: Lazca”, Alaşara Dergisi, Sayı 7- 8/ Ekim- Kasım, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1995/ circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, "2002 Yılı İtibarıyla Lazca ve Lazlarla İlgili Bazı Yayınlar", lazuri.com/ circassiancenter.com.tr, 2002; Ali İhsan Aksamaz, “Laz Kültürel Kimliğini Yaşatma Çabaları”, circassiancenter.com.tr/ [Kolektif, (Editörler: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), “Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Milliyetçilik, Cilt 4, Sayfa: 924- 926”, İletişim Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2002), circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Birinci Laz Kültürü Toplantısı”, circasssiancenter.com.tr, 5. XII. 2004; Ali İhsan Aksamaz, "Cemal Şener’in Lazlar hakkında yazmış olduğu makale", (“Dil-Tarih-Kültür-Gelenekleriyle Lazlar”, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014) sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 30. IX. 2006; Ali İhsan Aksamaz, “Gelişim TV, Lazca İçin Bir Şans Olabilir”, lazca.org/ circassiancenter.com.tr,10. I. 2012; Ali İhsan Aksamaz, "Bir Kitap: Lazca deyimler ve atasözleri", yusufbulut.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 24. I. 2013;Ali İhsan Aksamaz, “İlköğretim Okullarında Lazca da Artık Seçmeli Ders”, yusufbulut.com, circassiancenter.com.tr, 04. IX. 2013; Ali İhsan Aksamaz, “Hasan Helimişi Lazdı”, Özgür Gündem Gazetesi/ circassiancenter.com.tr, 07. IX. 2012; Ali İhsan Aksamaz, “Lazca’nın küçümsenmemesi gereken ilk zaferi”, Özgür Gündem Gazetesi/ circassiancenter.com.tr, 11. IX. 2013; Ali İhsan Aksamaz, “‘Ogni’ Başarısız Oldu Mu?”, yusufbulut.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 12. IX. 2013; Ali İhsan Aksamaz, “Lazca İlk TV Programının Hatırlattıkları”, yusufbulut.com/ circassiancenter.com.tr,16. IX. 2013; Ali İhsan Aksamaz, "Kâzım Koyuncu, Vali ve Nekrofili", yusufbulut.com /circassiancenter.com.tr, 15. X. 2013; Ali İhsan Aksamaz, "Laz Aydınlarının Yayıncılık Faaliyetleri", yusufbulut.com/sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 21. III. 2015; Ali İhsan Aksamaz, “Ogni Kültür Dergisi (Anı-1)”, circassiancenter.com.tr, 15. XI. 2015; Ali İhsan Aksamaz, "Kolektif Bir Çalışma: “Arhavi Halk Bilim Araştırması", sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 28. II. 2020; Ali İhsan Aksamaz, "Dünden Bugüne Lazca Gramer ve Sözlük Çalışmaları", sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 07. III. 2020; Ali İhsan Aksamaz, "TBMM’de CHP Grubu adına Lazca Konuş[ama]ma", / sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 19. III. 2024; Dara Demiralp/ İsmail Güney Yılmaz: “Lazlara dünyayı Lazca anlatmak”, bianet.org, 4. V. 2022; Elif Ergün/ İrfan Çağatay, "Türkiye’nin ilk Lazca gazetesi: Ağani Muruzxi", jinepsgazetesi.com, 1. X. 2013; “İlk Lazca ders kitabı yayınlandı”, 04 XI 2013, demokrathaber.org; “İlk Lazca ders kitabı yayınlandı”, 1 XII 2013, jinepsgazetesi.com; İsmail Avcı Bucaklişi, Hasan Uzunhasanoğlu, “Lazuri - Turkuli nenapuna/ Lazca- Türkçe Sözlük”, Akyüz Yayıncılık, İstanbul, 1999; İsmail Güney Yılmaz, "90'lar: Laz Kültür ve Kimlik Hareketinin Doğuşu", bianet.org 7. I. 2015; Kerem Morgül/ Özcan Sapan, “Uşaklar, Ha Bu Lazca'yi Konuşmayin Da!”, bianet.org, 21. II. 2008; "Laz Enstitüsüne Doğru", arhavizyon.com,18. XII. 2012; "Lazların Artık Bir Enstitüsü Var", medyalaz.com, 26.XI.2013; “Lazca ders kitabı/ MEB Lazca için ders kitabı hazırlandı”, 10 XI 2013, cumhuriyet.com.tr; “Lazca için ders kitabı hazır”, 1.1 XI. 2013, hurriyet.com.tr; “Lazca ders kitabı hazırlandı”, 11 X 2013, risalehaber.com; "Laz Kültür Derneği’ne Misafir Olduk", cdp.org.tr 9. II. 2019; “Laz Kültür Derneği TRT’den ‘Lazca Yayın’ Talep Etti”, medyaspot.com, 16. I. 2009; “Laz televizyonu da kurulsun isteği”, pazar53.com, 14. I. 2009; “Lazlar anadilde yayın için TRT’ye başvurdu”, cnnturk.com¸16. I. 2009; Memedali B. Beşli, “Vicdanen malul bir devir bu devir”, Ütopya Mevsimlik Hayat Bilgisi Kitabı 6, Piya- Zed Yayın, İstanbul, Ocak 1999; Mehmedali Barış Beşli, “Tarihe Karşı Kısa Tarih”, Mjora Lazepeşi Nena, sayı 1, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2000; Mehmet Bekaroğlu: "Lazca eğitim istiyoruz", hurriyet.com.tr, 24. XI. 2013; Musa Yazıcı/ Hasan Fehmi Demir, "Türkiye'nin ilk lazca gazetesi çıktı", evrensel.net, 11. IX. 2013; Nursel Tozkoparan/ Birol Topaloğlu: “Lazlar hep yok sayıldı”, haber7.com, 3. II. 2011; Olgu Kundakçı/ BirGün, "Dünyanın ikinci Lazca gazetesi çıktı!", demokrathaber.org, 21. IX. 2013; Orhan Bayramin, “Laz Edebiyatı 1996’dan fersah fersah ileride!”, sonhaberch, 16 III 2021/ circassiancenter.com; Osman Şafak Büyüklü: “Lazlar, çalışmalarını kolektif ortam içinde yapmalı!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 21. VIII. 2019; “TBMM Lazca Yazılan Dilekçeyi Ek Olarak Kabul Etti”/ Faik Aksamaz’ın Dilekçesi, Star Gazetesi, 16. XII. 2006; Yeşim Özbirinci/ Mustafa Özkurt, "Lazca Yayıncılık Yapan Tek Yayınevi: Lazika Yayın Kolektifi" , bookinton.com, 13. IX. 2022; “25 Dil Bilen Fransız Profesörü Dümezil”, Yeni Kafkas Dergisi, Sayı 11, Eylül- Ekim 1958, İstanbul; Yılmaz Avcı: "Tek Ses Olarak Muhatap Olamadığımız Müddetçe Bizim Bu Seslenişlerimiz Sadece Çatlak Birer Ses Olarak Yankılanır!", lazca.org, 31.05. 2013]
Lazca ilk program:
