Yeni Lazca Bir Sözlük
[Gamoçkvineri k̆arta Lazuri k̆lip̆i, ambai, makale do ketabi dido pelaperi ren. Ma aşo komiçkin do aʒ̆i aşo matkven. Gôichi Kojimaşi aya ak̆ademiuri noçalişeti dido pelaperi ren. Gôichi Kojimas do emus şurdoguriten nanuşvels T̆orocis şukuri voğodap. Muşi majura manuşvalepesti şukuri voğodap… Aʒ̆işa, namamiçkin k̆onariten, Turkiyes ovro, Gurcistanis sum zit̆apuna kogamaxtu. İlkineri noçalişe Bucak̆lişi İsmail Avci do Hasan Uzunhasanoğlişi ren do 1999 ʒ̆anas kogamaxtu… Eşo ptkvat na, aşo ptkvatna, 1999 ʒ̆anaşen andğaneri ndğaşa vit̆oar Lazuri zit̆apuna kogamaxtu. Hama Lazuri nena ndğaşen ndğaşa xoloti ğurun. Muşeni? Emuşeni ki çkineburepek xes xe meçameri çarepe va gorupan. Menceli çkineburepeşi artobas ren.]
Yeni bir Lazca sözlüğün
yayınlandığının haberini Erol Kant’ın Meta/ Facebook sayfasındaki paylaşımından
dün akşam öğrendim; sevindim, beğendim. Yine Meta/ Facebook sayfası Lazdanadam
da yakın bir zaman önce bu yeni Lazca- Türkçe sözlükle ilgili bilgi vermiş ve
internet üzerinden bu sözlüğün sitesine ulaşılabileceğini duyurmuştu; bu
sözlüğün linkini de vermişti (lazca.xyz). O linkten sözlüğe ulaştım; inceledim.
Linkte bir de e-posta adresi yer alıyordu. E-postaya kısa bir mektup yazarak bu
yeni sözlük hakkında sözlüğü hazırlayan kişiyle bir söyleşi yapma talebimi
ilettim. Gel gör ki, o e-posta adresine gönderdiğim mektup geri döndü.
Bu yeni Lazca sözlüğü
hazırlayan Gôichi Kojima’nın adını uzun zamandır duyuyorum. Yüz yüze hiç tanımadım.
Hiç bağlantım da olmadı. Türkiye’de yayınlanmış iki kitabının olduğunu
biliyorum. Bu iki kitabını zamanında ben de satın almıştım. Önemli çalışmalar. Gôichi
Kojima’nın T̆oroci Kâmil Aksoylu’ya, T̆oroci Kâmil Aksoylu’nun da Gôichi
Kojima’ya yardımcı olduğunu yazılıp çizilenlerden biliyorum. Bucak̆lişi İsmail
Avcı’nın da Gôichi Kojima’ya, Gôichi Kojima’nın da Bucak̆lişi İsmal Avcı’ya
yardımcı olduğunu yaptıkları röportaj ve ortak yayınladıkları “Lazca Gramer”
kitabından biliyorum. Bütün bu ilişkilerin ayrıntısına şimdi girmek
istemiyorum. Bunlar, bu makalemin konusu değil. Bu ilişkilerle daha fazla ilgilenenler
için bu makalemin hemen sonunda “önerilen okumalar/ dinlemeler” bölümünde
ilgili söyleşi, kitap ve makalelerin başlıkları ile yayınlandıkları kaynakları
vereceğim.
Gôichi Kojima,
kendisine bu sözlük çalışmasında yardımcı olan Vatandaşlarımızın adlarını
internet sitesinde şöyle sıralamış: Birol Topaloğlu, Ali Osman Aykut, Seçkin
Yeniçırak, Tahsin Ocaklı, Sedat Alptekin, Musa Karaalioğlu,Yücel Yırdırımkaya,
Nurdoğan Demir, Ceyhun Nurdoğan, Recai Ataseven, Kâmil Aksoylu, Osman Şafak Büyüklü, Ramiz
Bekâroğlu ,Taner Merttürk, Timur Cumhur. Kendilerini tebrik ederim.
Gôichi Kojima’nın “Lazca-
Türkçe Sözlük” başlığını taşıyan bu çalışması 21 Ocak 2025 tarihinde, yani dün
yayınlanmış. Emektar dağıtım şirketi Kitapyurdu’nun internet sitesinden bu
çalışmaya ilişkin öğrendiklerimi sizinle paylaşmak istiyorum. Çalışmanın tam
başlığı; “Lazca-Türkçe Sözlük Diyalektolojik Örneklerle”. Sayfa sayısı; 2072. Boyutu;
16 x 24 cm. Fiyatı; 1.800,00 YTL.
Kitapyurdu’nun internet
sitesinde bu sözlüğün kısa bir tanıtımı da yapılıyor. Sözlük henüz elimde
olmadığı için bu tanıtım yazısını kimin yazdığını bilemiyorum. Bu tanıtım
yazısına ilişkin benim de eleştirel katkım olacak. Ancak önce bu kısa tanıtım
yazısını olduğu gibi aktarmak istiyorum: “Lazca,
hiçbir müdahale yapılmazsa muhtemelen yakın bir gelecekte kaybolacak diller
arasındadır. Bir dilin kaybı sadece o dili konuşanlar için bir kayıp olmayıp
dünya kültürel mirası açısından da telafi edilemez bir kayıptır. Bu bağlamda
elinizdeki bu çalışma dil ve kültür adına kaygı duyan herkese hitap eder.
Sözlüğümüz, Lazcanın önde gelen uzmanlarından Gôichi Kojima'nın kırk yılı aşkın
bir süredir Lazca üzerine yaptığı çalışmaların ürünü olup, Gôichi Kojima
başyazarlığında farklı yörelerden farklı diyalektlerde konuşan 15 kişinin
desteği ile hazırlanmış kolektif bir çalışmadır. Madde başlarında fiillerin
üçüncü tekil şahıs temsili biçimi kullanılan sözlüğümüz, yöresel konuşmalarla
örneklendirilen diyalektolojik özelliklerinin yanında aynı zamanda dilbilimi ve
gramer tarifleriyle zenginleştirilmiş akademik bir çalışmadır. Yazar, Lazcayı
enine boyuna ele alarak okuyucuya derin bir bakış açısı sunmaktadır.”
Yayınlanan her Lazca
çalışma beni sevindirmekle kalmıyor, 30 yıl öncesine de götürüyor. Yayınlanan
her Lazca çalışmayla 30 yıl öncesinin anılarına, “Ogni Kültür Dergisi”nin
Aksaray’daki ofisine gidiyorum. Ahmet Hulusi Kırım’ı, Memedali Barış Beşli’yi,
Bucak̆lişi İsmail Avcı’yı, Yamakoğlu Yüksel Yılmaz’ı, Esat Sarı’yı, Hasan
Uzunhasanoğlu ve diğer arkadaşları hatırlıyorum. Bucak̆lişi İsmail Avcı’yı bir Lazca- Türkçe
sözlük hazırlayabileceğine inandırmak için nasıl dil döktüğümü de hatırlıyorum.
Oysaki o günlerde aramızda bu çalışmayı hazırlayacabilecek tek kişi Bucak̆lişi
İsmail Avcı’ydı.
Ne yazık ki, şimdi burada
bahsetmek istemediğim sebeplerden dolayı “Ogni Kültür Dergisi”nin yayınını
devam ettirememizden sonra Laz Dil, Tarih ve Kültürüne ilişkin yayıncılık
faaliyetlerini Chiviyazıları Yayınevi devraldı. Ciddî dergi ve kitap
yayıncılığıyla uzun yıllar boyunca bu alanda da önemli bir boşluğu doldurdu.
Yayınevinin sahibi Özcan Sapan’ı minnetle anıyorum. Özcan Sapan ile 1996
yılında tanışmama vasıta olan Nart Yayıncılık Sahibi ve yöneticisi Abaza Dostum
Kutarba Hayri Ersoy’a da müteşekkirim.
Daha sonra da bu
alandaki bayrağı Lazika Yayın Kollektifi devraldı; Lazca ve Lazlarla ilgili
yayınlarına azim ve kararlılıkla devam ediyor. Bucak̆lişi İsmail Avcı’yı tebrik
ediyorum.
Türkiye’de yayınlanan
ilk Lazca sözlük, “Lazuri- Turkuli Nenapuna/ Lazca- Türkçe Sözlük” başlığını
taşıyordu. Mart 1999’da İstanbul’da Akyüz Yayıncılık tarafından yayınlandı.
Sözlüğü, Bucak̆lişi İsmail Avcı ile Hasan Uzunhasanoğlu gün yüzüne çıkardılar. Osman
Kuyumcu P̆izma redaksiyon katkısında bulunmuş. Ahmet (Hacaloğlu) Hulusi Kırım
ise kısa bir önsöz yazmıştı.
Bucak̆lişi İsmail Avcı
ile Hasan Uzunhasanoğlu’nun bu “Lazca- Türkçe Sözlük” çalışmalarının yayınlanmasının
ardından, 2000 yılında Metin Erten’in “Lazca- Türkçe/ Türkçe- Lazca Sözlük”
çalışması da yayınlanmıştı. Bu sözlüğü, İstanbul’da Anahtar Kitaplar Yayınevi”
yayınlamıştı.
Birkaç yıl sonra, 2004
yılında Faruk Benli’nin sözlük çalışması da yayınlandı. Faruk Benli’nin
çalışması, “Lazuri - Turkili/ Turkili- Lazuri Ansiklopedik Laksiyoni (Lazca-
Türkçe / Türkçe - Lazca Ansiklopedik Sözlük)” başlığını taşıyordu. Bu çalışmayı
yayına Mehmet Ölmez hazırlamış. Sözlük, Kebikeç Yayınları tarafından Ankara’da
yayınlandı.
Bucak̆lişi İsmail Avcı,
Hasan Uzunhasanoğlu ile İrfan Çağatay Aleksiva’nın “Büyük Lazca Sözlük/ Didi Lazuri Nenapuna ( Lazca - Türkçe/ Türkçe-
Lazca )” başlığını taşıyan çalışmaları 2007 yılında Chiviyazıları Yayınevi’nden
yine İstanbul’da yayınlanmıştı.
Mustafa Kazım Yücel
Özbirinci, İsmail Muzaffer Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol, Erdinç
Yüzüncüoğlu ile Metin Bilgin’in oluşturdukları Arhavililer Vakfı Kültür ve
Sanat Komisyonu’nun hazırladığı “Arhavi
Ağzı Lazca Kılavuz Sözlük”, Arhavililer Vakfı Yayınlarından 2008 yılında Ankara’da
yayınlandı. Yine aynı komisyonun aynı yıl hazırladığı ve yayınlanan “Arhavi
Ağzı Lazca Ana Yazım Kılavuzu” adlı çalışmasını da unutmamak gerekiyor.
Hasan Uzunhasanoğlu’nun
bu alandaki çalışması “Şirimi Lazca Cep Sözlüğü/ Türkçe - Lazca / Lazca- Türkçe”
başlığıyla Lazika Yayın Kollektifi tarafından 2012 yılında İstanbul’da
yayınlanmıştı.
Bayramali Özşahin’in
Lazca sözlük çalışması da 2016 yılında İstanbul’da Lazika Yayın Kollektifi tarafından
“Sarpişi Lazuri Nenapuna” başlığıyla yayınlanmıştı.
Buraya kadar ana dili
Lazca olan bizim Vatandaşlarımız tarafından yayına hazırlanan ve yayınlanan
“Türkçe- Lazca/ Lazca- Türkçe” sözlük çalışmalarından bahsettim. Ana dili Lazca
olan ancak Gürcistan Cumhuriyeti Vatandaşı bir eğitimcinin hazırladığı “ლაზური ლექსიკონი/ Lazuri Leksik̆oni/
Lazca Sözlük”ten de bahsetmek gerekiyor. Bu sözlük çalışmasını Ali Tandilava
yapmış. “Lazuri
Leksik̆oni/ Lazca Sözlük”, 2013 yılında Tiflis’te yayınlandı. Ali Tandilava’nın
eserini, “Saari Yayınevi” yayınlamış.
Ana dili Lazca olan bu
insanlarımızın hazırladıkları ve yayınlanan bu “Lazca- Türkçe/ Gürcüce”
sözlüklerden bahsettikten sonra dün yayınlanan Gôichi Kojima’nın sözlük
çalışmasına gelmek istiyorum. Yukarıda da belirttiğim üzere, Gôichi Kojima’nın çalışmasını internet
ortamında gördüm; inceledim. Bu yeni sözlük çalışması konusunda bende bir
kanaat oluştu. Kuşkusuz Lazca alanında yapılan, benim ulaştığım veya ulaşamadığım
her çalışma gibi, bu çalışmayı da yapan her kimse ve kendisine yardımcı olanlar
da değerlidir.
Şimdi Gôichi Kojima’nın
bu çalışmasına ilişkin yukarıda aktardığım kısa tanıtım yazısındaki iki söyleme
eleştirel katkıda bulunmak istiyorum.
Kapaktaki kısa tanıtım
yazısında “Lazca, hiçbir müdahale
yapılmazsa muhtemelen yakın bir gelecekte kaybolacak diller arasındadır,” deniyor. Bu sözlere katılmamak mümkün değil. Bu
tanıtımı yazan arkadaş “hiçbir müdahale
yapılmazsa,” diyor. Bu tespit de doğru. Ancak bu müdahalenin kimler
tarafından ve nasıl yapılması gerektiği konusunda hiçbir şey söylenmiyor. Oysa
kapağa bir bölümünün alındığı anlaşılan tanıtım yazısında Laz aydınlarının
artık Lazcayı yaşatmak için el ele çalışmaları gerektiği vurgulanmalı ve bu da
kapak tanıtımında yer almalıydı.
Yine aynı tanıtımda, “Sözlüğümüz,
Lazcanın önde gelen uzmanlarından Gôichi Kojima'nın kırk yılı aşkın bir süredir
Lazca üzerine yaptığı çalışmaların ürünü…” deniyor. Bu satırları yazan
arkadaş, Türkiye’de “Lazca- Türkçe” ilk sözlüğün Mart 1999’da yayınlandığını hatırlamalı.
Ana dili Lazca olan Bucak̆lişi İsmail Avcı, Hasan Uzunhasanoğlu, Metin Erten, Faruk
Benli, İrfan Çağatay Aleksiva, Mustafa Kazım Yücel Özbirinci, İsmail Muzaffer
Özbay, Mehmet Ali Kök, Muhsin Erol, Erdinç Yüzüncüoğlu, Metin Bilgin, Bayramali
Özşahin ile Ali Tandilava’nın çalışmalarını unutmamalı. Bir yabancının
çalışmasıyla, 30 yılı aşkın bir zamandır Türkiye’de Lazca makaleler yazan,
Lazca kitaplar yazan, Lazca ders kitapları hazırlayan, Lazca röportajlar yapan,
Laz Dil, Tarih ve Kültürüne ilişkin çalışmalar yapan ve yayınlayan kendi
Vatandaşlarının çalışmalarını yok sayıyormuş gibi bir izlenim uyandırmamalıydı.
Kolektif konularda zımnen de olsa dışlayıcı bir dil kullanmaktan her zaman kaçınılmalı.
(22. I. 2025)
[Önerilen okumalar/ dinleme: Ali İhsan Aksamaz, “2002 Yılı İtibarıyla Lazca ve Lazlarla İlgili Bazı Yayınlar”, lazuri.com/ circassiancenter.com.tr, 2002; Ali İhsan Aksamaz, “Bir “Haber”in “Türkçe”si”, Radikal Gazetesi Pazar Eki/ Radikal İki, 04. VII. 2004; Ali İhsan Aksamaz, “Bir “Aydın”a İki Mektup”, circassiancenter.com.tr, 3. I. 2008; Ali İhsan Aksamaz, “Aydınlanmada Bir Öncü: Ogni Kültür Dergisi”, Özgür Gündem Gazetesi/ circassiancenter.com.tr, 13. IX. 2012; Ali İhsan Aksamaz, “Lazuri Notkvame/ Lazca Deyimler ve Atasözleri”, yusufbulut.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 15 I 2013; Ali İhsan Aksamaz, “Laz Aydınlarının Yayıncılık Faaliyetleri”, yusufbulut.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 21. III. 2015; Ali İhsan Aksamaz, “Ogni Kültür Dergisi (Anı-1)”, circassiancenter.com.tr, 15. XI. 2015; Ali İhsan Aksamaz, “Yaşasın 23 Nisan!”, ozgurcerkes.com, 27. IV. 2017; Ali İhsan Aksamaz, “Dünden Bugüne Lazca Gramer ve Sözlük Çalışmaları”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 07. III. 2020; Ali İhsan Aksamaz, “Ağlama! Değmez Bu 21 Şubat Gözyaşlarına!”, kuzgunportal.com, circassiancenter.com.tr, 5. XI. 2020; Ali İhsan Aksamaz, “TBMM’de CHP Grubu adına Lazca Konuş[ama]ma”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 19. III. 2024; Gôichi Kojima, “Fonoloji ve Morfoloji Bakımından Lazca Diyalektleri”, Mjora Dergisi, Sayı 2, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2000; Gôichi Kojima, “Laz Şarkıları”, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2003; Gôichi Kojima, “Yabancı Dilbilimci Gözüyle Bakış/ Türkiye’de Yabancı Dilbilimci Olmak… Kolay değil” ( Kâmil Aksoylu, “Laz Kültürü”, Phoenix Yayınları, Ankara, 2009); “Gôichi Kojima Laz Alfabesini Değerlendirdi” , lazca.org, 03. XI. 2013; Gôişi Kojima, "Lazca-Türkçe Sözlük/ Diyalektolojik Örneklerle", Töz Yayınları, Ankara, 2025; “Goichi Kojima”, tr.wikipedia.org; İsmail Avcı Bucaklişi, Japon Dilbilimci Kojima Goişi ile Halk Dili Hakkında Röportaj”, Kafkasya Yazıları, Sayı 7, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; İsmail Avcı Bucaklişi, Gôichi Kojima, “Lazca Gramer - Lazuri Grameri - Laz Grammar”, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2008; İsmail Avcı Bucaklişi, “Laz Alfabesinin Gerçek Mimarı”, jinepsgazetesi.com,1 Nisan 2017; İsmail Avcı Bucaklişi, “Japon İşi Laz Alfabesi”, jinepsgazetesi.com, 1 Mayıs 2017; Murat Karadeniz (Editör), İsmail Bucaklişi, “Anadilde Yayıncılık Paneli- 1 ve 2”, 20- 21. V. 2016, Noğa TV, youtube; Semih Akgün (Ali İhsan Aksamaz ile Söyleşi): “Anadilleriyle ilgili insanların söyledikleri hamaset dolu lâflarının içini bir proje etrafında doldurmak üzere bir araya gelmeleri ve neyi nasıl yapacakları konusunda işbaşı yapmaları gereklidir.”, cherkessia.net, 28. VII. 2011; Semih Akgün (Ali İhsan Aksamaz ile Söyleşi): “Ana dillerin “ağız, şive, lehçe ve diyalekt” farklılıklarını öne sürenler, bu anadilleri küçümsemek için bunu yapıyorlar”, cherkessia.net, 19. VI. 2012; Munir Yılmaz Avcı, “Tek Ses Olarak Muhatap Olamadığımız Müddetçe Bizim Bu Seslenişlerimiz Sadece Çatlak Birer Ses Olarak Yankılanır!”, lazca.org/ circassiancenter.com.tr, 30. V. 2013]
