Konjonktüre feda edilen
bir kimlik
Laz kimliği, Türkiye’de 1920’li yılların ikinci yarısından sonra, Sovyetler Birliği’nde de, 1930’lu yılların ikinci yarısından sonra yok sayıldı. İkinci Dünya Savaşı öncesi-sonrası yıllar ve “Soğuk Savaş Yılları”nın resmî ideoloji ve resmî tarih tezleri hep Laz kimliğini törpülemekle meşguldü. Yerli ve yabancı eserler, hep bu resmî ideoloji ve resmî tarih tezlerini yansıttı: “Laz diye bir halk yok; Lazca diye bir dil yok.”
1980’li yılların ikinci yarısından itibaren Sovyetler Birliği çözülme sürecine girdi. Sovyet yönetimi, bir zamanlar desteklediği, ancak kısa bir süre sonra yok saydığı “Laz Kimliği”nin farkına 1980’lerde tekrar varmaya başladı. Batılı bazı ülkelerinde de bazı araştırmacılar, yine bu yıllardan itibaren Lazların varlığını “keşfetti”. Sovyetler Birliği, Batılı ülkeler ve Türkiye tarafından konjöktürel duruma feda edilen Lazlar yeniden gündeme gelmeye başladı. 1980’lerdeki bütün konjonktürel gelişmeler adeta bir işaret ve başlangıç oldu; akademik özlü araştırmalar başladı. Wolfgang Feurstein, 1980’lerin başında Batı Almanya’da yaşayan birkaç Laz gencinin de katılmasıyla “Kaçkar Çalışma Grubu”nu oluşturur; Arhavili Edediyat Öğretmeni Fahri Kahraman ile birlikte geliştirdikleri “Laz Alfabesi” de bu yıllarda son şeklini alır.
Akademik amaçlı “Feurestein/ Kahraman” Alfabesi, genel kabul görür ve bugüne kadar kullanılır. Aslında Latin alfabesine dayanan bu alfabe, Sovyetler Birliği’nde Laz kimliğinin tanındığı dönemde Laz Okulları Müdürü İskender Tzitaşi adıyla bilinen Laz Alfabesinden çok az farklılıklar taşır. Konunun en ilginç yanı; SB Lazlarının 1930’lu yılların sonlarına kadar kullandıkları alfabe ve Lazca ders kitapları hakkında, “Kaçkar Çalışma Grubu”nun başta yeterince bilgi ve belgesinin bulunmamasıdır. Bu da; Lazları hedef alan resmî ideoloji ve tarih tezlerinin ne kadar etkili ve yasaklayıcı olduğunu gösteriyor. “Kaçkar Çalışma Grubu”, 1984’te yayınladığı “Parpali” adlı teksir dergi ile bu Laz Alfabesini duyurur. 1991’de Osman Tamtruli adıyla “Nana Nena” adlı bir ders kitabı; 1992’de ise “Lazuri Ambarepe” (“Lazca Haberler”) adlı bir teksir dergi de bu çalışma grubu tarafından yayınlanır. Kuşkusuz; Batı Almanya’da Wolfganf Feurestein’ın inisiyatifi ile başlayan bu akademik çalışmalar Türkiye’deki Lazlara da ulaşır; ilgi uyandırır. Akademik bu çalışmalar, okumuş-yazmış kimi Lazlar arasında korku ve endişelere de yol açar. Bu korku ve endişeler; Lazlara yönelik resmî ideoloji ve resmî tarih tezlerinin ne kadar etkili olduğunu göstermesi bakımından da önemlidir.
1990’lı yıllarla birlikte Lazlar, kimlikleri açısından resmî ideoloji ve tarih tezlerinin yoğun etkisine rağmen, olumlu gelişmeler yaşarlar. “Kaçkar Çalışma Grubu”nun akademik yayınları Türkiye’de fazla yankı bulmaz. Ancak önemlidir. 1937 yılından başlayarak 31 Ağustos 1988 tarihine kadar kapalı kalan ve Lazları Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında ikiye bölen ve birbirinden habersiz kılan Sarp Sınır Kapısı’nın yeniden açılması Laz Kimliği açısından önemli bir gelişmedir. Bir diğer gelişme ise, 1964’te SB’de “Lazeti” adıyla Gürcüce yayınlanan bir kitabın ancak 1992’de “Lazlar’ın Tarihi” adıyla İstanbul’da yayınlanmasıdır. Kitabın yazarları, SB tarafındaki Sarpi Köyünden iki Lazdır: Muhammed Vanilişi ve Ali Tandilava. Kitabı Türkçe’ye emekli bir polis memuru olan Hayri Hayrioğlu çevirir. Kitap, Laz kimliğinin SB tarafından reddedildiği döneme ait resmî ideoloji ve resmî tarih tezlerinin ağır izlerini taşır. Hayri Hayrioğlu’nun, SB’nin resmî ideoloji ve resmî tezlerini aynen aktarmasının yanı sıra kendi kaygularını da yansıtması kitabın “resmî” bütünlüğü içinde bile çelişkileri ortaya çıkarır. Kitap, SB’nin Lazlara yönelik tezlerini aktarıyor ve özetle şöyle diyor: “Lazlar Laz değildir; Gürcüdür. Lazca diye bir dil yoktur; Lazca Gürcücedir.”
“Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap adeta kışkırtır. Lazlar, Gürcü kökenli olmadıklarını; Lazcanın Gürcüce olmadığını inatla araştırmak ve ispatlamak çabasına düşerler. Aslında Laz aydınları 1960’lı yıllarda da kimliklerinin peşine düşmüşlerdi; yazmışlardı. Şehzat Ayartepe bunlar arasında adı duyulanlardandı. Lazlar Aydınları, Gürcü kökenli olmadıklarının ispatlamaya çalışırken, Türk kökenli olmadıklarının da farkına varırlar.
Çeviri kitabın çelişkileri, “Kaçkar Çalışma Grubu”nun akademik yayınları ve
Sarp Sınır Kapısı’nın etkileri Türkiye’de küçük bir Laz Aydını kitlesi
oluşturur. SB’nin 1991 sonunda yıkılmasıyla esen “Özgürlük Rüzgârları” etkisini
göstermeye başlar. Lazların tarihsel olarak yaşadıkları ve yerlisi oldukları
bölgede bazı Laz aydınları bir arayışa girer; kültürel çalışmalar yaparlar.
Bütün bu gelişmeler İstanbul’da yerleşmiş; köyleri, kasabaları ile bağlantıları
çoktan kesilmiş Laz aydınlarını bile etkiler. Burada bir Laz Vakfı veya bir
enstitü oluşturmak isterler. Gel gör ki, objetif ve subjektif olumsuzluklardan
ve gelen baskı ve saldırılar sebebiyle başarısız olurlar. 1993 Haziran’ında
İstanbul’daki Laz aydınları arasında yeni bir hareketlilik başlar. Toplantılar
yapılır. Sonuçta; bir yayın organı çıkarmadan kimlik mücadelesi verilemeyeceği
görüşü ağır basar. Kasım 1993’de “Ogni Kültür Dergisi” yayınlanır.
(Kaynak: Ali
İhsan Aksamaz, “Konjonktüre
feda edilen bir kimlik”, Özgür Gündem Gazetesi, 30. VII. 2012)
[Önerilen okumalar: Ali
İhsan Aksamaz, “Aydınlanmada Bir Öncü:
Ogni Kültür Dergisi”, Özgür Gündem Gazetesi/ circassiancenter.com.tr,
13. IX. 2012; Ali
İhsan Aksamaz, “Ogni” başarısız oldu mu?!”, yusufbulut.com /sonhaber.ch/
circassiancenter.com.tr, 12. IX. 2013; Ali İhsan Aksamaz, "Laz
Aydınlarının Yayıncılık Faaliyetleri", yusufbulut.com /sonhaber.ch/
circassiancenter.com.tr, 21.03.2015; Ali İhsan Aksamaz, “Ogni Kültür Dergisi
(Anı-1)”, circassiancenter.com.tr, 15. XI. 2015; Ali İhsan Aksamaz ,
“İçindekilerle ‘Ogni Kültür Dergisi’
(1993-1994), sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 12. XI. 2020; Kâmil Aksoylu, “Tarihe
Tanıklık/ Laz Kültürel Hareketi/ 93 Süreci” (“Laz Kültürü”, Phoenix Yayınları,
Ankara, 2009); Yılmaz Erdoğan: “Ogni Kültür Dergisi” ikinci çocuğum olarak
kucağımdaydı!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 7. VI. 2022]
https://www.circassiancenter.com/tr/konjonkture-feda-edilen-bir-kimlik/
